Gelderland-Zuid Factsheet Eenzaamheid Onderzoek onder volwassenen en ouderen
Onderzoek naar eenzaamheid De Volwassenen- en ouderenmonitor is eind 2012 onder ruim 22.000 zelfstandig wonende inwoners van regio Gelderland- Zuid uitgevoerd. Het onderzoek brengt de gezondheid, welzijn, leefstijl en de omgeving van de bevolking in beeld. In deze factsheet worden de resultaten van het onderdeel eenzaamheid beschreven. Eenzaamheid Eenzaamheid is een negatieve situatie, gekenmerkt door gemis en teleurstelling, waarbij de sociale relaties die iemand heeft niet voldoen aan zijn/haar wensen of verwachtingen. Gevoelens van eenzaamheid komen vaak voort uit een gebrek aan kwaliteit van relaties. Maar iemand kan zich ook eenzaam voelen doordat het aantal contacten lager is dan gewenst. Er is geen simpele oplossing voor het verminderen van eenzaamheid doordat eenzaamheid diverse oorzaken heeft. Eenzame mensen zijn ongezonder Eenzaamheid vermindert het psychisch of sociaal welbevinden van mensen. Eenzame mensen hebben vaker een ongezonde leefstijl en hebben meer
kans op chronische ziekten, psychische problemen, suïcide en een verhoogde kans op vroeg overlijden. Eenzaamheid komt veel voor, in alle leeftijdsgroepen In regio Gelderland-Zuid is 38% van de volwassen bevolking eenzaam (GGD Gelderland-Zuid, 2014), gemeten met een standaardvragenlijst over verschillende aspecten van eenzaamheid. Acht procent is (zeer) ernstig eenzaam; dat zijn in de hele regio ruim 33.000 volwassenen. Mannen en vrouwen verschillen hierin nauwelijks. Deze aantallen zijn de afgelopen vier jaar stabiel gebleven. Eenzaamheid is vaak tijdelijk, bijvoorbeeld na een belangrijke levensgebeurtenis. Maar er zijn ook grote groepen mensen langdurig eenzaam. Eenzaamheid komt niet alleen voor bij ouderen, zoals vaak gedacht wordt, maar bij alle leeftijdsgroepen (figuur 1). Van de 19- tot 65-jarigen is gemiddeld 36% eenzaam en van de 65-plussers gemiddeld 46%. Ernstige eenzaamheid zien we wel het meest bij 75-plussers. Dat ouderen vaker eenzaam zijn, komt doordat zij vaker een opeenstapeling van verschillende levensgebeurtenissen meemaken. Zoals het verliezen van een partner, het afnemen van hun gezondheid en het optreden van beperkingen. Sociale eenzaamheid komt vaker voor dan emotionele eenzaamheid Eenzaamheid is onder te verdelen in emotionele en sociale eenzaamheid. Bij emotionele eenzaamheid is er sprake van het gemis van intimiteit in persoonlijke relaties, of het gemis van een persoon met wie iemand een hechte, intieme band heeft. Sociale eenzaamheid treedt op wanneer het aantal persoonlijke relaties minder is dan iemand wenst of wanneer betekenisvolle contacten ontbreken met een bredere groep mensen om iemand heen. Sociale eenzaamheid komt vaker voor dan emotionele eenzaamheid, zowel bij ouderen als volwassenen. In Gelderland- Zuid is 38% van de volwassenen sociaal eenzaam, en ruim een kwart is emotioneel eenzaam (27%). Nauwelijks verschil in eenzaamheid tussen gemeenten Figuur 1. Mate van eenzaamheid per leeftijdscategorie (%) 60 50 40 30 20 10 0 Uit landelijk onderzoek blijkt dat inwoners van stedelijk gebied vaker eenzaam zijn. In Gelderland-Zuid zijn er nauwelijks verschillen zichtbaar tusmatig ernstig zeer ernstig 85+ 75-84 jr 65-74 jr 50-65 jr 35-50 jr 19-35 jr
