PLAN VAN AANPAK VOORKOMEN EN BESTRIJDEN VAN EENZAAMHEID Inhoudsopgave: 1 INLEIDING...2 2 DEFINITIES EN CIJFERS...2 2.1 Wat is eenzaamheid?...2 2.2 Hoe wordt eenzaamheid gemeten?...2 2.3 Eenzaamheid in Steenwijkerland...3 2.4 Risicogroepen...4 3 AANPAK VAN EENZAAMHEID...4 3.1 Acties van betrokkene en omgeving...4 3.2 Typen interventies...5 3.3 Actiepunten Steenwijkerland...6 4 INBEDDING, FINANCIERING EN TIJDPAD...8 BIJLAGE: Voorbeeld Signaleringskaart Heumen...9 1
1 INLEIDING Sommige mensen voelen zich eenzaam of zijn sociaal geïsoleerd. Zij hebben moeite met het opbouwen en onderhouden van (betekenisvolle) contacten. Wie geen of moeilijk aansluiting kan vinden bij anderen, kan niet volwaardig meedoen in de samenleving. Meedoen in de samenleving staat centraal in de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Ook wij willen dat iedereen kan meedoen in de samenleving, zoals verwoord in het hoofdstuk Steenwijkerland leeft van het collegeprogramma 2010-2014. Eenzaamheid belemmert het volwaardig kunnen meedoen in de samenleving. Voorkomen en bestrijden van eenzaamheid maakt dan ook onderdeel uit van het collegeprogramma. Het schrijven van een plan van aanpak is hiertoe de eerste aanzet. Doel van dit plan van aanpak is om meer zicht te krijgen op eenzaamheid van inwoners van Steenwijkerland, zodat een keuze gemaakt kan worden uit adequate ondersteuningsmogelijkheden binnen bestaande budgetten. Hiertoe wordt eerst het begrip eenzaamheid en de omvang van het probleem in Steenwijkerland onder de loep genomen. Vervolgens worden mogelijke acties c.q. interventies om eenzaamheid aan te pakken op een rijtje gezet. Dit resulteert in drie actiepunten voor onze gemeente. Om de continuïteit te waarborgen worden de actiepunten ingebed in bestaand beleid en uitgezet in de tijd. 2 DEFINITIES EN CIJFERS 2.1 Wat is eenzaamheid? Eenzaamheid wordt omschreven als het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties (De Jong Gierveld en Van Tilburg, 2007). Het kan zijn dat het aantal contacten dat men heeft met andere mensen geringer is dan men wenst. Het kan ook zijn dat de kwaliteit van de gerealiseerde relaties achterblijft bij de wensen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen emotionele en sociale eenzaamheid. Emotionele eenzaamheid ontstaat bij een subjectief ervaren gemis van een intieme relatie, een emotionele band met een partner of met een vriend(in). Sociale eenzaamheid ontstaat doordat iemand (te) weinig persoonlijke relaties heeft of doordat de kwaliteit van de relaties minder is dan gewenst. Eenzaamheid is een gevoel. Het zit in een persoon en is daardoor van buitenaf niet zichtbaar. Het probleem kan daardoor gemakkelijk onderschat worden. 2.2 Hoe wordt eenzaamheid gemeten? Het meten van eenzaamheid is niet gemakkelijk, omdat het een subjectief verschijnsel is. Alleen rapportage van de persoon zelf geeft daardoor inzicht in de mate van eenzaamheid. De meest bekende Nederlandse vragenlijst om eenzaamheid te meten is de eenzaamheidsschaal van De Jong Gierveld. Deze lijst is bedoeld voor onderzoek onder grote groepen mensen en bestaat uit 11 uitspraken over sociale en emotionele eenzaamheid. Een uitspraak voor het meten van emotionele 2
