Visiedocument expertiseclusters 2 juli 2014 Auteur: Anne Veldt
Overzicht besluitvormingstraject Datum: ALV 05-06-2014 Datum: Bestuur 26-06-2014 2 Visiedocument expertiseclusters
Inhoudsopgave Visiedocument expertise clusters... 5 Introductie... 5 Bundelen kennis en kunde in expertiseclusters... 6 Aanleiding... 6 Context... 6 Ondersteuningsketen in het samenwerkingsverband... 6 De kanteling van bestaande naar nieuwe voorzieningen... 8 Expertisecluster: antwoord op een vraag... 8 Visie... 8 Ambities... 8 Doelstelling expertisecluster algemeen... 9 Doelgroep expertisecluster algemeen... 9 Expertisecluster diplomagericht vo/vso... 10 Doelstelling expertisecluster diplomagericht vo/vso... 10 Doelgroep expertisecluster diplomagericht vo/vso... 10 Partners expertisecluster diplomagericht vo/vso... 10 Uitgangspunten expertisecluster diplomagericht vo/vso... 11 Meerwaarde expertisecluster diplomagericht vo/vso... 11 Expertisecluster diplomagericht vo/vso onder een dak... 11 Fase 1: samen ontwikkelen en ontwikkelend invoeren... 11 Fase 2: een integraal expertisecluster diplomagericht... 12 Kanteling OPDC en Keerpunt naar expertisecluster diplomagericht... 13 Ambitie... 13 Kanteling OPDC naar expertisecluster in leerlingaantallen... 13 Stappenplan tot aan start 1/8/2014... 13 Leiding geven aan het expertisecluster diplomagericht... 14 Expertisecluster arbeidstoeleiding en participatie... 16 Aanleiding... 16 Doelstelling expertisecluster arbeidstoeleiding en participatie... 16 Doelgroep expertisecluster arbeidstoeleiding en participatie... 16 Partners... 16 Uitgangspunten expertisecluster arbeidstoeleiding en participatie... 17 3 Visiedocument expertiseclusters
Samenwerking in een expertisecluster een strategie... 17 Stappenplan... 18 Ideeën over pilots/aanpakken... 18 Koersplan Bedrijfsschool van De Spinaker Klaas Groen... 18 Pilots/proeftuinen: een impressie... 19 Conclusie... 21 4 Visiedocument expertiseclusters
Visiedocument expertise clusters Introductie Voor u ligt het visiedocument Expertiseclusters diplomagericht vo/vso en arbeidstoeleiding. Binnen het samenwerkingsverband zijn vanaf januari 2014 gesprekken gevoerd met diverse partners in het veld om een antwoord te geven aan de onderwijs- en ondersteuningsvraag voor de doelgroep kwetsbare jongeren van 12 tot 20 jaar. Uit deze gesprekken is naar voren gekomen dat er een gezamenlijke wens is om expertise, kennis, kunde en middelen samen te voegen in een tweetal expertiseclusters: 1. Diplomagericht en 2. Arbeidstoeleiding. Deze notitie betreft een visiedocument voor het inrichten van deze expertiseclusters. 5 Visiedocument expertiseclusters
Bundelen kennis en kunde in expertiseclusters Aanleiding De transities binnen het onderwijs en de gemeente bieden kansen om verbeteringen in samenhang en verbinding tot stand te brengen. Om dit te realiseren is een stevige verandering bij de uitvoerenden, het management, instellingen en de overheid nodig. In onze visie dienen onze gezamenlijke inspanningen gericht te zijn op het behalen van onderstaande resultaten: - Alle instanties betrokken in de keten kiezen waar mogelijk voor de preventieve en niet de curatieve benadering. Dit versterkt de preventieve kracht van scholen voor regulier onderwijs. - Thuisnabij onderwijs en ondersteuning is gerealiseerd. - Hulp wordt zo snel en nabij als mogelijk geboden. - Professionals hebben meer handelingsruimte. - Minder instanties en projecten: de instellingen werken vanuit een ketenbenadering actief samen. - Het ondersteuningsaanbod heeft een duidelijke samenhang, is goed afgestemd en heeft kwaliteit. Er is voor elke leerling een flexibel onderwijs en ondersteuningscontinuüm waar de verschillende instellingen/instituties actief aan bijdragen door samenwerking en afstemming. - Onderwijs en gemeenten werken samen, zodat leerlingen zo min mogelijk afhankelijk worden van regelingen of anders zo goed mogelijk kunnen participeren in de samenleving. - Samen meer doen met minder geld. Bij maatwerktrajecten volgt Geld de Leerling, waarbij de ketenpartners de middelen bundelen en de leerling kan beschikken over één traject-budget. Met de invoering van de wet passend onderwijs per 1 augustus 2014 zijn ook de reikwijdte en de verantwoordelijkheden voor het samenwerkingsverband veranderd. Het speciaal onderwijs maakt onderdeel uit van het samenwerkingsverband. De gezamenlijke verantwoordelijkheden strekken zich, naast een passende onderwijsplek voor iedere jongere, uit tot het toeleiden naar arbeid en dagbesteding. Met andere woorden: iedere jongere verdient een passende plek in de samenleving. Voor kwetsbare jongeren is een passende onderwijsplek gericht op het behalen van een diploma en vervolgens een integrale benadering bij de overgang van school naar vervolgonderwijs of van school naar werk van groot belang. Het onderwijs dient met gemeenten, de zorg en de arbeidsmarkt goed samen te werken om deze jongeren naar een baan te begeleiden. Kansen liggen in het maken van verbindingen tussen passend onderwijs, participatiewet en de transitie jeugdzorg. Binnen het samenwerkingsverband bedienen de reguliere vo-scholen een grote groep leerlingen. Soms lukt het niet een leerling binnen de eigen school een optimale ondersteuning aan te bieden, dan voorziet het samenwerkingsverband door middel van het inzetten van een aantal specialistische extra ondersteuningstaken. Dit gebeurt o.a. bij de bovenschoolse arrangementen en het vso. Context Ondersteuningsketen in het samenwerkingsverband In het samenwerkingsverband spreken we van een goed georganiseerde ondersteuningsroute op vier niveaus (vier lagen model): Niveau 1 - de basisondersteuning Basisondersteuning in de klas door de docent, op basis van bijvoorbeeld de methodiek handelingsgericht werken. Het overgrote deel van de leerlingen ontwikkelt zich voorspoedig. Soms zijn er leer-, opvoed- en opgroeivragen, maar in de regel vinden leerling, ouders en school op eigen kracht of in hun netwerk daarvoor de juiste aanpak. 6 Visiedocument expertiseclusters