sen gemeenten. Alleen in Tiel zijn iets meer inwoners eenzaam (44%). Waarschijnlijk komt dat door het grotere aantal allochtonen en laagopgeleiden. Alleen wonen gaat samen met meer eenzaamheid In bepaalde groepen komt eenzaamheid vaker voor dan in andere groepen (figuur 2). De kans op (matige en ernstige) eenzaamheid is groter wanneer iemand alleen woont. Alleenwonenden zijn bijna drie keer zo vaak ernstig eenzaam dan mensen die niet alleen wonen. Het meest eenzaam zijn gescheiden mensen. Lage sociaaleconomische status geeft grotere kans op eenzaamheid Mensen met een laag opleidingsniveau zijn vaker eenzaam (40% matig en 15% ernstig) dan mensen met een hoog opleidingsniveau (27% matig en 5% ernstig). Dit geldt zowel voor sociale als emotionele eenzaamheid. Allochtonen veel vaker eenzaam Figuur 2. Factoren die samenhangen met ernstige eenzaamheid (%) We zien grote verschillen in eenzaamheid tussen autochtone Nederlanders en inwoners van niet-nederlandse herniet alleenwonend alleenwonend hoge opleiding midden opleiding lage opleiding autochtone Nederlander Westers allochtoon niet-westers allochtoon geen psychische klachten psychische klachten geen gebruik slaap- of kalmeringsmiddelen gebruik slaap- of kalmeringsmiddelen betaald werk geen betaald werk vrijwilligerswerk geen vrijwilligerswerk geld voor visite geen geld voor visite geld voor lidmaatschap vereniging geen geld voor lidmaatschap vereniging 0 5 10 15 20 25 30
komst. Zowel Westerse als niet-westerse allochtonen geven vaker aan (sociaal of emotioneel) eenzaam te zijn. Opvallend is het grote aantal Turkse inwoners van Gelderland-Zuid dat eenzaam is. Bijna de helft is matig eenzaam en bijna een kwart is ernstig eenzaam. Mogelijk spelen een beperkter sociaal netwerk of een beperktere sociale participatie hier een rol. Psychische klachten gaan vaak samen met eenzaamheid Mensen die hun eigen gezondheid als matig of slecht ervaren, zijn ongeveer twee keer zo vaak matig of ernstig eenzaam dan mensen met een goede gezondheid. Het hebben van een chronische ziekte gaat samen met iets meer matige eenzaamheid, maar niet met ernstige eenzaamheid. Ook gehoorbeperkingen hangen samen met meer matige en ernstige eenzaamheid, waarschijnlijk omdat dat betekent dat het voeren van gesprekken en communiceren met anderen lastig is. Het ligt voor de hand te denken dat ook mobiliteitsbeperkingen samen zouden hangen met eenzaamheid, maar dat blijkt niet zo te zijn. Mogelijk zorgt beperkte mobiliteit ervoor dat mensen meer hulp krijgen, die de eenzaamheid juist vermindert. Mensen die psychische klachten ervaren, zijn veel vaker eenzaam dan mensen die zich psychisch gezond voelen. Mensen met symptomen van angststoornissen of een depressie hebben een vijf keer zo grote kans op ernstige eenzaamheid. Waarschijnlijk kunnen psychische klachten zowel de oorzaak als het gevolg zijn van eenzaamheid. Ook het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen gaat samen met een verhoogde kans op eenzaamheid. Dit geldt specifiek voor emotionele eenzaamheid en niet voor sociale eenzaamheid. Sociale participatie geeft kleinere kans op eenzaamheid Sociale participatie staat voor meedoen aan het maatschappelijke leven. Bijvoorbeeld door betaald werk, vrijwilligerswerk, mantelzorg of door lidmaatschap van een vereniging. Participatie heeft positieve effecten in verschillende opzichten. Voor de samenleving als geheel is het gunstig als zoveel mogelijk burgers actief deelnemen, maar ook voor het individu is participatie gunstig. Het brengt sociale contacten met zich mee en daarmee mogelijkheden tot sociale steun. Daarnaast is het prettig om iets te kunnen betekenen voor anderen, om een bijdrage te leveren. In Gelderland-Zuid zijn mensen zonder