eenzaamheid is bijvoorbeeld: Ik mis een echte goede vriend of vriendin. Sociale eenzaamheid wordt gemeten met onder andere de uitspraak: Wanneer ik daar behoefte aan heb, kan ik altijd bij mijn vrienden terecht. Op basis van de antwoorden op de 11 items kan een totaalscore berekend worden, die van 0 tot 11 loopt. Hoe hoger de score, hoe groter de ervaren eenzaamheid. Afhankelijk van de score, vindt indeling plaats in 4 categorieën van eenzaamheid. Deze indeling is als volgt: Totaalscore op 11 items Indicatief voor < 3 geen eenzaamheid > 3 en < 9 aanwezigheid van eenzaamheid 9 of 10 ernstige eenzaamheid 11 zeer ernstige eenzaamheid Periodiek wordt door de GGD de eenzaamheid onder volwassenen en ouderen in Steenwijkerland gemeten. Om te bepalen in hoeverre inwoners gevoelens van eenzaamheid ervaren, wordt gebruik gemaakt van de eenzaamheidsschaal van De Jong Gierveld. De navolgende cijfers zijn dan ook op basis van dit meetinstrument tot stand gekomen. 2.3 Eenzaamheid in Steenwijkerland In Nederland geeft ongeveer 30% van de volwassen bevolking aan zich (wel eens) eenzaam te voelen. Door de GGD is de eenzaamheid onder volwassenen en ouderen in Steenwijkerland gemeten. De GGD IJsselland heeft in 2008 een gezondheidsmonitor onder volwassenen en in 2010 onder ouderen (65-plussers) uitgevoerd. De meting van eenzaamheid maakte hier onderdeel van uit en de resultaten worden hieronder weergegeven. Mate van eenzaamheid in Steenwijkerland t.o.v. de regio Categorie van eenzaamheid % Geen % % % Zeer Hoge Matig Ernstig Ernstig score* Regio IJsselland totaal volwassenen (19-65 jaar) 63 30 5 2 7% Regio IJsselland totaal ouderen (65-75+ jaar) 58 36 5 2 7% Steenwijkerland totaal volwassenen (19-65 jaar) 58 33 6 3 9% Steenwijkerland totaal ouderen (65-75+ jaar) 56 38 4 2 6% * % Ernstig + % Zeer ernstig Vergeleken met de regio IJsselland ervaren in Steenwijkerland in totaal meer volwassenen en ouderen een bepaalde mate van eenzaamheid: 37% volwassenen in de regio t.o.v. 42% in Steenwijkerland en 42% 65 plussers in de regio t.o.v. 44% in Steenwijkerland. De vergelijking tussen volwassenen en ouderen laat zien dat eenzaamheid van alle leeftijden is. Van de volwassenen van 19-64 jaar in Steenwijkerland voelt 9% zich (zeer) ernstig eenzaam. Voor de groep van 65 jaar en ouder bedraagt dit aandeel 6%. Wat betreft onderscheid tussen mannen en vrouwen blijkt dat onder ouderen (65 plussers) meer mannen (49%) dan vrouwen (39%) een bepaalde mate van eenzaamheid ervaren. Verder blijkt dat sociale eenzaamheid bij meer ouderen voorkomt dan emotionele eenzaamheid en dat in 3
Steenwijkerland mannen vaker te maken hebben met sociale eenzaamheid dan vrouwen (56% versus 35%). Onder ouderen is door GGD IJsselland eerder, in 2007, een gezondheidsmonitor uitgevoerd. Als de cijfers van 2010 hier tegenover afgezet worden blijkt dat de eenzaamheidsproblematiek onder ouderen in Steenwijkerland is toegenomen van 33% in 2007 naar 44% in 2010. Het percentage ouderen dat matig eenzaam is, is het sterkst gestegen van 28% naar 36%. De eenzaamheid is sinds 2007 toegenomen bij voornamelijk mannen. 