Verruimen salderingsmogelijkheden voor hernieuwbare energie Wat is de impact op economische groei en overheidsinkomsten?

Verruimen salderingsmogelijkheden voor hernieuwbare energie Wat is de impact op economische groei en overheidsinkomsten?

Ecofys Netherlands BV Kanaalweg 16-G P.O. Box 848 NL- 353 RK Utrecht The Netherlands W: www.ecofys.com T: +31 () 3 66 23 3 F: +31 () 3 66 23 31 E: info@ecofys.com Verruimen salderingsmogelijkheden voor hernieuwbare energie Wat is de impact op economische groei en overheidsinkomsten? -Vertrouwelijk- Door: Ronald Franken, Timme van Melle Datum: 16 november 211 Project nummer: ECMNL118 Ecofys 211 In opdracht van: Uneto VNI, Vereniging FME-CWM, DE Koepel ECOFYS NETHERLANDS BV, A PRIVATE LIMITED LIABILITY COMPANY INCORPORATED UNDER THE LAWS OF THE NETHERLANDS HAVING ITS OFFICIAL SEAT AT UTRECHT AND REGISTERED WITH THE TRADE REGISTER OF THE CHAMBER OF COMMERCE IN MIDDEN NEDERLAND UNDER FILE NUMBER 3161191 A S USTAI N ABLE ENE RGY SUPPLY FOR EVERYONE

Inhoudsopgave 1 Inleiding... 3 1.1 Aanpak... 5 2 Gedefinieerde business cases... 7 2.1 Verwachte effecten maatregelen... 7 2.1.1 Wat verandert er bij het verhogen van de salderingslimiet?... 7 2.1.2 Wat verandert er bij individueel salderen van verenigde huishoudens?... 9 2.2 De gekozen business cases... 11 3 Uitwerking business cases... 13 3.1 Business case opschalen saldeergrens tot 5. kwh... 13 3.2 Business cases: VvE model... 16 3.2.1 Business case: Coöperatie model... 2 4 Marktgroeivoorspellingen... 23 4.1 Versnelling door verruimen saldeergrens... 25 4.2 Versnelling VvE model... 27 4.3 Versnelling particuliere zelflevering (coöperatief model)... 28 5 Energiebelasting, BTW en economische meerwaarde... 3 5.1 Model oprekken saldeergrens... 3 5.2 Model VvE... 34 5.3 Model Coöperatie... 37 6 Conclusies... 4 Referenties... 42 17 November 211 ii

1 Inleiding Het opwekken van elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen door huishoudens draagt substantieel bij aan het behalen van nationale en Europese doelstellingen op dit gebied, het verminderen van de afhankelijkheid van de import van energie uit het buitenland en het verlagen van de uitstoot van broeikasgassen. Dit is in de afgelopen jaren vooral zichtbaar op de markt voor photovoltaische technologie om met zonne-energie stroom op te wekken ( PV ). De afgelopen twee jaar heeft deze markt grote veranderingen ondergaan. Belangrijke ontwikkelingen waren het wegvallen van de direct gealloceerde subsidie via de regeling Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE), grote dalingen in de aanschafprijs van PVinstallaties, een groei aan installateurs en het opkomen van vele lokale initiatieven. Voor huishoudens is PV steeds meer gemeengoed geworden. Dit komt onder andere doordat elke kwh die hernieuwbare is opgewekt verrekend kan worden tegen een relatief hoog kleinverbruikertarief. De saldeerregeling houdt in dat per jaar de eerste 5 kwh die geproduceerd wordt met de installatie administratief afgetrokken mag worden van de hoeveelheid elektriciteit die van het netwerk wordt afgenomen. Dit betekent dat over deze fysiek afgenomen elektriciteit geen energiebelasting hoeft te worden betaald. Mede vanwege deze mogelijkheid tot salderen tot 5 kwh wordt kleinschalige PV intussen als realistische optie beschouwd zonder subsidie in bredere zin in de huishoudelijke sfeer. Een gelijksoortige ontwikkeling vindt plaats in de markt voor andere technologieën. Ook voor bijvoorbeeld wind en geothermische energie bestaan mogelijkheden voor huishoudens. Daarnaast maakt de constante verlaging van de systeemkosten deze ook steeds interessanter voor het midden- en kleinbedrijf (MKB). Veel van deze bedrijven hebben de beschikking over platte daken waarop zonne-pv geïnstalleerd kan worden. Vooralsnog gaat de politieke en maatschappelijke discussie over salderen bij het kleinverbruik. De beperking van de saldeerregeling tot een maximum van 5 kwh per jaar beperkt de grootte van de hernieuwbare opweksystemen die rendabel kunnen worden bedreven. Met het oprekken van de saldeergrens zouden, onder bepaalde omstandigheden, investeringen in grotere systemen ook rendabel kunnen worden. Dit zou een versnelling in de marktintroductie kunnen geven van hernieuwbare opwek bij huishoudens en kleinere bedrijven. Dit effect is in de afgelopen jaren waargenomen in bijvoorbeeld Duitsland en Spanje, waar te zien is geweest dat gunstiger condities een veel snellere groei mogelijk maken. Een andere wijziging in de regelgeving die investeringen in hernieuwbare energie aantrekkelijker kan maken is het toestaan van saldering per huishouden, ook als deze 17 November 211 3

huishoudens gezamenlijk in één systeem investeren. Dit lijkt mogelijk te worden voor Verenigingen van Eigenaren (VvE) voor zover deze wettelijk verplicht zijn 1. Gezamenlijk investeren in een systeem met behoud van het individuele salderingsaldo zou echter ook toegestaan kunnen worden voor huishoudens die wettelijk niet in een VvE verenigd hoeven ondergebracht hoeven te worden, maar wel gezamenlijk in een systeem willen investeren. Om het particuliere karakter van de initiatieven te behouden zou dit beperkt kunnen worden tot systemen die minder dan 1. kwh produceren. Door één of meerdere van deze maatregelen zouden de investeringen van huishoudens en het MKB in hernieuwbare energiecapaciteit sneller kunnen groeien, wat tot economische meerwaarde zal leiden. Een nadeel van het verruimen van de salderingsregels is echter dat de overheid hierdoor energiebelastinginkomsten misloopt. In opdracht van Uneto VNI, Vereniging FME-CWM en DE Koepel heeft Ecofys een studie uitgevoerd om de effecten van het verruimen van de salderingsregeling beter in kaart te brengen. Dit verruimen kan dus op een of meerdere van de volgende wijzen worden vorm gegeven: 1. Verhogen van de salderingslimiet 2. Toestaan van individueel salderen bij wettelijk verplichte VvEs 3. Toestaan van individueel salderen bij andere rechtsvormen (voor systemen tot 1. kwh/jaar) De vraagstelling die hiervoor gedefinieerd is valt uiteen in de volgende vragen. Ten eerste wordt de impact van de beschreven maatregelen bekeken. Dit komt neer op de volgende drie subvragen: Wat zou de impact zijn van een salderingslimiet tot 5. kwh op de aantrekkelijkheid van de investering in hernieuwbare energie? Wat zou de impact zijn van het toestaan van individueel salderen op de aantrekkelijkheid van een gezamenlijke investering voor verplichte VvE s? Wat zou de impact zijn van het toestaan van individueel salderen op de aantrekkelijkheid van een gezamenlijke investering in een systeem op afstand? Daarna wordt de bevindingen vertaald naar de effecten op de overheidsinkomsten en op economische activiteit. Daarbij worden de volgende vragen beantwoord: Wat zou de impact zijn van deze maatregelen op de overheidsinkomsten uit belastingen (BTW en energiebelasting)? Wat zou de impact kunnen zijn van deze maatregelen op de economische activiteit en werkgelegenheid in Nederland? 1 Zie ook brief Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie over Green Deal, 3 oktober 211, kenmerk ETM/ED / 1114381 17 November 211 4