Niveau 2 extra ondersteuning op school Extra ondersteuning voor leerlingen met specifieke ondersteuningsbehoeften, vastgesteld in het interne ondersteunings-/zorgteam. Bij dit deel van de leerlingen is er sprake van (matige tot ernstige) zorgen om het leren, het gedrag, of de sociaal-emotionele ontwikkeling van de leerling, soms in combinatie met de situatie thuis, op school of in het publieke domein (vrije tijd). De trajectvoorziening en de trajectbegeleider binnen iedere reguliere vo-school ondersteunt en versterkt leerling, ouder en docent. Niveau 3 bovenschoolse arrangementen Intensieve ondersteuning voor leerlingen, vastgesteld door de Commissie van Toewijzing en uitgevoerd vanuit de expertiseclusters. Bij deze leerlingen is er sprake van complexe vragen op meerdere leefgebieden die ook intensieve onderbouwde interventies vereisen, vastgesteld in een multidisciplinair team. Niveau 4 voortgezet speciaal onderwijs In geval deze ondersteuning onvoldoende resultaat oplevert, vindt aanmelding plaats bij het voortgezet speciaal onderwijs (vso). Het uitstroomprofiel wordt vastgesteld op basis van het IQ / ontwikkelingsleeftijd en de leerresultaten bij plaatsing in het vso. De leerresultaten zijn een voorspeller voor de verdere ontwikkeling van de leerling. Bijkomende problematiek, zelfredzaamheid, mobiliteit en motoriek, communicatie en de sociaal-emotionele kant van een leerling kunnen hierbij een bepalende rol spelen. Belemmerende en bevorderende factoren in het leven van de leerling worden meegenomen in het ontwikkelingsperspectief. In het samenwerkingsverband wordt per 1/8/14 de extra ondersteuning als volgt ingezet: - Tijdelijke begeleiding binnen elke reguliere vo-school, zoals in een trajectvoorziening, met ondersteuning voor kind (en gezin waar het bevorderlijk is voor het leren van de leerling). - Tijdelijke lesplaatsen in de bovenschoolse voorzieningen, het OPDC en rebound, waarin onderwijs en zorg samenwerken. Deze voorzieningen vallen vanaf 1 augustus 2014 onder het OPDC nieuwe stijl. - Tijdelijke, kort-verblijf lesplaatsen in het vso. - Vormen van 'symbiose' tussen regulier en speciaal onderwijs met aanvullende ondersteuning voor de thuissituatie (school cjg-er). - Trajecten die toeleiden naar arbeid, met inzet van jeugdhulpverlening en de gemeente (participatiewet). Deze zijn bij uitstek geschikt voor jongeren vanaf 15 jaar, bij wie duidelijk is dat terug leiden naar onderwijs geen optie meer is. - Arrangementen voor kinderen die ter behandeling zijn opgenomen, bijvoorbeeld in de jeugd-ggz, of bij chronisch zieke kinderen. Bij hen heeft het volgen van onderwijs, hoe minimaal ook, een normaliserende werking. Van belang is dat onderwijs ook in een (medisch) behandeltraject in beeld blijft en dat passend bij de actuele omstandigheden een concrete invulling wordt geboden. Het kan overigens ook tijdelijk geen onderwijs zijn, maar het onderwijs blijft dan wel betrokken. Het arrangement kan zich ook richten op herintegratie in onderwijs na een opname of behandeling. - Arrangementen voor jongeren die uit detentie komen. Voor deze jongeren is continuering van de schoolloopbaan in regulier onderwijs vaak moeilijk te regelen. Het kan in dat geval helpen wanneer een school weet dat de jongere terugkomt met extra ondersteuning vanuit jeugdhulp. - Herintegratie van thuiszitters in arrangementen waarin jeugdhulp en onderwijs samenwerken om een jongere een ritme aan te leren en andere vaardigheden die nodig zijn om naar school te gaan. 7 Visiedocument expertiseclusters
De kanteling van bestaande naar nieuwe voorzieningen Binnen het samenwerkingsverband zijn er momenteel op een aantal scholen trajectvoorzieningen. Daarnaast zijn er de bovenschoolse voorzieningen, orthopedagogisch didactisch centrum en de rebound (Keerpunt). Met de ingang van de wet passend onderwijs wordt de oude systematiek van toewijzen naar bovenschoolse arrangementen losgelaten. Op elke school wordt in de extra ondersteuning voorzien door middel van een trajectvoorziening. Daarnaast vindt er een kanteling plaats in het aanbod van arrangementen door middel van het samenvoegen van OPDC en rebound in OPDC nieuwe stijl en innovatieve arrangementen om de leerlingen planmatig en doelgericht te ondersteunen naar het diploma of toe te leiden naar arbeid. Voor die jongeren waar deze ondersteuning onvoldoende resultaat oplevert, voorziet het voortgezet speciaal onderwijs (vso). Expertisecluster: antwoord op een vraag Iedere jongere verdient goed onderwijs en een goede plek in de samenleving. Dit uitgangspunt is de basis voor de samenwerking tussen Spinaker/Ronduit, Heliomare, Triversum, het samenwerkingsverband (speciaal) voortgezet onderwijs Noord-Kennemerland, waaronder het OPDC, de rebound, het Horizoncollege en de gemeenten. In januari 2014 zijn de diverse stakeholders in overleg gegaan over een samenwerking vanuit de gezamenlijke opdracht: een