betaald werk vaker eenzaam dan mensen met betaald werk. En ook mensen die geen vrijwilligerswerk doen zijn vaker eenzaam. Ook mensen die geen geld hebben voor lidmaatschap van een vereniging of om op visite te gaan, en mensen die weinig contact hebben met buren, hebben een grotere kans op eenzaamheid. Uit onderzoek van TNS NIPO (2013) blijkt dat tweederde van de vrijwilligers in Nederland vrijwilligerswerk doet omdat ze gevraagd zijn. Juist eenzame mensen worden hiervoor minder snel gevraagd omdat ze een beperkt sociaal netwerk hebben. Mantelzorgers niet vaker eenzaam Uit landelijk onderzoek blijkt dat mantelzorgers een risicogroep vormen voor eenzaamheid. Door de hoge belasting nemen hun sociale contacten vaak af. Uit de monitorgegevens blijkt dat dat voor mantelzorgers in regio Gelderland- Zuid (de groep die de afgelopen maanden meer dan 8 uur per week mantelzorg heeft gegeven) niet geldt. Gemeenten kunnen eenzaamheid en sociaal isolement signaleren Gezien het grote aantal mensen dat eenzaam is, met alle negatieve gevolgen van dien, is het belangrijk om (dreigend) sociaal isolement en eenzaamheid zo vroeg mogelijk te signaleren en aan te pakken. Wat kunnen gemeenten hierin doen? De beweging naar meer persoonlijke (keukentafel)gesprekken kan hier een belangrijke rol in spelen. Een wijkverpleegkundige, sociaal wijkteam of lokaal zorgnetwerk kan in het gesprek Welzijn op recept in gemeente Neerijnen Na een ingrijpende gebeurtenis of verandering, of bij een langdurige periode waarin veel tegenzit, is het voor mensen soms lastig om zelf weer een goede draai aan het leven te geven. Mensen hebben behoefte aan meer contacten en om dingen te ondernemen waar ze energie van krijgen. Maar de eerste stap zetten is vaak moeilijk. In gemeente Neerijnen is daarvoor het project Welzijn op recept. De huisarts kan mensen met bovenstaande behoeften doorverwijzen naar de welzijnsconsulent van Stichting Welzijn Neerijnen. De welzijnsconsulent komt het eerste gesprek aan huis. Zij luistert en onderzoekt samen met de cliënt waaraan behoefte is. En welke stappen nodig zijn om dit te bereiken. De welzijnsconsulent maakt concrete afspraken en helpt in maximaal drie gesprekken om de stappen ook echt te gaan zetten. De ervaring leert dat deze kortdurende, individuele begeleiding net dát duwtje in de rug is dat zorgt voor meer plezier in het leven. met inwoners eenzaamheid signaleren. kenis en het voorkomen van eenzaamheid Dit kan door aandacht te hebben voor zodat mensen eerder in hun (onderliggende) hulpvraag, onvervulde actie komen als ze zelf dreigen te behoeften en hun sociaal net- vereenzamen en/of eerder eenzaam- werk. heid in hun eigen omgeving signaleren en contact maken/versterken. Voor inwoners die zelf geen zorg- of Kennis delen en vergroten van de ondersteuningsvraag hebben, is vaak aanpak van eenzaamheid zodat geen sprake van direct contact met effectieve activiteiten worden ontplooid gemeente of hulpverleners. Signaleren en opgeschaald. en melden moet daarom van anderen Het versterken van de lokale samenwerking komen. Vanuit het besef dat we meer bij het tegengaan of ver- oog voor elkaar moeten hebben. Dat minderen van eenzaamheid zodat vraagt om de inzet van een sociale meer concrete resultaten worden buurt en lokaal vrijwilligerswerk. De geboekt. Stichting Coalitie Erbij (het samenwerkingsverband Zo organiseren ze elk jaar de week van landelijke organisa- tegen de eenzaamheid. En er wordt in ties in de zorg- en welzijnssector die samenwerking met o.a. de WMOwerkplaats zich inzetten tegen eenzaamheid) heeft in Nijmegen een toolkit met als doel gesteld om de komende jaren: onderbouwde interventies en scholingsmodules Het bewustzijn van Nederlanders te ontwikkeld. Deze zal eind 2015 vergroten ten aanzien van de bete- voor iedereen te gebruiken zijn.