1.1 Aanpak De bevindingen in dit rapport zijn bereikt op basis van een 6-tal stappen, dat hieronder beschreven worden. Deze stappen worden getoond in Figuur 1 en daaronder verder toegelicht. Kennis van de markt 1 Definieren business cases 6 business cases technische en financiele randvoorwaarden 2 Base case bepalen Uitkomsten business cases bij huidige regelgeving (scenario s a) 3 Impact verrruiming saldeerregels Uitkomsten business cases bij huidige regelgeving (scenario s b) Kennis van de marktgroei Input MKB voor type businesscase 4 Marktversnelling Versnellingseffect Rendabel potentieel 5 6 Belasting impact Economische meerwaarde Figuur 1: Projectstappen 1. Definiëren business cases Als eerste stap hebben we 6 business cases gedefinieerd. Deze business cases representeren gezamenlijk alle doelgroepen waarvan Ecofys het aannemelijk acht dat hun mogelijkheden voor het winstgevend aanschaffen van hernieuwbare-energie systemen zal worden vergroot door de bovengenoemde mogelijkheden voor het verruimen van de salderingsregels. Aangezien de meeste ervaringen met investeringen in hernieuwbare energie door huishoudens en MKB opgedaan zijn in de PV-markt, zal deze markt als uitgangspunt worden genomen voor de inschatting van de mogelijke effecten van een wijziging in de regels. De beweegredenen achter het definiëren van de business cases is beschreven in hoofdstuk 2. 2. Base case bepalen Per geselecteerde business cases hebben we, uitgaande van de huidige regelgeving, de verwachte kasstromen en de terugverdientijd van een investering van een systeem berekend. Hiermee is bepaald wat de terugbetaaltijd van de gedefinieerde business case met het huidige beleid is. Deze berekeningen noemen we in alle gevallen scenario a. 17 November 211 5

3. Bepalen impact van verruimen salderingsregels op business cases Voor dezelfde business cases berekenen we de terugverdientijd bij het doorvoeren van de relevante voorgestelde wijzigingen in de regelgeving. Dit geeft een beeld van het effect van de wijzigingen. De berekeningen wijzen per business case uit of deze na het verhogen van de salderingslimiet rendabel zullen zijn. Voor het verruimen van het toegestane saldering bedrag worden de business cases voor bedrijven doorgerekend, voor het toestaan van gezamenlijke investeringen de business cases die verbonden zijn met huishoudens. Deze berekeningen worden scenario b genoemd. De vergelijkingen van de scenario s a en b wordt weergegeven in hoofdstuk 3. 4. Bepalen marktversnelling door verhoging saldeerlimiet De volgende stap van het onderzoek is het bepalen van de marktversnelling door de verbeterde investeringsomstandigheden. Hiervoor is, per business case, vastgesteld hoe groot het potentieel is voor additionele projecten, en met welke snelheid dit potentieel zal worden aangewend. Dit onderzoek is alleen uitgevoerd voor de categorieën van business cases die door het verruimen van de salderingsruimte rendabel zijn geworden. Op basis van het potentieel en de snelheid waarmee dit wordt aangewend is een inschatting gemaakt van de absolute groei van PV in Nederland die gerealiseerd kan worden door het verruimen van de salderingsregels. Dit wordt beschreven in hoofdstuk 4. 5. Vaststelling effect op belastingstromen Op basis van de groei in PV capaciteit is berekend welke verschillen optreden in BTW en energiebelastingstromen door het versnelde markteffect. 6. Inschatting effect op totale economische waarde Tot slot bespreekt dit rapport een inschatting de totale economische waarde van het geïnstalleerd vermogen. Hiervoor zijn de huidige en toekomstige marktprijzen gebruikt van de diensten die in Nederland zijn geleverd. Ook is de toegevoegde directe werkgelegenheid aan de hand van eerdere studies bepaald. Stap 5 en 6 worden beschreven in hoofdstuk 5 17 November 211 6

2 Gedefinieerde business cases Dit hoofdstuk bespreekt de selectie van de relevante business cases en de uitkomsten van deze business cases uitgaande van het huidige beleid. Als eerste stap hebben de opstellers van dit rapport een selectie gemaakt van representatieve business cases voor verschillende groottes van projecten. We delen het rapport in drie onderdelen in: 1) Het opschalen van de saldeergrens van 5. kwh naar 5. kwh per jaar voor alle gebruikers. 2) Het toestaan van individueel salderen door huishoudens bij een investering door wettelijk verplichte VvE s. (VvE model). 3) Het toestaan van individueel salderen door huishoudens bij gezamenlijke investering op afstand (Coöperatie model). Voordat we de keuze van de business cases verder bespreken, geven we eerste een uiteenzetting van de a priori verwachte effecten van de bovengenoemde maatregelen. 2.1 Verwachte effecten maatregelen Aangezien de salderingsregeling is verbonden aan het gebruik van de eigenaar van een opwekkingssysteem, is de haalbaarheid van een project direct gerelateerd aan het gebruik van de investeerder. Een belangrijk element in de haalbaarheid van alle business cases is de structuur van de energiebelasting. Deze is opgebouwd uit staffels. Deze staffels worden aangegeven in Tabel 1. Tabel 1: Staffels energiebelasting Staffel Van (kwh/j) Tot (kwh/j) Bedrag ( /kwh, excl. BTW) 1 1.,1121 2 1.1 5.,48 3 5.1 1 mln.,19 4 zakelijk 1 mln. -,5 4 niet zakelijk 1 mln. -,1 Hieronder bespreken we hoe de voorgestelde wijziging van de regels de aantrekkelijkheid van investeringen positief beïnvloed. 2.1.1 Wat verandert er bij het verhogen van de salderingslimiet? In de hogere staffels zal het salderen van elektriciteit minder voordeel opleveren, aangezien het verlagen van het elektriciteitsgebruik hier minder energiebelasting vermijdt per kwh. De keuze van de hoogte van het voorstel van saldering dat in dit rapport wordt onderzocht is gebaseerd op deze structuur: het salderen van elektriciteit boven de 5. kwh vermijdt per kwh minder dan een tiende van de energiebelasting die in de eerste staffel wordt vermeden. 17 November 211 7