passend onderwijs- en ondersteuningsaanbod voor de meer kwetsbare jongeren. Met als doel onderwijsarrangementen en maatwerktrajecten te ontwikkelen die een terugkeer naar het reguliere vo en of uitstroom naar arbeid of maatschappelijke participatie zo goed en effectief mogelijk realiseren. Vanuit het uitgangspunt: jongeren groeien niet op in schotten, is besloten te onderzoeken of een integratie van bestaande voorzieningen mogelijk is om hiermee een heldere cluster van voorzieningen met combinatie van onderwijs, ondersteuningsaanbod en arbeidsmarkt arrangementen te realiseren. Het samenkomen in een gezamenlijke huisvesting voor het onderwijs- en zorgaanbod is hierbij een streven. Vanuit bovenstaande is het idee ontstaan twee expertiseclusters te ontwikkelen. - Expertisecluster diplomagericht vo/vso - Expertisecluster arbeidstoeleiding en participatie Visie Passend onderwijs vraagt om een duidelijke visie die antwoord geeft op de opdracht een integrale aanpak te creëren waarin het onderwijs en de ondersteuning voor de jongere centraal staat. Een integrale aanpak middels het verbinden van middelen en mensen, een naadloze aansluiting tussen onderwijs en jeugdhulp, maar ook een bredere opdracht voor minder geld. In onze opinie kan het expertisecluster een antwoord op deze vragen zijn. Ambities Bestuurders in het swv hebben de ambitie en de visie uitgesproken om voor iedere leerling een passende onderwijs- en ondersteuningsplek te bieden zo dicht mogelijk tegen het regulier onderwijs en zo thuisnabij als mogelijk. Onderstaand zijn de ambities nader geformuleerd. Deze ambities zijn de speerpunten voor de komende jaren. Ambities zijn: 1. De regionale expertiseclusters Noord-Kennemerland zijn er voor jongeren van 12 tot 20 jaar. Een integraal onderwijs/ondersteuningsplan en een systeemgerichte aanpak zorgen ervoor dat jongeren zich naar eigen mogelijkheden kunnen ontwikkelen en zich kunnen voorbereiden op hun toekomstige positie in de samenleving. 8 Visiedocument expertiseclusters
2. De expertiseclusters draaien niet alleen om onderwijs en ondersteuningsdoelen (één kind, één gezin, één plan), zij zijn ook bedoeld om ervoor te zorgen dat kinderen met een speciale leer- en/of ontwikkelingsvraag hun weg vinden in de samenleving, richting vervolgonderwijs, dagbesteding of werk. 3. Het expertisecluster diplomagericht in Alkmaar (huidige OPDC-locatie) geeft zo n 200 jongeren de mogelijkheid hun talenten te ontplooien. Vanuit het regionale expertisecluster arbeidstoeleiding worden zo n 250 jongeren begeleid naar arbeid en maatschappelijke participatie. 4. In het expertisecluster komen kennis en kunde op het gebied van onderwijs, extra ondersteuning en jeugdhulp voor leerlingen die tijdelijk een bovenschools arrangement nodig hebben, samen. Het expertisecluster is erkend als de vanzelfsprekende autoriteit op het gebied van onderwijs & zorg voor leerlingen in de regio Noord-Kennemerland. 5. Het expertisecluster biedt bovenschoolse onderwijs- en ondersteuningsarrangementen aan kinderen die zowel lichte als zwaardere ondersteuning nodig hebben. Het expertisecluster denkt niet langer in de formele scheiding tussen de verschillende soorten voorzieningen. Hierbij is flexibeler aansluiten op de onderwijsbehoefte van jongeren om hen het meest effectieve en efficiënte onderwijs- en ondersteuningsarrangement te bieden uitgangspunt. Ook het combineren van nieuwe vormen van onderwijs en ondersteuning en het maximaal inzetten van de mogelijkheden van digitaal leren is hierbij van belang. 6. Binnen het expertisecluster zijn jongeren mede-eigenaar van hun eigen leerproces. Jongeren leren omgaan met hun eigen mogelijkheden en worden actief betrokken bij het vorm geven van hun eigen leer- en ontwikkelproces. Jongeren moeten vertrouwen krijgen in hun kunnen. Dat kan alleen door hen in een vertrouwde, veilige en gestructureerde omgeving de mogelijkheid te geven zelf verantwoordelijk te worden voor hun leer- en ontwikkelproces. 7. Het expertisecluster verzorgt trainingen aan docenten van reguliere vo-scholen en geeft adviezen aan scholen vanuit haar eigen expertise. Kracht van het expertisecluster is de ervaring met de praktijk. Het expertisecluster heeft alle relevante kennis en kunde (vakinhoud en specialisme) in eigen huis en werkt met multidisciplinaire teams. 8. In het expertisecluster sluiten onderwijs en zorg naadloos op elkaar aan. Onderwijs, zorg, leerplicht, gemeente en begeleiding zo veel mogelijk onder één dak. Korte lijnen en preventie is hierbij uitgangspunt voor effectieve ondersteuning en een maximaal leer- en ontwikkelrendement. 9. Door samenwerking met jeugdhulp, gemeente en leerplicht wordt met de formule één gezin - één plan preventiever en sneller hulp geboden, waardoor het de ambitie is dat XX % (nader te bepalen) leerlingen hun schoolloopbaan sneller vervolgen in het reguliere onderwijs, XX% (nader te bepalen) met diploma of kwalificatie uitstroomt, dan wel direct toegeleid wordt naar werk of een vorm van maatschappelijke participatie. Doelstelling expertisecluster algemeen Het expertisecluster biedt (tijdelijke of waar nodig structurelere) maatwerkoplossingen voor jongeren met een extra, school-overstijgende, ondersteuningsvraag. Doelgroep expertisecluster algemeen Naast de jongeren die tijdelijk een extra ondersteuning nodig hebben om een goede (her)start te maken in het reguliere VO zijn er ook jongeren die structureel meer ondersteuning nodig hebben dan die het reguliere onderwijs kan bieden. Daarbij is er ook sprake van kwetsbare jeugd. Onder kwetsbare jeugd worden kinderen en jongeren verstaan die sociaal en maatschappelijk in moeilijke omstandigheden verkeren. Het gaat om jeugdigen die spijbelen, hun opleiding niet afmaken, langdurig werkloos zijn, verslaafd raken, crimineel gedrag vertonen, gaan zwerven en/of chronisch psychische en/of fysieke problemen hebben. 9 Visiedocument expertiseclusters