Aanbevelingen om te werken aan eenzaamheid Uit onderzoek blijkt dat interventies om eenzaamheid te verminderen vaak weinig effect hebben. Om meer effect te bereiken doen we hieronder graag enkele aanbevelingen richting organisaties en burgers die aan de slag willen met eenzaamheid. mogelijkheden van de doelgroep. Dit doe je door in gesprek te gaan met bewoners en sleutelfiguren in een wijk. Vraag bij een langer durende interventie een kleine, symbolische bijdrage. Dit zorgt ervoor dat deelnemers gemotiveerd zijn en blijven. Het bedrag mag geen financiële drempel vormen voor mensen met een laag inkomen. Gebruikte literatuur Coalitie Erbij. Opgeroepen op 26 januari 2015, van www.eenzaam.nl Broese van Groenou, M. I., De Jong Gierveld, J., & Van Tilburg, T.G. (1999). Eenzaamheid bij ouderen en kenmerken van de omgeving. Mens & Maatschappij, 74, 235-249. Analyseer waar de doelgroep behoefte aan heeft. Vaak wordt verondersteld dat het voldoende is om activiteiten aan te bieden waarmee mensen met elkaar in contact komen, terwijl een klein sociaal netwerk slechts één van de oorzaken van eenzaamheid is. Bovendien is de opkomst bij deze activiteiten vaak laag. Er zijn veel projecten en voorzieningen om mensen bij elkaar te brengen, zoals een huiskamerrestaurant, burendagen, en wandelgroepjes. Belangrijk daarbij is om te zorgen dat mensen eropaf gaan. Hoe eenzaam men ook is, het is kennelijk moeilijk om over de drempel te stappen en in contact te komen met anderen. Zeker wanneer deze activiteiten expliciet aangeboden worden tegen eenzaamheid, omdat daar nog een taboe op rust. Richt je op een specifieke doelgroep. Aangezien de oorzaken van eenzaamheid uiteenlopen, is de kans op succes groter als je je richt op een specifieke groep mensen met een specifieke vorm van eenzaamheid of specifieke risicofactor. Alleenstaande allochtone moeders die eenzaam zijn, hebben wat anders nodig dan ouderen die net hun partner hebben verloren. Analyseer daarom de behoeften, motivatie en Maak vrijwilligers ambassadeur van vrijwilligerswerk. Huidige vrijwilligers zouden aangemoedigd kunnen worden om (eenzame) mensen uit te nodigen ook vrijwilligerswerk te gaan doen. De meerderheid van de huidige vrijwilligers is voor dit werk gevraagd, en juist eenzame mensen worden minder snel gevraagd, vanwege hun beperktere sociale netwerk. Vrijwilligerswerk levert de vrijwilliger zelf ook veel op: waardevolle contacten met anderen, prettige afleiding van het dagelijks leven, meer zelfvertrouwen en mensen en gezelligheid om hen heen. GGD Brabant Zuidoost (2014). Eenzaamheid. Gezondheidsmonitor 2012-2013. GGD Brabant Zuidoost. Moerman, M., Terpstra, J. (e.a.) GGD Gelderland-Zuid. (2014). Volwassenen- en ouderenmonitor. Nijmegen: GGD Gelderland-Zuid. Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut. (2006). Aanpak van eenzaamheid: helpt het? Den Haag: Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut. Savelkoul, M., & Van Tilburg, T. G. (2010, september 20). Wat is eenzaamheid en hoe wordt het gemeten? Opgeroepen op 2 september 2014, van www.nationaalkompas.nl TNS NIPO. (2013). Eenzaamheid en vrijwilligerswerk. TNS NIPO. Van Tilburg, T., & De Jong Gierveld, J. (2007). Zicht op eenzaamheid. Achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Koninklijke van Gorcum BV.
Gelderland-Zuid GL.010.10 Colofon Tekst en figuren Christine Schutgens (onderzoeker) Vormgeving OptimaForma, Nijmegen Uitgave GGD Gelderland-Zuid, afdeling Gezond Leven Jaar van uitgave: 2015 Overname van gegevens is toegestaan, mits voorzien van bronvermelding