Dit verschijnsel is geïllustreerd in Figuur 2. In deze figuur zien we de snelheid waarmee de totale hoeveelheid te betalen energiebelasting toeneemt met de hoeveelheid gebruikte energie. Vanwege de regressieve structuur, neemt de totale hoeveelheid betaalde energiebelasting minder snel toe in staffel 2 (tussen punt E en F) en opnieuw minder snel in staffel 3 (voorbij punt F). Omdat de saldering plaatsvindt over de laatste gebruikte kwh, zien we dat het salderen van 5 kwh voor een investeerder die 1. kwh per jaar gebruikt (onder punt e) een aanmerkelijk grotere besparing oplevert (gelijk aan AB) dan voor een investeerder die 5. kwh afneemt (gelijk aan CD). 35 Vermeden betaalde belasting 3 25 D C F 2 15 1 5 B A E 5 1 15 2 25 3 35 4 45 5 55 6 65 7 Figuur 2: Vermeden betaalde belasting met 5. kwh saldering 17 November 211 8

Ook bij verhoging van de salderingslimiet zal de energiebelastingstructuur de aantrekkelijkheid van investeringen voor grotere gebruikers blijven beïnvloeden. Gebruikers die 1. kwh per jaar afnemen zullen bij saldering tot 5. een bedrag besparen dat gelijkstaat aan AB. Dit is per kwh een hogere besparing dan voor een gebruiker die 5. kwh per jaar afneemt. Deze zal een bedrag gelijk aan AC besparen. Het verschil in helling tussen de lijn AD en AE illustreert het verschil in besparing per kwh. Bij afnemers groter dan 5. zal de besparing per kwh nog minder zijn. Een investeerder met een gebruik van 7. kwh zal na gebruik van de salderingsregeling slechts 2. kwh aan energiebelasting in rekening gebracht krijgen. Dit levert een relatief beperkte kostenbesparing op, gelijk aan GH. De kleinere helling van de lijn IF bevestigt dat het bespaarde bedrag per kwh nog lager is. /j Vermeden betaalde belasting 35 3 G C E F 25 2 15 H I 1 B D 5 A 5 1 15 2 25 3 35 4 45 5 55 6 65 Figuur 3: Vermeden betaalde belasting bij verhogen salderingslimiet 7 kwh/j 2.1.2 Wat verandert er bij individueel salderen van verenigde huishoudens? Bij het toestaan van individueel salderen bij een gezamenlijke investering (hierboven VvE model en coöperatiemodel genoemd) verbetert de aantrekkelijkheid van de investering doordat elk huishouden de eigen de zelfgeleverde kwh aandeel kan salderen in de eerste staffel op de eigen energierekening. Dit levert een grotere besparing per huishouden op, en daarmee voor het gehele systeem. Dit is zichtbaar gemaakt in Figuur 4. 17 November 211 9

De doorgetrokken lijn in deze figuur geeft de energiebelasting die nu bespaard wordt door een groep van bijvoorbeeld drie huishoudens, afgezet tegen de productie van het systeem. Deze lijn staat gelijk aan de verschuldigde energiebelasting voor een enkel huishouden salderen is immers maar mogelijk voor één van de huishoudens. Bij het toestaan van individuele saldering, kunnen ook additionele huishoudens in de eerste staffel salderen. Dit betekent dat de individuele belastingkrommes horizontaal bij elkaar kunnen worden opgeteld. De onderbroken lijn geeft dit weer bij het voorbeeld van drie huishoudens. Hiermee wordt de vermeden belasting gelijk aan de afstand DB. Dit is, bij een gezamenlijke investering door twee huishoudens, een verdrievoudiging van de huidige besparing AB bij dezelfde investering. /j Vermeden betaalde belasting 45 4 35 Individueel salderen Gezamenlijk salderen 3 25 2 15 1 D E 5 A B C 5 1 15 2 25 3 35 4 Figuur 4: Impact van individueel salderen bij gezamenlijk investeren kwh/j Dit effect zal hetzelfde zijn voor het VvE model en het coöperatiemodel. De respectievelijke business cases voor deze modellen verschillen vooral in de omvang van de investering. Deze verschillen komen voort uit het feit dat VvEs gebonden blijven aan de fysieke structuur op en rond hun woning, terwijl bij coöperaties voorziening op afstand mogelijk wordt geacht. Dit levert schaalvoordeel op, en een groter potentieel voor de totale investeringen in Nederland. Om deze redenen zijn de business cases, ondanks de overeenkomsten, toch apart uitgewerkt. 17 November 211 1

2.2 De gekozen business cases Op basis van de ingeschatte gevolgen van regelwijzigingen hebben we een aantal business cases gekozen om de preciezere impact van de drie mogelijke wijzigingen in de regels te berekenen. Hieronder volgt een overzicht van de bestudeerde cases. Tabel 2: Gedefinieerde business cases Regelwijziging Verbruik (kwh) Aantal individuele Doelgroep #Business case aansluitingen betrokken bij de investering Verhogen van de salderingslimiet 1 1. 1 MKB 2 25. 1 MKB Toestaan van individueel salderen bij wettelijk verplichte VvEs 3 5. 2 Huishoudens 4 1. 4,5 Huishoudens 5 25. 12 Huishoudens Toestaan van individueel salderen bij andere rechtsvormen 6 5. 14 Huishoudens Bij alle business cases worden de volgende algemene gegevens gebruikt. Tabel 3: Aannames voor business cases Factor Aanname Bron Aantal VvEs 118. VvE belang Aantal huishoudens 7,5 miljoen CBS-statline Aantal bedrijven 376.578 CBS-statline met 1 of meer werknemers Huidig aandeel PV,5% AgentschapNL (National survey report 29) 2 particulieren Huidig aandeel PV bedrijven,1% Op basis van SDE beschikkingen 3 2 We verhogen het vermogen uit het rapport van 29 met 3MW uit SDE aanvragen voor 21 en acties door bijvoorbeeld wij willen zon. Dit zal nog geinstalleerd worden onder het huidige investeringsklimaat. 8% van de installaties is particulier bezit en met een gemiddeld systeem van 2kWp per huishouden, betekend dat ongeveer,5% van de huishoudens een PV systeem bezit. 3 De SDE beschikkingen uit 29 en 21 voor grootschalige systemen laten zien dat hier vooral bedrijven gebruik van hebben gemaakt. Er is voor 14 MW vermogen uitgegeven. Hiervan is nog niet alles geinstalleerd. We gaan in de aanname van het huidige aandeel ervan uit dat dit nog gaat gebeuren onder de SDE regelingen. In verhouding is er uitgaande van deze beschikkingen dan 2% bedrijfsaandeel ten op zichte van het aandeel PV voor particulieren. 17 November 211 11