Expertisecluster diplomagericht vo/vso Het expertisecluster diplomagericht vo/vso is een voorziening in het samenwerkingsverband waarin expertise gebundeld wordt en een aantal arrangementen samenkomen. Eerder is gesproken over het vier-lagen model van de extra ondersteuning. De in samenhang ontwikkelde en aangeboden expertise is gericht op de vier lagen van ondersteuning (basis- en extra ondersteuning in het reguliere vo, bovenschoolse arrangementen en vso). Het expertisecluster draagt hierdoor in grote mate bij aan het creëren van een onderwijs- en ondersteuning continuüm. Het swv Noord-Kennemerland met zijn bovenschoolse arrangementen OPDC en Keerpunt/rebound, De Spinaker en Heliomare (ook de gemeente is in dit proces meegenomen) hebben de gezamenlijke ambitie uitgesproken een Expertisecluster vo/vso diplomagericht te ontwikkelen waarin diverse arrangementen voor kwetsbare jongeren samenkomen en onderwijs geïntegreerd wordt aangeboden. Deze ambitie komt voort uit de wet passend onderwijs die per 1/8/14 ingaat en de in het ondersteuningsplan geformuleerde ambities om voor iedere leerlinge een passende onderwijs- en ondersteuningsplek te bieden zo dicht mogelijk tegen het regulier onderwijs en zo thuisnabij als mogelijk. Vervolgens zijn deze ambities besproken met en onderschreven door de diverse stakeholders. Doelstelling expertisecluster diplomagericht vo/vso Met de arrangementen in het expertisecluster diplomagericht vo/vso krijgen jongeren tijdelijk een passende onderwijs- en ondersteuningsplek zodat zij kunnen terugkeren in het regulier vo en hun diploma kunnen behalen. Doelgroep expertisecluster diplomagericht vo/vso Het Expertisecluster diplomagericht richt zich op leerlingen in de leeftijd van 12 t/m 18 jaar met een kans om een diploma te behalen in het voortgezet onderwijs en/of aansluiting op het vervolgonderwijs voor jongeren die tijdelijk een passende onderwijs- en ondersteuningsplek nodig hebben en waarbij deze ondersteuning niet geboden kan worden in het reguliere vo. Daarnaast zijn er onderwijsplaatsen voor jongeren uit het speciaal onderwijs waarvan het wenselijk is dat zij een onderwijsplaats hebben, dicht tegen het reguliere vo aan, en die kunnen worden begeleid om in te stromen in het reguliere vo. Partners expertisecluster diplomagericht vo/vso - Samenwerkingsverband - OPDC en Rebound/Keerpunt - Heliomare VMBO/HAVO/WVO - De Spinaker VMBO/HAVO/VWO - Triversum - Gemeente Alkmaar en Heerhugowaard 10 Visiedocument expertiseclusters
Uitgangspunten expertisecluster diplomagericht vo/vso Uitgangspunten bij de realisatie van een expertisecluster diplomagericht vo/vso. In gezamenlijkheid realiseren wij een expertisecluster dat: - Kennis en middelen weet te verbinden op het snijvlak van onderwijs, ondersteuning en jeugdhulp - Actief betrokken is bij de vindplaatsen in het onderwijs - Dienstverlenend is aan de scholen vo in het samenwerkingsverband - Beschikt over een brede expertise en streeft naar symbiose met samenwerkingspartners - Beschikt over diverse onderwijs- en ondersteuningsvoorzieningen op maat - De jeugdzorg, samenwerkingspartners, vo scholen, MBO/HBO en actief betrekt bij de realisatie van een traject - Een aanbod heeft van begeleiding (geheel of gedeeltelijke) terugkeer naar het reguliere vo - Waarin klimaatzones zijn voor de diverse leerlinggroepen - Waarbij ondersteuning en jeugdhulp aanvullend is op het onderwijs - Onderwijsaanbod biedt dat voldoet aan de kerndoelen - Naast arrangementen ook individueel maatwerk aanbiedt - Voor alle leerlingen, ook de moeilijk plaatsbare, een passend aanbod heeft - Een sterke drempelloze verbinding heeft met het expertisecluster arbeid Meerwaarde expertisecluster diplomagericht vo/vso - Bovenschoolse arrangementen onder één dak - Uniformiteit in organisatie en gebouw - Flexibiliteit en maatwerk in arrangement - Onderwijs en zorg onder één dak - Thuisnabij onderwijs en ondersteuning - Effectieve inzet deskundigheid - Voldoende massa om gezonde bedrijfsvoering en kwalitatief sterk curriculum te realiseren Expertisecluster diplomagericht vo/vso onder een dak Zowel het swv vo/vso als het swv po heeft de ambitie om de krachten te bundelen waar het expertise, maar ook organisatorische elementen betreft in de regio. Vooralsnog start het expertisecluster diplomagericht vanuit de hierboven genoemde samenwerkende partners. Wel zijn er oriënterende gesprekken gevoerd om deze samenwerking uit te breiden. Uitgangspunt is samen ontwikkelen en ontwikkelend invoeren. Voor de eerste fase van het expertisecluster is de locatie OPDC aan de Slochterwaard uitgangspunt. In januari 2014 heeft het swv een huisvestingsaanvraag voor het expertisecluster vo/vso ingediend bij de gemeente Alkmaar. Deze aanvraag houdt een uitbreiding in van de bovenlaag aan de entreekant van het gebouw. Hierdoor ontstaat de mogelijkheid een centrum te huisvesten waar kennis samenkomt, waar het delen van elkaars expertise, administratie, leerlingvolgsystemen integreren, leren van elkaar en investeren in gezamenlijke professionalisering centraal staat. Op deze aanvraag heeft het swv nog geen antwoord ontvangen. De invoering van passend onderwijs vraagt nu actie. Om toch een start te kunnen maken wordt in 2 fasen gewerkt. Fase 1: samen ontwikkelen en ontwikkelend invoeren Het expertisecluster start aan de Slochterwaard. Het OPDC en Keerpunt wordt samengevoegd. Ook wordt een aantal (individuele) bovenschoolse arrangementen gestart vanuit o.a. de actietafel thuiszitters. Dit samenvoegen levert voordelen op, waarbij in de vorm van specialistische, tijdelijke trajecten wordt 11 Visiedocument expertiseclusters