2.4 Risicogroepen Zoals uit voorgaande cijfers blijkt, komt eenzaamheid onder alle leeftijden, onder mannen en vrouwen voor. Uit nadere onderzoeken is gebleken dat een aantal risicogroepen naar voren komt. De volgende risicogroepen verdienen de aandacht: - alleenwonenden - mensen zonder werk - mensen met een laag opleidingsniveau - mensen met een laag inkomen, waaronder ouderen met alleen AOW - mensen die zich psychisch niet (helemaal) gezond voelen en die een hoog risico hebben op een angst- of depressiestoornis - ouderen met lichamelijke beperkingen - oude ouderen (75 plus en vooral 85 plus, meer mannen dan vrouwen) Een specifieke risicogroep voor eenzaamheid zijn mantelzorgers. Doordat zij veel tijd en energie richten op verzorging, gaat dit vaak ten koste van het onderhouden van hun eigen sociale netwerk. 3 AANPAK VAN EENZAAMHEID 3.1 Acties van betrokkene en omgeving Om gevoelens van eenzaamheid te verminderen is niet altijd de inzet van professionele hulpverleners nodig. Naast de eenzame persoon zelf, kan ook de naaste omgeving actief proberen de situatie van eenzaamheid tegen te gaan of te verlichten. Hierbij kan gedacht worden aan de volgende mogelijkheden: het aantal sociale contacten vergroten of de kwaliteit van de contacten verbeteren; het verbeteren van/meer energie steken in bestaande vriendschappen; de wensen en behoeften aanpassen aan de realiteit; het gemis minder erg maken door anders te gaan aankijken tegen de betekenis van het gemis. Niet iedereen gaat het zelf aanpakken van het eenzaamheidsprobleem goed af. Als er meer ondersteuning nodig is, kan een interventie nodig zijn. Eenzaamheidsinterventies zijn pogingen van professionele hulpverleners om eenzaamheid onder mensen tegen te gaan of te verlichten. Methoden die eenzaamheid tegengaan kunnen ingedeeld worden in 5 typen interventies, die hierna worden toegelicht (Movisie, verkennend onderzoek binnen thema Eenzaamheid, augustus 2010). 4
3.2 Typen interventies De 5 typen eenzaamheidsinterventies kunnen als volgt geclusterd worden. 1. Algemene voorlichting en mentaliteitsverandering Via algemene voorlichting en mentaliteitsverandering wordt geprobeerd mensen te bewegen anders te denken of zich anders te gedragen. Het gaat hier om interventies, zoals tijdelijke landelijke campagnes. Een voorbeeld is de onlangs, in september, door de Coalitie Erbij georganiseerde Nationale Week tegen Eenzaamheid. Doel was een krachtige impuls te geven aan de bestrijding van eenzaamheid in Nederland. 2. Bevordering van deskundigheid van hulpverleners Het doel van de bevordering van deskundigheid van hulpverleners is om zowel beroepskrachten als vrijwilligers te leren eenzaamheid beter te signaleren en adequaat op eenzaamheidsproblemen te reageren. Hierbij kan gedacht worden aan cursussen en informatiebijeenkomsten voor sociale professionals. 3. Sociaal-culturele activering en ontmoeting Sociaal-culturele activering en ontmoeting is een type interventie, direct gericht op eenzame mensen. Het doel is om de sociale omgeving van de eenzame persoon contactrijker te maken. Het accent van sociaal-culturele activiteiten ligt meestal op de activiteit en de gezelligheid, waarmee randvoorwaarden worden gecreëerd om contacten te leggen. Het voorkomen of verminderen van eenzaamheid is daarbij het uiteindelijke doel. Deze indirecte benadering kan goed werken, omdat er een taboe rust op eenzaam zijn. Voorbeelden zijn: laagdrempelige eetgelegenheden, 50plusnet.nl, studiekringen en telefooncirkel. 