Factor Aanname Bron Gemiddeld gebruik 35 kwh CBS-statline huishoudens Instraling midden 97 kwh/m2/y Ecofys zonnewijzer 4 NL O&M (opex),5%/jaar of,3-,5 Ecofys marktdata Euro/Wp na 1 jaar Investering capex 2,4-2,63 Euro/wp Ecofys marktdata 5 Electra prijs,228-,83 Euro/kWh Ecofys marktdata 6 Energiebelasting staffel 1 en 2,1121-,48 Euro http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ milieubelastingen/vraag-en-antwoord/watzijn-de-tarieven-van-deenergiebelasting.html Panelen en 827 kwh/kwp/jaar Ecofys 7 opbrengst Elektriciteitsprijsstij 4,5%/jaar (incl. REB ECN referentieramingen 8 ging en BTW) EIA MKB: 44% AgentschapNL Bij deze aannames wordt niet uitgegaan van de goedkoopste mogelijkheden voor zonnepanelen. Er wordt vanuit gegaan dat 2% van de aangeboden zonnepanelen goedkoper is dan de aangegeven prijzen. Deze zogenaamde prijsstunters worden buiten beschouwing gelaten. 4 We nemen de zoninstraling voor midden-nederland als uitgangs punt voor het berekenen van de energieopbrengsten. West en Oost Nederland heeft respctievelijk 5% meer en minder instraling. 5 Afhankelijk van de systeem grote die voor de business cases berekend zijn (5.-1.7 kwh/jaar), zijn de huidige systeemprijzen (geinstalleerd, ex btw) uit de markt genomen. 6 Bij het bepalen van de elektriciteitsprijzen is rekening gehouden met de dagtarieven aangezien zonnestroom overdag wordt opgewekt. Het feit dat in het weekend ook overdag een laagtarief wordt berekend wordt in de aannames niet meegenomen. 7 Opbrengsten voor optimaal op het zuid gerichte systemen in midden nederland onder een hoek van 3 o. We houden rekening met systeemverliezen door veroudering. 8 De elektriciteitsprijsstijging wordt voornamelijk bepaald door de SDE toevoeging. 17 November 211 12

3 Uitwerking business cases In dit hoofdstuk worden de gedefinieerde business case verder uitgewerkt. Per gedefinieerde business case wordt eerst de situatie onder de huidige regelgeving weergegeven, en vervolgens de situatie na wijziging van de regelgeving. 3.1 Business case opschalen saldeergrens tot 5. kwh Voor het bestuderen van het effect van het verruimen van de saldeergrens is gekozen voor business cases van 1. kwh en 25. kwh. Voor beide business cases worden 2 scenario s bekeken: a) Salderen van 5. kwh is toegestaan (huidige situatie) b) Salderen tot 5. kwh is toegestaan (mogelijke toekomstige situatie) 17 November 211 13

Business case # 1a 2, Toegepaste Verbruik Aantal betrokken Doelgroep regels (kwh) aansluitingen Huidige 1. 1 MKB 15, 1, 5, Cash ( ) -5, -1, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25-15, -2, -25, -3, Years System Investment Yearly O&M Returns EIA Fiscal Return + Local Incentive Cumulative Cashflow Business case # Toegepaste Verbruik Aantal betrokken Doelgroep 1b regels (kwh) aansluitingen Saldering tot 1. 1 MKB 4, 5. 3, 2, Cash ( ) 1, -1, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25-2, -3, -4, Years System Investment Yearly O&M Returns EIA Fiscal Return + Local Incentive Cumulative Cashflow 17 November 211 14

Business case # 2a 2, Toegepaste Verbruik Aantal betrokken Doelgroep regels (kwh) aansluitingen Huidige 25. 1 MKB 1, -1, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25 Cash ( ) -2, -3, -4, -5, -6, -7, Years System Investment Yearly O&M Returns EIA Fiscal Return + Local Incentive Cumulative Cashflow Business case # Toegepaste Verbruik Aantal betrokken Doelgroep 2b regels (kwh) aansluitingen Salderen tot 25. 1 MKB 5. 6, 4, 2, Cash ( ) -2, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25-4, -6, -8, Years System Investment Yearly O&M Returns EIA Fiscal Return + Local Incentive Cumulative Cashflow 17 November 211 15

De bevindingen van business cases 1 en 2 worden in Tabel 4 samengevat. Tabel 4: Samenvatting business cases 1 and 2 Case # kwh/j Terugbetaaltijd (jaren) Huidige regels (case a) Wijziging regels (case b) 1 1. 19 14 2 25. > 25 16 Doordat de belastingstaffel boven de 1.kWh een laag tarief heeft zal, ook bij het verruimen van de saldeergrens een business case zich niet snel genoeg terugverdienen om voor bedrijven op dit moment aantrekkelijk genoeg te worden om in te investeren. Bedrijven met een elektriciteitsverbruik rond de 1. kwh/jaar zullen wel veel voordeel behalen van het opschalen van de grens. 3.2 Business cases: VvE model Om de effecten te bestuderen van het toestaan van individuele saldering bij een gezamenlijke investering binnen een VvE, is gekozen voor 3 business cases, zoals eerder aangegeven in Tabel 2. De verschillende cases zijn ontworpen om verschillende groottes van VvE s te weerspiegelen. De verbruiksgegevens refereren aan de gezamenlijke opwek van stroom van de gedeelde PV panelen. De gegevens hiervoor zijn gebaseerd op informatie via VvE-Belang en CBS-statline: Tabel 5: Aannames business cases 3,4 en 5 Case # kwh/j VvE Aantal VvEs 9 Grootte VvE # huishoudens 3 5. x 48. 2 4 1. x 39. 4,5 5 25. x 31. 12 Voor alle business cases worden 2 scenario s bekeken: a) Individueel salderen bij gezamenlijke investering is niet toegestaan (huidige situatie) b) Individueel salderen bij gezamenlijke investering is toegestaan (mogelijke toekomstige situatie) Andere parameters zijn gebaseerd op huidige regelgeving. De onderstaande tabellen geven de jaarlijkse opbrengsten en uitgaven van de investeringen weer. Het snijpunt van de cumulatieve cashflow door de nullijn is het moment van terugverdienen van de investering. 9 Gebaseerd op gegevens van VvE-belang, per rapport 17 November 211 16

Business # 3a 4, 2, case Toegepaste Verbruik Aantal betrokken Doelgroep regels (kwh) aansluitingen Huidige 5. 2 Huishoudens -2, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25 Cash ( ) -4, -6, -8, -1, -12, -14, -16, Years System Investment Yearly O&M Returns Cumulative Cashflow Business case # 3b 15, Toegepaste regels Individuele saldering Verbruik Aantal betrokken Doelgroep (kwh) aansluitingen 5. 2 Huishoudens 1, 5, Cash ( ) -5, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25-1, -15, -2, Years System Investment Yearly O&M Returns Cumulative Cashflow 17 November 211 17

Business # 4a 5, case Toegepaste Verbruik Aantal betrokken Doelgroep regels (kwh) aansluitingen Huidige 1. 4,5 Huishoudens 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25-5, Cash ( ) -1, -15, -2, -25, -3, Years System Investment Yearly O&M Returns Cumulative Cashflow Business case # 4b 4, Toegepaste regels Individuele saldering Verbruik Aantal betrokken Doelgroep (kwh) aansluitingen 1. 4,5 Huishoudens 3, 2, Cash ( ) 1, -1, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25-2, -3, -4, Years System Investment Yearly O&M Returns Cumulative Cashflow 17 November 211 18