geïnvesteerd in jongeren van 12 tot 18 jaar. Tijdelijk, omdat het doel is leerlingen terug te laten stromen in het reguliere onderwijs. Daarnaast komen in het expertisecluster ook kantoren en spreekkamers voor jeugdhulp, leerplicht en begeleiding. Er wordt gewerkt volgens de filosofie van één gezin, één plan. Daarbij wordt geïnvesteerd in een levensfase-gericht ontwikkelingsprofiel van deze jongeren, waarin samen met leerling en ouders wordt uitgestippeld wat de ontwikkelingsdoelen zijn die voorliggen. Onderwijs, zorg, leerplicht en begeleiding onder één dak betekent korte lijnen en preventie met als doel effectieve ondersteuning en een maximaal leer- en ontwikkelrendement voor iedere jongere. Na diverse gesprekken met de stakeholders zal voor het eerste jaar worden volstaan met een herindeling en minimale verbouwing voor een leerlingvolume van 180 tot 215 leerlingen Fase 2: een integraal expertisecluster diplomagericht In de tweede fase wordt de samenwerking uitgebreid tot het primair onderwijs. Zowel het swv vo/vso als het swv po heeft de ambitie om de krachten te bundelen waar het expertise, maar ook organisatorische elementen betreft. Dit betekent een verschuiving van ondergrens van de doelgroep van 12 naar 4 jaar. Daarnaast zien de beide swv s ook het belang van gezamenlijk kantoor houden bij het expertisecluster. In de tweede fase worden de leerlinggroepen uit het speciaal onderwijs uitgebreid. Ook voorlichting, trainingen en flexibele ambulante trajecten worden uitgezet in de regio. Een centrum waar kennis samenkomt, waar het delen van elkaars expertise, administratie, leerlingvolgsystemen integreren, leren van elkaar en investeren in gezamenlijke professionalisering centraal staat. Het handelingsgerichte kader geeft ook hier een antwoord: niet kijken naar de onmogelijkheden (van een jongere, een voorziening), maar juist naar talenten en mogelijkheden die wél aanwezig zijn. 12 Visiedocument expertiseclusters
FASE 1 Kanteling OPDC en Keerpunt naar expertisecluster diplomagericht Ambitie Bestuurders in het swv hebben de ambitie uitgesproken om voor iedere leerling een passende onderwijs- en ondersteuningsplek te bieden zo dicht mogelijk tegen het regulier onderwijs en zo thuisnabij als mogelijk. Vanuit deze ambitie investeren schoolbestuurders in de basiskwaliteit van het onderwijs en wordt op elke school een trajectvoorziening ingericht. Bij een goede ontwikkeling van de trajectvoorzieningen op de reguliere vo-scholen, kan het reguliere vo op termijn een aantal leerlinggroepen bedienen die nu nog naar het OPDC en de rebound verwezen worden. Daarnaast zijn er momenteel leerlingen geplaatst in het speciaal onderwijs die op termijn richting het reguliere onderwijs kunnen worden geplaatst. Voor de leerlingengroep VSO op VWOniveau en cluster 2 leerlingen dient een voorziening binnen de regio gecreëerd te worden. De kennis en expertise binnen het expertisecluster kan deze jongeren onderwijs en ondersteuning bieden om een diploma te behalen. Kanteling OPDC naar expertisecluster in leerlingaantallen Onderstaand is een prognose van leerlinggroepen opgenomen voor de komende vier schooljaren. Jaarlijks wordt het expertisecluster en de trajectvoorzieningen kwalitatief geëvalueerd. Op grond van de uitkomsten wordt een prognose leerlinggroepen voor het volgend jaar gemaakt. datum OPDC Keerpunt Heliomare Spinaker Cluster 2 Spinaker BAP Triversum individueel Indi vidueel 1-8-2014 166 20 0 0 2 8 3 3 202 1-8-2015 150 16 15 10 5 8 4 4 212 1-8-2016 120 10 45 15 10 10 4 4 218 1-8-2017 90 10 55 25 10 10 4 10 214 Totaal Stappenplan tot aan start 1/8/2014 datum acties 27/6/2014 Bestuur swv akkoord met visiestuk expertisecluster Bestuurders Heliomare en Spinaker/Ronduit committeren zich aan het expertisecluster diplomagericht vo/vso 1/6/14 Voorbereiding verbouwing OPDC-gebouw 18/8/14 Start trajectvoorzieningen alle vo scholen Keerpunt inpandig bij OPDC, 2 groepen, 3 lokalen Theorielokaal spinaker / bap inpandig bij OPDC, 1 lokaal Ambulant begeleiders voor terugkeer VO inpandig Keerpunt van 27 naar 20 leerlingplaatsen, van 3 naar 2 groepen OPDC van 180 naar 166 leerlingen, van 12 naar 11 groepen Start actietafel thuiszitters Start maatwerktrajecten 1/10/14 CJG coaches (jeugdhulpverlening) en leerplicht inpandig bij OPDC Gedurende schooljaar 14/15 Fase 2 Scholingsprogramma personeel OPDC en keerpunt Wordt nog uitgewerkt 13 Visiedocument expertiseclusters