4. Persoonlijke activering Het doel van persoonlijke activering is mensen bewust te maken van hun eenzaamheidsbevorderende houding of gedrag en hen te begeleiden bij het veranderen van hun situatie. Persoonlijke aanpak en stimulering staan centraal. De nadruk ligt op het geven van aandacht en emotionele en praktische steun om de sociale redzaamheid te versterken. Persoonlijke activering is minder laagdrempelig dan sociaal-culturele activering, omdat mensen zich bewust moeten zijn van hun eigen eenzaamheidsbevorderende houding en gedrag. Voorbeelden zijn: activerend huisbezoek, maatjesprojecten, vriendschappelijk huisbezoek. 5. Cursussen, gespreksgroepen en therapie Cursussen, gespreksgroepen en therapie zijn interventies die erop gericht zijn om een blijvende verandering aan te brengen in eenzaamheidsbevorderende factoren die bij het individu zelf liggen. Hierbij kan gedacht worden aan assertiviteitscursussen en vriendschapscursussen ter verbetering van sociale vaardigheden. Deze cursussen en gespreksgroepen worden meestal uitgevoerd door beroepskrachten in het welzijnswerk. Therapie wordt meestal gegeven door psychotherapeuten en maatschappelijk werkers binnen de geestelijke gezondheidszorg (ggz). Kanttekeningen bij keuze uit interventies Een interventie heeft nauwelijks kans van slagen als de betrokkene niet bereid is om tijd en energie te steken in het aanpakken van de eenzaamheid. Daarom moet, na analyse van de eenzaamheidsproblematiek, steeds nagegaan worden in welke mate de potentiële deelnemer gemotiveerd is om iets aan zijn of haar eenzaamheid te doen. 5
Wanneer voor een interventie gekozen wordt, is het zaak om ook alert te zijn op mogelijke negatieve neveneffecten. Een voorbeeld van een negatief neveneffect hangt samen met de tijdelijke aard van de meeste interventies. Wanneer een deelnemer na een periode van aandacht weer op eigen kracht verder moet, kan dat tot gevoelens van teleurstelling of afwijzing leiden. Daarom moet een interventie zorgvuldig afgebouwd worden. 3.3 Actiepunten Steenwijkerland Zoals in de inleiding gezegd, wordt in dit plan een keuze gemaakt uit adequate ondersteuningsmogelijkheden om eenzaamheid onder inwoners van Steenwijkerland te voorkomen en te bestrijden. Een randvoorwaarde daarbij is dat de uit te voeren acties plaatsvinden binnen bestaande budgetten. Onze uitgangspunten zijn: - Er is respect voor de zelfstandigheid van de burger. Deze voert zelf de regie over zijn of haar leven. De hulpverlener heeft daarbij een ondersteunende rol. - De benadering om eenzaamheid aan te pakken is: gericht op een brede doelgroep met specifieke aandacht voor de risicogroepen, vraaggericht, laagdrempelig en pragmatisch. Wij streven naar het volgende maatschappelijke effect: o Minder dan 7% van de volwassenen en 4% van de ouderen is (zeer) ernstig eenzaam. Onze actiepunten zijn gericht op: algemene voorlichting over eenzaamheid faciliteren van zowel Wmo-consulenten als vrijwilligers, zodat zij beter in staat zijn eenzaamheid te signaleren en hierop adequaat te reageren signalering in combinatie met sociaal-culturele activering Wij zetten niet direct in op persoonlijke activering en ook niet direct op cursussen/ gespreksgroepen/therapie. Persoonlijke activering is minder laagdrempelig, omdat het uiteindelijk om verandering van eenzaamheidsbevorderend gedrag gaat. Het gaat hier om vaak wat langdurigere trajecten, zoals maatjesprojecten, die zorgvuldig afgebouwd moeten worden. Voor het opzetten van dergelijke projecten zijn nieuwe financiële middelen nodig, die op