Business # 5a 1, case Toegepaste Verbruik Aantal betrokken Doelgroep regels (kwh) aansluitingen Huidige 25. 12 Huishoudens -1, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25 Cash ( ) -2, -3, -4, -5, -6, -7, Years System Investment Yearly O&M Returns Cumulative Cashflow Business case # 5b 8, Toegepaste regels Individuele saldering Verbruik Aantal betrokken Doelgroep (kwh) aansluitingen 25. 12 Huishoudens 6, 4, Cash ( ) 2, -2, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25-4, -6, -8, Years System Investment Yearly O&M Returns EIA Fiscal Return + Local Incentive Cumulative Cashflow 17 November 211 19

Tabel 6: Samenvatting van business cases 3, 4 en 5 Case # kwh/j Terugbetaaltijd (jaren) Huidige regels (case a) Wijziging regels (case b) 3 5. 2 15 4 1. >25 15 5 25. >25 14 Zoals voorspeld in sectie 2.1 valt de cashflow inderdaad positiever uit in scenario b, omdat in dit geval de gehele investering van het systeem uit een hogere belastingstaffel op de elektriciteitsuitgaven wordt bespaard. Hiernaast is het schaalvoordeel bij investering in een groter systeem een factor bij het verlagen van de aanschafkosten. 3.2.1 Business case: Coöperatie model Onder het coöperatie model verstaan we zelflevering voor particulieren in een gezamenlijk systeem op afstand bijvoorbeeld de school om de hoek, de boer uit de buurt of mogelijk ook het vrije veld. Het voornaamste verschil met de business cases 3 tot en met 5 is dat deze wijziging in de regelgeving gaan we ervan uit dat het potentieel voor zonne-pv toeneemt doordat de grootte van het eigen dak geen beperking meer vormt. Bij scenario b gaan we ervan uit dat het totale potentieel voor PV niet meer beperkt wordt door beschikbare oppervlakte, maar gelijk staat aan het totale verbruik van de huishoudens. We gaan bij dit model uit van 2 scenario s a) particulier investeert in een eigen systeem op het eigen dak met een gemiddelde grootte van het dak voor een systeem van 1.7 kwh/jaar (huidige situatie) b) particulier investeert in een gezamenlijk systeem elders voor het opheffen van zijn volledige energievraag, gemiddeld 35 kwh/jaar. Er wordt uitgegaan van een groep van 14 huishoudens (bij toestaan van individuele saldering). Dit komt neer op een verbruik van ongeveer 5. kwh per jaar. Voor het potentieel gaan we uit van het volgende: Er zijn ongeveer 7,5 miljoen huishoudens (CBS Statline) die elke maximaal 3.5 kwh/jaar zullen salderen. In beide scenario s wordt uitgegaan van een salderingsgrens van 5. kwh per jaar. De onderstaande tabellen geven de jaarlijkse opbrengsten en uitgave van de investering weer. Het snijpunt van de cumulatieve cashflow door de nullijn is het moment van terugverdienen van de investering. 17 November 211 2

Business # 6a 3, 2, 1, case Toegepaste Verbruik Aantal betrokken Doelgroep regels (kwh) aansluitingen Huidige 1.7 1 Huishoudens Cash ( ) -1, -2, -3, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25-4, -5, -6, -7, Years System Investment Yearly O&M Returns Cumulative Cashflow Business case # 6b Toegepaste regels Individuele saldering Verbruik Aantal betrokken Doelgroep (kwh) aansluitingen 5. 14 Huishoudens PV systeem: 3.5kWh/jaar VvE model voor particulier 2, 15, 1, Cash ( ) 5, -5, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 25-1, -15, Years System Investment Yearly O&M Returns Cumulative Cashflow 17 November 211 21

Tabel 7: Samenvatting business case 6 Case # kwh/j Terugbetaaltijd (jaren) Huidige regels (case a) Wijziging regels (case b) 6a 1.7 19 Nvt 6b 3.5 Nvt 14 De schaalvergroting die mogelijk wordt bij samenwerking tussen meerdere huishoudens en een grotere investering per huishouden, geeft een aanmerkelijke verbetering van terugbetaaltijd van de investering. Ook de toename van het totale potentieel voor investeringen door het wegvallen van de fysieke beperkingen voor de installatie van panelen heeft een effect, zoals in latere hoofdstukken zal blijken. 17 November 211 22

4 Marktgroeivoorspellingen Vanwege de productiegroei zullen de PV systeem prijzen de komende jaren nog blijven dalen. De terugverdientijden die we in de bovenstaande businesscase berekend hebben, zullen daardoor verbeteren. We hebben voor bepaling van de prijzenvoorspellingen van geïnstalleerde systemen in de toekomst de Global Market outlook for PV until 214 EPIA gebruikt: 1) Wereldwijde groei van productie van PV accelerated growth scenario 1 2) PV Leercurves 11. Leercurve zon-pv 1. Module prijs ( /Wp). 1. 21 1. 1 1 1 1 1 1 Cumulatief Productie volume (MWp) Figuur 5: Leercurve PV modules Met behulp van de PV leercurve en de verwachte marktgroei uit het accelerated scenario hebben de verwachte prijsdalingen van een geïnstalleerd systeem (Euro/Wp) berekend. Deze voorspellingen hebben we berekend voor de verschillende groottes van systemen (1.7-5.kWh/y) die we in de business cases gebruiken. Afhankelijk van de grootte zal de trendlijn licht verschuiven. De prijsvoorspellingen zijn te zien in Figuur 6. We hebben een range van de aangeboden systeem prijzen gegeven met een maximum prijs (dit komt overeen met Europese panelen en omvormers) en een minimum prijs (deze komt overeen met Chinese panelen en omvormers). We hebben via de cashflow berekening verschillende aannames gedaan voor een financieringsmodel van de business case. Een MKB investeerder wil bijvoorbeeld zijn investering in 6 jaar tijd tegen een efficiënt rendement van 8% (Internal Rate of 1 Het accelerated growth scenario wordt de afgelopen twee jaar overschreden 11 Figuur 13 laat de huidige leercurve zien (Ecofys data) de toekomstige leercurve zal bij marktsaturatie gaan afvlakken. 17 November 211 23