Leiding geven aan het expertisecluster diplomagericht De directeur van het expertisecluster speelt een cruciale rol: bij de vernieuwing, bij het proces van vooruitgang en bij het verbinden van ontwikkeling en onderzoek in relatie tot de diverse doelgroepen en de diverse onderwijszorgarrangementen. Het is belangrijk dat de directeur verbindt, voldoende faciliteert en ook in praktische zin ondersteunt. Daarnaast is het van belang dat er een klimaat binnen het expertisecluster ontstaat waarin iedereen kan en mag leren. Ook door durven, uitproberen, experimenteren en fouten maken. Dat betekent bijvoorbeeld dat er gelegenheid is om kritische vragen te stellen en zaken ter discussie te stellen. Het betekent ook dat er ruimte is om op basis van tussentijdse bevindingen plannen te verbeteren, bij te stellen of in het uiterste geval te stoppen met activiteiten. Voor de functie directeur zijn enkele onderscheidende competenties geselecteerd: 1. Visie - Denkt beleidsmatig en heeft het vermogen om zaken in een breed perspectief te zetten - Heeft visie op de ontwikkeling van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften en hun functioneren in de maatschappij - Heeft overzicht van externe en interne toekomstige ontwikkeling - Formuleert een toekomstig gemeenschappelijk beeld van het expertisecluster m.b.t. de leerling-populatie en het type onderwijs en geeft perspectief en koers aan 2. Organisatiesensitiviteit en interpersoonlijke competentie - Toetst bij partijen en betrokkenen of er draagvlak is voor ideeën, voorstellen en beslissingen - Betrekt anderen in de oordeelsvorming - Is zich bewust van de invloed en gevolgen van eigen ideeën en beslissingen - Onderkent de verschillende belangen bij partijen en betrokkenen - Heeft door kennis en gedrag een positieve invloed op de cultuur van het expertisecluster - Inspireert, motiveert en relativeert - Kan omgaan met kritiek en weerstand - Presenteert en communiceert effectief 3. Leiderschap - Zet een heldere koers uit te zetten en voert deze met de teamleden uit - Schept een klimaat waarin medewerkers zich gemotiveerd, gestimuleerd en gewaardeerd voelen - Bevordert teamgeest en samenwerking - Durft medewerkers aan te spreken op hun functioneren en hun verantwoordelijkheden - Stelt duidelijke eisen en grenzen - Bevordert resultaatgericht werken van medewerkers - Geeft anderen verantwoordelijkheid en vertrouwen en deelt leiderschap - Maakt duidelijk welke doelstellingen moeten worden gerealiseerd en wat er van de medewerkers verwacht wordt - Maakt van individuen een groep en creëert een wij-gevoel - Stimuleert medewerkers tot professionele en/of persoonlijke ontwikkeling 14 Visiedocument expertiseclusters
4. Analyseren - Signaleert problemen, herkent belangrijke informatie en legt verbanden tussen gegevens - Maakt als problematisch ervaren situaties transparant - Houdt overzicht over de delen en het geheel van een onderwerp of kwestie, en overziet de grote lijnen - Maakt afwegingen vanuit verschillende invalshoeken 5. Samenwerken - Werkt aan een gezamenlijk resultaat en draagt actief bij om een gemeenschappelijk doel te bereiken - Benut kennis en informatie van anderen en stelt kennis en informatie aan anderen beschikbaar - Biedt hulp aan anderen en stimuleert anderen om actief mee te doen - Laat anderen delen in het succes van een behaald resultaat 15 Visiedocument expertiseclusters
Expertisecluster arbeidstoeleiding en participatie Aanleiding Veranderingen in de wetgeving voor zowel onderwijs als gemeenten resulteren in verschuivingen in onderwijsstromingen en arbeidsparticipatie van jongeren. Leerlingen met het uitstroomprofiel arbeid kunnen vanaf 16 jaar instromen op de arbeidsmarkt. De toegang tot diverse gemeentelijke vangnetten als Wajong wordt kleiner. Jeugdwerkloosheid neemt toe. De roep om passende, zinvolle en duurzame arbeidsparticipatie van jongeren en jongvolwassenen te bevorderen, klinkt steeds luider. Er is behoefte aan een centrale voorziening waar leerlingen arbeidstraining krijgen met de mogelijkheid van oefenstages, gevolgd door stages in bedrijven. Dit vergroot de kans op een succesvolle instroom op de arbeidsmarkt. Coaching op de werkplek en nazorg zijn noodzakelijk. Arbeidstoeleiding moet een reële uitstroommogelijkheid zijn waarop het onderwijsaanbod moet worden afgestemd. De integratie van onderwijs in arbeidstoeleiding, in plaats van andersom, verlegt de focus van onderwijs naar arbeid. Doelstelling expertisecluster arbeidstoeleiding en participatie Doel is gezamenlijk met alle partners diverse aanpakken te ontwikkelen voor de kwetsbare jeugd in de regio. Het cluster stelt dat er geen enkele leerling in de doelgroep zonder aanbod kan zijn. Het cluster biedt daarmee ook plaats aan vroegtijdig schoolverlaters en jongvolwassenen die een beroep doen op gemeentelijke inkomensvoorzieningen. Doelgroep expertisecluster arbeidstoeleiding en participatie Kwetsbare jongeren: jongeren en jongvolwassenen die moeilijk een startkwalificatie kunnen behalen of een grote afstand hebben tot de arbeidsmarkt. Dezen slagen er niet of moeilijk in een duurzame positie te verwerven op de arbeidsmarkt. Het gaat hier om vaak overbelaste jongeren, uitstromers uit vso, pro en mbo1, (dreigende) thuiszitters, jongeren met een beperking, specifieke groepen. Het expertisecluster richt zich op leerlingen in de leeftijd van 14 t/m 20 jaar met het uitstroomprofiel arbeid of schakeling richting beroepsonderwijs of dagbesteding. Partners De betrokken partners hebben de ambitie uitgesproken om samen een antwoord te vinden op de vraag hoe leerlingen en jonge instromers op de arbeidsmarkt een succesvolle start kunnen maken als beginnend beroepsbeoefenaar en hun arbeidsplaats weten te behouden. - SWV VO Noord Kennemerland - Praktijkscholen De Viaan en Focus - Spinaker Klaas Groen en Bureau Arbeidsparticipatie - Heliomare Onderwijs vso - Gemeente Heerhugowaard en Alkmaar - Brancheorganisaties - ROC Horizon College 16 Visiedocument expertiseclusters