dit moment niet beschikbaar zijn. Bij methoden, zoals gespreksgroepen en therapie, komt de overlap met de zorgsector in beeld. De rol van de gemeente voert hier niet verder dan het informeren over verwijsmogelijkheden naar professionals. De 3 actiepunten voor de komende periode (2012 2014) worden hieronder nader uiteengezet. Actiepunt 1 Informatie over eenzaamheid en inschakelen sociaal netwerk meer onder de aandacht brengen. Het onderwerp eenzaamheid en wat inwoners hier zelf actief aan kunnen doen zal meer aandacht krijgen via diverse kanalen. Onlangs is hier in het kader van de Nationale Week tegen Eenzaamheid al aandacht aan besteed op de gemeentepagina van de Steenwijkerland Expres. Relevante informatie zal vaker geplaatst worden. Daarnaast zal informatie verspreid worden via de gemeentelijke website en de websites van betrokken organisaties. 6
Actiepunt 2 Een methode bieden ter facilitering van zowel Wmo-consulenten als vrijwilligers, gericht op het beter kunnen signaleren van eenzaamheid en het adequaat reageren hierop. Dankzij de anonieme vragenlijsten blijkt dat een aanzienlijk aantal inwoners eenzaam is, maar het is moeilijk deze mensen op het spoor te komen. Eenzame mensen kloppen veelal niet zelf bij de hulpverlening aan. Signalering is daarom een eerste belangrijke stap om eenzaamheid aan te kunnen pakken. Na het (h)erkennen van de problematiek, moeten de juiste stappen genomen worden om adequate hulp te bieden. In bepaalde gemeenten is een signaleringskaart, waarmee eenzame mensen opgespoord kunnen worden en informatie over de persoonlijke situatie in kaart wordt gebracht, een succesvol middel gebleken. Op basis daarvan kan efficiënt beoordeeld worden welke hulp passend is. Een voorbeeld van een signaleringskaart, die door de gemeente Heumen gebruikt wordt, is als bijlage toegevoegd. Steenwijkerland zal een dergelijke signaleringskaart introduceren en integreren in de kanteling van werkwijze van Wmo-consulenten die huisbezoeken afleggen. Daarnaast zullen vrijwilligers, waaronder de Vrijwillige Ouderen Adviseurs, over het beter kunnen signaleren van eenzaamheid en het adequaat reageren hierop via een signaleringskaart geïnformeerd worden. De benadering zal hierbij gericht zijn op een brede doelgroep met specifieke aandacht voor de risicogroepen: alleenwonenden, mensen zonder werk, mensen met een laag opleidingsniveau, mensen met een laag inkomen, mensen die zich psychisch niet (helemaal) gezond voelen, ouderen met lichamelijke beperkingen, oude ouderen (75 plus en vooral 85 plus, meer mannen dan vrouwen) en mantelzorgers. Actiepunt 3 Toegankelijkheid sociaal-culturele kaart op activiteitenniveau vergroten Eenzaamheid, waarbij een te klein sociaal netwerk het probleem is, kan verminderd worden door de sociale omgeving van de eenzame persoon contactrijker te maken. Een oplossing kan gevonden worden in laagdrempelige activiteiten op wijkniveau, waardoor de sociale participatie vergroot wordt. Op dit gebied bestaan in Steenwijkerland al veel initiatieven, waaronder activiteiten zoals kaarten, biljart, muziek, zang, dans en gymnastiek. Het is belangrijk inzicht te hebben in het in de dorpen en kernen aanwezige aanbod van activiteiten- en ontmoetingsmogelijkheden. Een goede toegankelijke sociaal-culturele kaart is hierbij een belangrijk hulpmiddel voor zowel de doelgroep als signaleerders/hulpverleners. Steenwijkerland zal het aanbod van activiteiten- en ontmoetingsmogelijkheden in de dorpen en kernen op een overzichtelijke manier toegankelijk maken. Hiertoe wordt niet opnieuw een sociaalculturele kaart ontwikkeld, maar zal aansluiting gezocht worden bij al bestaande initiatieven op dit gebied. 7