Return, IRR) behalen. Uitgaande van deze financieringsaannames hebben we de hiervoor benodigde installatieprijs berekend. De, voor het heden en voor de komende tien jaren, uitgaande van de aangenomen elektriciteitsprijsstijgingen. Dit hebben we voor verschillende financieringsaannames gedaan. Deze zijn weerspiegeld in het figuur door de blauwe lijnen. In dit voorbeeld zijn de vereiste systeem prijzen weergegeven om een IRR te behalen van 8% na a) 6 jaar, b) 1 jaar, c) 2 jaar. Deze lijnen lopen op omdat verwacht wordt dat de elektriciteitsprijzen zullen blijven stijgen. Een verbetering van de financieringsuitgangspunten zal zorgen voor een verschuiving van onder na boven door een verbeterde terugbetaaltijd, waardoor een hogere installatieprijs betaald kan worden. 3. 2.8 2.6 2.4 System Price ( /Wp) 2.2 2. 1.8 1.6 1.4 1.2 1..8.6.4.2 Verbetererde terugbetaaldtijd Vervroegen marktintroductie Min systeem prijs Max systeem prijs 8% IRR @ 6 jaar 8% IRR @ 1 jaar 8% IRR @ 2 jaar. 29 21 211 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Year (Y) Figuur 6: Voorspelling van systeemkosten en terugverdientijd Het snijpunt van de lijnen bepaalt het voorspelde jaar waarin deze investering volgens de financieringsuitgangspunten uitkomt. Dit is een logisch moment om in te stappen. Op dit moment zal een versnelling van de marktgroei te verwachten zijn. De voorstellen die in dit rapport bestudeerd worden zullen de terugbetaaltijd verbeteren en daarmee de financieringsaannames naar boven doen schuiven, waardoor het snijpunt en dus de marktgroei vervroegd wordt. Op basis van ervaringsgegevens uit Europa 12 en de marktgegevens van Nederland 13, hebben we aannames afgeleid over de groei van de markt af bij de verschillende terugverdientijden. Hieruit hebben we de marktgroei in het verleden in Nederland en Europa bepaald op verschillende momenten, met en zonder subsidie en met verschillende terugverdientijden. Tabel 8 geeft de uitgangspunten weer die wij gebruikt hebben. Bedrijven en particulieren hebben andere financieringsuitgangspunten waarop zij beslissen al dan niet een investering te doen. Tabel 8 geeft aan dat aangenomen wordt dat bedrijven hogere eisen stellen aan het financieel rendement dan particulieren. Bijvoorbeeld, om 4% groei te bereiken in de particuliere markt moet een 12 Global market outlook for PV 212,213, 214 13 National survey Report of PV power applications in the Netherlands 29 17 November 211 24

investering binnen 15 jaar zijn terugverdiend, terwijl in de professionele markt deze groei pas bereikt wordt als na 15 jaar een effectief rendement van 8% behaald wordt. Ook bij langere terugverdientijden zijn er particulieren en bedrijven die investeren. Hiervoor worden niet-financiële argumenten gehanteerd. Voor huishoudens kan dit zijn We willen meehelpen aan een gezond milieu en voor een het bedrijf We willen een groen imago. Het gaat echter bij 2 zowel als 15 jaar terugverdientijd nog altijd om een kleine minderheid van de potentiële investeerders die in zal stappen. Pas bij het bereiken van een terugverdientijd onder de 5 jaar kan een meerderheid van de potentiële investeerders overtuigd worden. De markt zal dan de eerste jaren zeer hard groeien (verdubbelen) en daarna afvlakken. Tabel 8: Relatie tussen winstgevendheid en groei Groei Vereiste terugverdientijd particulieren Vereiste terugverdientijd bedrijven 4% <2j % IRR <2j 8% IRR 9% <15j % IRR <15j 8% IRR 2% <1j % IRR <1j 8% IRR Jaar 1-2: 1% <5j % IRR Jaar 3: 5% Jaar 4: 4% Jaar 5: 3% Jaar >6: 25% Jaar 1-2: 25% Jaar 3: 5% Jaar 4: 4% Jaar 5: 3% Jaar >6: 25% <6j 8% IRR In de onderstaande paragrafen zullen de bovenstaande aannames toegepast worden om de gevolgen van de verschillende vormen van verruiming van de salderingsregels in te schatten. Van elke hierboven beschreven business case zal worden weergegeven wat de verwachte groei is in investeringen van dit type onder de huidige regelgeving (scenario A). In hetzelfde figuur wordt telkens aangegeven wat de verwachte groei is bij het introduceren van de onderzochte maatregelen (scenario B). De marktpenetratie wordt aangegeven als percentage van het potentieel. Het potentieel is de totale capaciteit aan zonne-pv die geplaatst kan worden binnen de fysieke beperkingen in Nederland. 4.1 Versnelling door verruimen saldeergrens De voorstellen voor het opschalen van de saldeergrens zal het instapmoment naar voren doen schuiven. De verschillen in de marktversnelling zijn bepaald voor de verschillende business cases en scenario s van het opschalingsmodel. Figuur 7 en Figuur 8 geven dit weer tot het jaar 222. 17 November 211 25

5% Percentage van Potentieel (%) 4% 3% 2% 1% 1. kwh scenario A 1.kWh Scenario B % 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Jaar Figuur 7: voorspelling marktgroei (case 1) 5% Percentage van Potentieel (%) 4% 3% 2% 1% 25. kwh Scenario A 25.kWh Scenario B % 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Jaar Figuur 8: voorspelling marktgroei (case 2) 17 November 211 26

4.2 Versnelling VvE model De marktversnelling is bepaald voor de verschillende business cases en scenario s van het VvE model. Allereerst wordt in de onderstaande figuur de groei weergegeven die passen bij de respectievelijke gedefinieerde business cases bij huidige regelgeving. 5% VvE 5. kwh scenario a Percentage van Potentieel (%) 4% 3% 2% 1% % VvE 1. kwh scenario a VvE 25. kwh scenario a 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Jaar Figuur 9: voorspelling marktgroei bij huidige regelgeving In de onderstaande figuren wordt per grootte van investering een vergelijking gemaakt tussen scenario s onder de huidige regels (scenario a) en het toestaan van individuele saldering. Men ziet dat het effect bij 5. kwh beperkt is omdat bij die hoeveel ook nu volledig gesaldeerd kan worden. Bij grotere systemen wordt het effect groter, in eerste instantie doordat bij systemen boven 5. het verhogen van de salderingsruimte een groter effect heeft. Daarnaast vindt er beperkt schaalvoordeel plaats bij grotere systemen. 5% Percentage van Potentieel (%) 4% 3% 2% 1% VvE 5. kwh scenario a VvE 5. kwh scenario b % 21 211 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 Jaar Figuur 1: voorspelling marktgroei (case 3) 17 November 211 27

Percentage van Potentieel (%) 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% VvE 1. kwh scenario a VvE 1. kwh scenario b % 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Jaar Figuur 11: voorspelling marktgroei (case 4) Percentage van Potentieel (%) 14% 12% 1% 8% 6% 4% 2% VvE 25. kwh scenario a VvE 25.kWh scenario b % 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Jaar Figuur 12: voorspelling marktgroei (case 5) 4.3 Versnelling particuliere zelflevering (coöperatief model) De marktversnelling is bepaald voor de verschillende business cases en scenario s van het coöperatie model. Dit is zichtbaar in Figuur 13. 17 November 211 28

Voorspelling marktgroei cooperatie model Percentage van Potentieel (%) 14% 12% 1% 8% 6% 4% 2% Saldeer 17 kwh prive Saldeer 3.5 kwh gezamelijk % 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Jaar Figuur 13: voorspelling marktgroei (case 6) 17 November 211 29