4 INBEDDING, FINANCIERING EN TIJDPAD Actiepunt Betrokken Financiering Tijdpad organisatie(s) 1. Informatie over Gemeente Binnen bestaande Vanaf 2012, minimaal eenzaamheid en budget. 2 x per jaar inschakelen sociaal Steenwijkerland netwerk meer onder Expres en de aandacht brengen. gemeentelijke site Inbedden in: Communicatie en websiteontwikkeling 2. Een methode bieden Gemeente (Wmo- Binnen bestaande Vormgeven ter facilitering van consulenten) budget. signaleringskaart: zowel Wmo- 1 ste kwartaal 2012 consulenten als Bureau vrijwilligers, gericht Vrijwilligerswerk, Introductie onder op het beter kunnen Timpaan (rol in het Wmo-consulenten en signaleren van verzamelen van en vrijwilligers: eenzaamheid en het reageren op signalen) 2 de kwartaal 2012 e.v. adequaat reageren hierop. Zorggroep Oude en Nieuwe Land (indirect, Inbedden in: onderdeel Algemeen Nieuwe gekantelde Maatschappelijk Werk) werkwijze Wmoconsulenten en vrijwilligersbeleid 3. Toegankelijkheid MEE Binnen bestaande 2 de helft 2012 e.v. sociaal-culturele kaart budget. op activiteitenniveau vergroten. Inbedden in: Websiteontwikkeling 8
BIJLAGE: Voorbeeld Signaleringskaart Heumen Herken eenzaamheid! Signaleringskaart gemeente Heumen Signalen van eenzaamheid Rusteloos, angstig, depressief, agressief Extreem schuw Onbereikbaar (kapotte bel, niet opendoen, geen telefoon) Verontrustend alcoholgebruik Gezondheidsklachten (lichamelijk en/of psychisch) Psychische klachten Iemand die eenzaam is...... heeft weinig zelfvertrouwen... piekert veel... is sterk op zichzelf gericht Gedrag Iemand die eenzaam is...... is gesloten... stelt zich op als slachtoffer... houdt afstand of claimt juist... is sociaal onhandig Risicofactoren Iemand heeft meer kans om te vereenzamen bij: Verlies van partner, kind of dierbare Familieconflicten Chronische ziekten (lichamelijk of psychisch) Weinig contacten in de buurt Inkomensachteruitgang Ongewenste woonsituatie Geen deelname aan de samenleving wij zorgen voor elkaar 9
Twijfel? Vragen? Vraagwijzer! Voor vragen en advies Neem contact op met Vraagwijzer als u...... bij iemand meerdere signalen van deze kaart ziet (zie voorzijde)... zich zorgen maakt over een persoon of situatie... met iemand geen contact kunt krijgen... twijfelt of vragen hebt Samen met u onderneemt Vraagwijzer actie of verwijst door. Vraagwijzer is bereikbaar op werkdagen van 9.00 tot 12.00 uur en op maandagavond van 16.00 tot 18.30 uur. U kunt langsgaan bij Vraagwijzer, bellen of mailen. Kerkplein 6 6581 AC Malden (gemeentehuis) t (024) 358 83 29 e vraagwijzer@heumen.nl Wat is eenzaamheid? Iemand is eenzaam als hij* minder (goede) contacten heeft dan hij wenst, hij dit als een groot gemis ervaart en niet in staat is dit zelf te veranderen.[heumense definitie] * waar hij staat, kunt u natuurlijk ook zij lezen. Eenzaam of geïsoleerd? Eenzame mensen voelen zich voortdurend eenzaam, maar hebben wel contacten. Geïsoleerde mensen voelen zich eenzaam én hebben geen of nauwelijks contacten. wij zorgen voor elkaar 10