5 Energiebelasting, BTW en economische meerwaarde Dit hoofdstuk zal beschrijven hoe de versnelde groei zoals in hoofdstuk 4 beschreven de inkomsten van de overheid uit BTW en energiebelasting zal beïnvloeden. Omdat de huidige markt klein is en de verschillende opties (scenario s) een investering nog niet onder een terugverdientijd van 13 jaar brengt, veroorzaken de wijzigingen in beleid niet meteen in de eerste jaren een grote versnelling. De verschillen in marktgroei laten wel zien dat het in de komende 1 jaar interessant kan zijn om het moment van marktintroductie voor bepaalde segmenten significant naar voren te trekken. We bepalen in de volgende paragrafen: 1) de misgelopen belasting op de elektriciteit (REB, BTW) in Euro/jaar; 2) de extra BTW inkomsten van de verkochte systemen in Euro/jaar; 3) de totale marktwaarde van de systemen cumulatief in Euro; 4) de totale marktomzet die in Nederland is toegevoegd in cumulatief Euro. 14 5) de werkgelegenheid in dat jaar voor systeem installatie en onderhoud 15 De werkgelegenheid wordt aangegeven in Full-Time Equivalent (FTE). Dit staat gelijk aan mensjaren, oftewel volledige banen van 4 uur per week. 5.1 Model oprekken saldeergrens Tabel 9 en Tabel 1 geven het verschil weer tussen de 2 gebruikte scenario s bij business cases 1 en 2. Dit geeft dus weer wat de impact zou kunnen zijn van het invoeren van de onderzochte maatregelen. 14 Hierin gaan we ervan uit dat slechts 1% van de panelen in Nederland wordt geproduceerd en dat de meerwaarde in Nederland voornamelijk ligt in installatie en tussenhandel 17% (gebaseerd op Ecofys prijsgegevens). 15 Energy sector jobs to 23: a global analysis. Rutovitz & Atherton 29 17 November 211 3

Tabel 9: Effect op overheidsinkomsten en werkgelegenheid (case 1 en 2) Verschil Misgelopen BTW saldeer Belastinginkomst inkomsten uit FTE jaren Scenario A en en per jaar plaatsen kwp werkend in B (EB+BTW) per jaar het jaar keuro/y # 212 22-21 213 59 26 4 214 98 29 4 215 25 237 25 216 329 266 3 217 534 484 58 218 781 57 73 219 276 46 57 22 9139 12956 1686 221 16649 16958 2374 222 32185 35943 5351 223 42456 17679 329 224 55652 24955 4238 225 7383 2597 4627 226 87672 29647 541 227 19734 37671 6998 228 137314 45855 8753 229 171791 55816 1949 23 214131 5361 11397 17 November 211 31

Tabel 1: Effect op geïnstalleerd vermogen (case 1 en 2) Verschil Marktwaarde Meerwaarde saldeer totaal toegevoegd in Scenario A en Totaal kwp geinstalleerd NL B (cumulatief) (cumulatief) (cumulatief) kwp keuro keuro 212-19 -18 213 118 3 5 214 252 183 31 215 133 1429 243 216 1963 2827 481 217 3768 5377 914 218 66 8375 1424 219 21823 29743 556 22 74394 97931 16648 221 147882 187185 31821 222 313767 37636 63981 223 44775 46945 79799 224 532553 6745 12127 225 67935 737429 125363 226 83219 893466 151889 227 14143 191734 185595 228 132392 133377 226623 229 1629295 1626845 276564 23 1966132 198954 324522 4 35 3 25 BTW inkomsten uit plaatsen kwp per jaar Misgelopen Belastinginkomsten per jaar (EB+BTW) Netto vermindering BTW en EB inkomsten MEuro/jaar 2 15 1 5 212-5 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222-1 Jaar Figuur 14: Voorspelling niet ontvangen EB + BTW inkomsten 17 November 211 32

MEuro/jaar 4 35 Omzet marktwaarde toegevoegd in NL (cumulatief) 3 Totale marktwaarde van geinstalleerd kwp (cumulatief) FTE jaren werkend in het jaar 25 2 15 1 5 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Jaar Figuur 15: voorspelling marktwaarde en FTE 5 45 4 35 3 25 2 15 1 5 FTE jaar 17 November 211 33

5.2 Model VvE Tabel 11 geeft het verschil weer tussen de 2 gebruikte scenario s en daarmee de impact van het toestaan van individueel salderen voor VvE s. De effecten van alle typen investeringen zijn gezamenlijk weergegeven. Tabel 11: Effect op overheidsinkomsten en werkgelegenheid (case 3,4 en 5) Verschil VvE scenario A en B Misgelopen Belastinginkomsten per jaar (EB+BTW) BTW inkomsten uit plaatsen kwp per jaar FTE jaren werkend in het jaar keuro/y keuro/y # 212 149 46 3 213 358 557 46 214 628 663 6 215 953 761 75 216 1346 868 93 217 181 921 13 218 2345 962 116 219 2987 1111 131 22 574 554 674 221 1277 12552 1744 222 21771 15924 2294 223 3181 16877 2554 224 42946 1845 2851 225 5483 18433 349 226 68291 19167 3328 227 8428 21654 3542 228 14254 27487 4242 229 129189 2831 4723 23 1648 3495 532 17 November 211 34

Tabel 12: Effect op geïnstalleerd vermogen (case 3, 4 en 5) Verschil VvE scenario A en B Totaal kwp geinstalleerd (cumulatief) Totale marktwaarde van geinstalleerd kwp (cumulatief) Omzet marktwaarde toegevoegd in NL (cumulatief) kwp keuro keuro 212 19 192 323 213 688 4611 784 214 147 7886 1341 215 231 11685 1986 216 347 1653 2729 217 444 2458 3478 218 5629 2567 4261 219 6755 29874 579 22 816 55288 9399 221 2351 119981 2397 222 55777 2228 34375 223 8766 28925 49165 224 12582 38262 64951 225 165434 476634 8128 226 199538 574659 97692 227 2227 671966 114234 228 24595 784211 133316 229 283288 91613 153274 23 336515 12528 174298 kwp keuro keuro miljoen/j 2 16 12 Voorspelling kosten en opbrengsten per jaar BTW inkomsten uit plaatsen kwp per jaar Misgelopen Belastinginkomsten per jaar (EB+BTW) Netto vermindering BTW en EB inkomsten 8 4 Figuur 16-4 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Jaar 17 November 211 35

miljoen/j 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 Voorspelling Marktwaarde en FTEs Omzet marktwaarde toegevoegd in NL (cumulatief) Totale marktwaarde van geinstalleerd kwp (cumulatief) FTE jaren werkend in het jaar 3 25 2 15 1 5 FTE Figuur 17 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Jaar De misgelopen (REB en BTW) belasting in de eerste jaren is lager dan BTW inkomsten uit de verkoop van nieuwe systemen. Echter aangezien de belasting jaarlijks ook de gehele investering van het jaar daarvoor weer misloopt versnelt deze post in de toekomst. Een PV systeem heeft een verwachte levensduur van 2 jaar. Naast de jaarlijkse uitgaven en opbrengsten, heeft groei in de PV-markt ook effecten op de werkgelegenheid. Deze effecten worden hieronder ingeschat. De jaarlijkse waarde hiervan voor de schatkist hebben wij niet bepaald. Hiernaast geven we ook de cumulatieve waarde van alle extra geïnstalleerde systemen aan. Deze waarde geeft de totale financiële investering voor de systemen weer. 17 November 211 36

5.3 Model Coöperatie Tabel 13 geeft het effect weer van het toestaan van individueel salderen voor cooperaties (business case 6). Tabel 13: Effect op overheidsinkomsten en werkgelegenheid (case 6) Verschil Cooperatie scenario A en B Misgelopen Belastinginkomsten per jaar (EB+BTW) BTW inkomsten uit plaatsen kwp per jaar FTE jaren werkend in het jaar keuro/y # 212 963 2617 25 213 456 15 923 214 7547 7179 84 215 11196 854 972 216 15575 8998 1173 217 2829 1117 1415 218 27135 11437 175 219 3471 131 253 22 18775 138528 19343 221 262658 279187 434 222 373528 179424 29638 223 465282 124664 2536 224 566784 1366 27866 225 66471 119526 27266 226 811872 19135 4371 227 117515 269361 563 228 1274568 327611 746 229 1595885 398457 87567 23 199753 484623 19467 17 November 211 37

Tabel 14: Effect op geïnstalleerd vermogen (case 6) Verschil Cooperatie scenario A en B Totaal kwp geinstalleerd (cumulatief) Totale marktwaarde van geinstalleerd kwp (cumulatief) Omzet marktwaarde toegevoegd in NL (cumulatief) kwp keuro keuro 212 7836 13772 2341 213 36674 66669 11334 214 61421 14453 17757 215 91117 146842 24963 216 126753 1942 3314 217 169516 247449 4266 218 22832 37641 52299 219 28241 376116 6394 22 885246 11521 187886 221 2137591 2574617 437685 222 33989 3518956 598223 223 378664 417583 79764 224 461266 48997 831454 225 549541 5519988 938398 226 667268 6527 118519 227 828851 7938391 1349526 228 1372829 9662658 1642652 229 1298782 11759797 1999166 23 16256517 1431443 2432775 5 4 Voorspelling niet ontvangen EB + BTW inkomsten BTW inkomsten uit plaatsen kwp per jaar Misgelopen Belastinginkomsten per jaar (EB+BTW) Netto vermindering BTW en EB inkomsten 3 MEuro/jaar 2 1 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222-1 Jaar Figuur 18 17 November 211 38

MEuro/jaar Voorspelling marktwaarde en FTE 4 5 35 Omzet marktwaarde toegevoegd in NL (cumulatief) 3 Totale marktwaarde van geinstalleerd kwp (cumulatief) FTE jaren werkend in het jaar 25 2 15 1 5 Figuur 19 212 213 214 215 216 217 218 219 22 221 222 Jaar 45 4 35 3 25 2 15 1 5 FTE jaar 17 November 211 39

6 Conclusies 1) Het invoeren van de verschillende varianten van verruiming van de salderingsmogelijkheden voor hernieuwbare energie leidt tot een versnelling van de marktintroductie van o.a. zonne-pv in Nederland. In de eerste jaren is de relatieve versnelling van de groei weliswaar hoog, maar is het absolute effect op de groei van de hernieuwbare opwekcapaciteit verwaarloosbaar. Concreet betekent dit dat tot 218 het netto effect op de overheidsinkomsten in geen enkel jaar hoger is dan 17 miljoen. 2) Het effect op de overheidsinkomsten wordt in de eerste jaren verminderd doordat de lagere inkomsten van de energiebelasting worden gecompenseerd door de verhoogde inkomsten van BTW voor installatiewerkzaamheden en de (niet gekwantificeerde) extra inkomsten door de toegenomen werkgelegenheid. 3) Op de lange termijn zullen de gederfde overheidsinkomsten van energiebelasting groter worden dan de additionele BTW inkomsten door extra investeringen in installaties. Dit komt doordat de derving van energiebelastinginkomsten jaar op jaar doorloopt terwijl de investeringen eenmalig plaats vinden. Het algemene beeld is dat marktintroductie van PV ongeveer drie jaar wordt vervroegd. Dit betekent een verschuiving van een belangrijk aandeel van de groei van begin jaren twintig naar de periode vóór 22. Voor het behalen van doelstellingen voor hernieuwbare energie voor 22 kan dit een belangrijk verschil maken. Op basis van onze inschattingen zal de verschuiving van overheidsinkomsten in de jaren 212 tot en met 222 leiden tot een vermindering van overheidsinkomsten van gemiddeld ongeveer 18 miljoen per jaar. Het toestaan van individuele saldering voor coöperaties heeft de grootste absolute impact. Dit komt door het grote potentieel voor dit type investeringen. 4) De groei voor de werkgelegenheid vindt vooral plaats door het installeren van PV. Hier is dus een piek te zien op het moment van grootschalige marktintroductie. Dit piekmoment wordt in 221 verwacht. Op dat moment zorgen de maatregelen gezamenlijk voor een totale additionele werkgelegenheid van ongeveer 44. mensjaren. Dit effect is echter niet blijvend omdat onderhoud relatief weinig arbeid behoeft en de markt na een aantal jaren verzadigd zal zijn. 5) De waarde van de geïnstalleerde PV installaties, die in eigendom zullen komen van huishoudens en kleine bedrijven, is overigens een veelvoud van de misgelopen belastinginkomsten. De uitkomsten zijn vooral gevoelig voor: 1) Elektriciteitsprijsstijgingen (ECN referentieramingen) 2) Groei percentage voor het moment van marktintroductie (EPIA PV outlooks) 3) Aanvankelijke inschatting van hoeveelheid geïnstalleerde PV capaciteit 17 November 211 4

Voor deze aannames hebben we solide bronnen gebruikt. Bij beschikbaarheid van meerdere bronnen hebben we gekozen voor de conservatieve. 17 November 211 41

Referenties http://www.epia.org/publications/photovoltaic-publications-global-marketoutlook.html Global Market Outlook for Photovoltaics Until 214, EPIA. http://www.epia.org/fileadmin/epia_docs/public/global_market_outlook_for_photovol taics_until_214.pdf Global Market Outlook for Photovoltaics until 215, EPIA. http://www.epia.org/fileadmin/epia_docs/public/global_market_outlook_for_photovol taics_until_214.pdf Market Outlook 21, EPIA. http://www.epia.org/uploads/media/market_outlook_21.pdf Solar Generation 6, Greenpeace International. http://www.greenpeace.org/international/en/publications/reports/solar-generation-6/ SET For 22, EPIA. http://www.setfor22.eu/ National survey report the Netherlands, IEA. http://iea-pvps.org/index.php?id=93 Stand van zaken VvE s in Nederland, Ministerie van VROM, 2 mei 21 Energy sector jobs to 23: a global analysis. Rutovitz & Atherton 29 ECN Referentieramingen energie en emissies 21-22, ECN, 21 http://www.ecn.nl/docs/library/report/21/e14.pdf 17 November 211 42