Uitgangspunten expertisecluster arbeidstoeleiding en participatie - Elke jongere in een kwetsbare positie die er in slaagt daadwerkelijk en duurzaam te participeren op de arbeidsmarkt maakt verschil: meer eigenwaarde, een grotere zelfredzaamheid en minder kosten voor uitkeringen. - Jongeren, en zeker de kwetsbaren, mogen niet de dupe worden van de drukte in transitieveld. Urgentie om zowel op bestuurs-, als op beleids- en uitvoerend niveau te werken aan samenhangend beleid. - Rode draad voor de samenhang is het schoolloopbaandenken: iedere jongere verdient een passende plek in het onderwijs, ondersteuning bij zijn schoolloopbaan als dat nodig is, begeleiding bij de overstap van school naar school en van school naar werk of dagbesteding. Drempels moeten zoveel mogelijk worden weggenomen en risico s verkleind. Daarom zijn zaken als vroeg signaleren, vroeg ondersteunen, aandacht voor taal en rekenen, hoge kwaliteit van het onderwijs, signaleren van trends aan de hand van leerlingvolgsystemen, data-analyse en data-feedback, bijsturen op grond van trends etc. cruciaal. - Bestuurders kunnen (moeten) elkaar vinden in de wens om jongeren alle kansen op een betekenisvolle toekomst en een succesvolle start op de arbeidsmarkt te geven. Ieder vanuit zijn verantwoordelijkheid voor een bijdrage aan dat succes. Dat betekent extra zorg en aandacht in de overgangen van school naar school en naar werk of vervolgopleiding, doorgaande ondersteuning en warme overdracht, vroeg aandacht voor voorbereiding op de arbeidsmarkt door loopbaanbegeleiding, combinaties van leren en werken, stages met begeleiding vanuit bedrijven zelf, met als doel om kwetsbare jongeren naar een baan te begeleiden. Kortom: onderwijs met perspectief. - De kansen zitten niet zozeer in de uitvoering van de nieuwe regelingen, maar vooral in het leggen van verbindingen tussen onderwijs, zorg, arbeid en participatie. Het overzicht en de sturing op een duurzame verbinding ontbreekt nog op veel plaatsen. Daarom is samenwerking en partnerschap zo belangrijk. Integrale aanpak, één kind, één plan (denk aan het Ontwikkelingsperspectiefplan als vehikel met brede kijk op wat een leerling wel kan en wat er nodig is om zijn of haar uitstroomniveau te bereiken. Mooi als een OPP meegaat met de leerling vanaf het po tot en met het MBO). Doorgaande lijn in onderwijs en ondersteuning. - Voor gemeenten en onderwijs (samenwerkingsverbanden) is het zaak om in de regio alle partijen om tafel te krijgen: gemeente, UWV, werkplein, zorg, onderwijs en vooral ook werkgevers. Samenwerking in een expertisecluster een strategie Voor een goede samenwerking binnen het cluster is het van belang dat alle stakeholders zich committeren aan een expertisecluster arbeidstoeleiding. Omdat het van groot belang is dat alle relevante partners zich eigenaar voelen, worden deze vanaf het begin bij de ontwikkelingen betrokken. Voorwaardelijk is een bestuurlijk gedragen start te creëren. In de bijeenkomst van 2 juni 2014 van de regionaal educatieve agenda (REA) is het onderwerp kwetsbare jeugd geagendeerd. Vervolgens wordt in het najaar van 2014 een conferentie gehouden om alle stakeholders te betrekken en commitment te realiseren voor de gezamenlijke verantwoordelijkheid en gezamenlijke ambitie, en doelstellingen te benoemen. Naast deze bestuurlijke route wordt direct gestart met de uitvoering van een aantal aanpakken door middel van pilots/proeftuinen. Dit betekent dat alle relevante partners om tafel zitten om de uitvoering te organiseren. Bestuurders worden regelmatig betrokken bij de voortgang, maar dan op een manier die dichtbij de jongere zelf blijft. Bijvoorbeeld school- of werkbezoek koppelen aan overleg, actuele cijfers bieden, goed volgen hoe een pilot loopt etc. 17 Visiedocument expertiseclusters
Stappenplan Om structureel in te zetten op een gezamenlijke duurzame aanpak dienen we de volgende acties te ondernemen: - Overzicht over de omvang van de groep kwetsbare jongeren in de regio - Analyse van die groep: wat is er precies aan de hand, welke onderwijs- en/of ondersteuningsbehoeften hebben zij, wat wordt daar nu al op ingezet, wat is nodig en ontbreekt nog of werkt onvoldoende? - Overzicht over de huidige ondersteuningsbronnen, voorzieningen en projecten, middelen/ geldstromen - Overzicht over de gewenste ondersteuning (trajecten, arrangementen, voorzieningen), gewenste samenhang in beleid bij gemeenten, swv-en, bedrijfsleven en (gebundelde) geldstromen - Overzicht over het speelveld (bestuurlijk en uitvoerend): welke wettelijke verantwoordelijkheden zijn er, bij wie liggen die, hoe komen we tot een gemeenschappelijke bestuurlijke agenda (bv een REA), welke thema s staan daar in elk geval op (gemeenschappelijke opgaven) en hoe kunnen we de uitvoering daarvan zo organiseren dat met behoud van de eigenheid van alle partners een goed resultaat voor onze kwetsbare jongeren wordt bereikt? Ideeën over pilots/aanpakken In een aantal bijeenkomsten zijn ideeën over plannen van aanpak besproken. Het is bekend wat de werkzame factoren zijn: - Creëren van een digitaal overdraagbaar portfolio - Individuele benadering (maatwerk) - In de opleiding al aandacht geven aan arbeidstoeleiding en leren in de praktijk - Ontwikkeling basisvaardigheden - Loopbaanoriëntatie - Match behoeften van bedrijf en leerling - Creëren van werk/nieuwe functies - Deskundige begeleiding op de werkplek - Begeleiding binnen het bedrijf - Certificering van competenties van jongeren - Samenwerkingspartners vroeg betrekken - Continuïteit in trajecten - Ouders betrekken - Gevoel van gemeenschappelijkheid en nieuwe kansen/mogelijkheden Vanuit deze werkzame factoren is een aantal ideeën voortgekomen die verder worden onderzocht op haalbaarheid. De eerste, een Expertisecentrum & Leerwerkplaats arbeidstoeleiding in een gebouw is verder uitgewerkt en start per 1/8/14 bij de Spinaker. De overige ideeën worden in de loop van 2014 verder uitgewerkt met de juiste partners. Koersplan Bedrijfsschool van De Spinaker Klaas Groen De ontwikkeling van een Expertisecentrum & Leerwerkplaats arbeidstoeleiding waarin onderwijs geïntegreerd wordt aangeboden. Uitgangspunten Uitgangspunten bij de realisatie van een Expertisecentrum & Leerwerkplaats arbeidstoeleiding. 18 Visiedocument expertiseclusters
Een expertisecentrum dat: - Kennis en middelen weet te verbinden op het snijvlak van onderwijs, arbeidsmarkt en zorg - Actief betrokken is bij of regie voert op de vindplaatsen in het onderwijs, zorg en de arbeidsmarkt - Dienstverlenend is aan de omliggende samenwerkingsverbanden en de arbeidsregio - Beschikt over een breed netwerk en streeft naar symbiose met samenwerkingspartners - Beschikt over plaatsingsmogelijkheden in de arbeidsregio - Beschikt over een leerwerkplaats met leerwerkplekken in diverse arbeids- en onderwijssectoren - Het netwerk actief betrekt bij de realisatie van een traject De leerwerkplaats waarbij: - Arbeidssimulatie de kern van het aanbod vormt - De lesruimten geaccrediteerde bedrijfsunits zijn - Leerlingen worden begeleid naar het niveau van beginnend beroepsbeoefenaar - Het onderwijs ondersteunend is aan de transitie naar arbeid - Aansluiting bij de arbeidsmarkt en het beroepsonderwijs geborgd is - Branche-opleidingen worden aangeboden - Voor alle leerlingen, ook de moeilijkste, een passend aanbod wordt gedaan Pilots/proeftuinen: een impressie De bestuurlijke lijn: Afspraken maken op bestuurlijk niveau over mogelijkheden om jongeren te begeleiden naar een passende plek in de samenleving. Ontschotten van middelen en buiten de gebaande paden durven gaan. Kansen benutten in plaats van vasthouden aan onmogelijkheden. Naar voorbeeld van het ALTRA : inschrijven/ingeschreven houden van 16+ voor basisbekostiging en met klein surplus vanuit SWV en/of gemeente maatwerk traject aanbieden. Onderzoeken of dat wettelijk gezien mág, wet- en regelgeving OC&W verlengde leertijd. Uitval en entreeopleiding en bindend studieadvies vóór zijn, d.m.v. assessment. Bestuurlijke afspraken op regionaal gebied. Ook hier is samenwerking noodzakelijk om uitval te voorkomen. Ontschotten van middelen, kansen benutten en oplossingsgericht denken. Op alle niveaus commitment creëren, lokale overheid, maar ook via accountmanagers OCW en inspectie landelijke overheid. Pilots: Pilot 1. Samenwerking met in- en ompak, en direct-mail bedrijven om gezamenlijk een ATC te realiseren. TTC, maar ook bedrijven als LOCO en Nic Oud zijn geïnteresseerd in samenwerking. Binnen het bedrijf een assessmentinrichting. Groot netwerk om deelnemers uit te plaatsen (detacheren). Deelnemers vanaf jonge leeftijd mogelijk. Begeleiding en ondersteuning vanuit school mogelijk in het bedrijf. Concrete opdracht per leerling formuleren, leerlingen met loonwaarde. Eigenaar: Focus Heerhugowaard Pilot 2. Leerlijn schoonmaak/facilitair in modules aanbieden samen met opleider. Praktijk in lokalen van opleider, theorie op De Spinaker. Stage o.b.v. praktijkbegeleider. Brancheopleider vanaf het begin meenemen in traject. Volume (oppervlakte) creëren door samenwerking. Klanten acquisiteren. Probleem kan zijn aanbesteding. Breedweer/WNK bieden mogelijkheid tot uiteindelijk detacheren in hun netwerk en in dienst nemen met baangarantie. Eigenaar: De Spinaker Heerhugowaard 19 Visiedocument expertiseclusters
Pilot 3. ESF als motor. BAP stelt 0,6 FTE beschikbaar voor een projectmedewerker, verbindingsofficier, om op uitvoerend niveau de thema s van de ESF aanvraag in gezamenlijkheid mogelijk te maken en vorm te geven. Niet alleen in SWV Noord Kennemerland maar waar mogelijk ook in SWV Kop van Noord-Holland en SWV West-Friesland. Samenwerking m.b.t. Branchegerichte cursussen en werkgeversbenadering/acquisitie. Deze verbindingsmedewerker moet als eerste reële mogelijkheden inventariseren, trends op de arbeidsmarkt signaleren. Bijvoorbeeld zoals COLO en BORIS. Eigenaars: Bureau Arbeidsparticipatie en Heliomare Pilot 4. AAT als pilot. AAT gebruiken om verbindingen te maken voor bijvoorbeeld de ESF thema s. AAT Regiegroep en AAT uitvoerend overleg. Deelnemers aan AAT overleg dienen kennis van zaken en mandaatkracht te hebben. Kwaliteit van AAT omhoog brengen door kwaliteit in te brengen. Eén jongere, één plan. Hier is dan ook één regievoerder voor nodig. Ontzorgen gemeenten. Proactief optrekken, elkaar faciliteren. Eigenaars: Bureau Arbeidsparticipatie en swv Pilot 5. Leerlingen die zonder aanbod de school verlaten. Aanbod in zorg/dagbesteding/overbruggingsperiode formuleren, vóór uitstroom plaatsvindt, eventueel terugstroom mogelijk maken. Kan de gemeente hier een rol in spelen. Aanbod creëren, zoals project van praktijkschool Stede Broec met de gemeente, maar dan niet iedere school voor zich maar in gezamenlijkheid. Ontzorgen gemeente. Eigenaars: De Viaan Alkmaar en Horizon Heerhugowaard Pilot 6. Uitstroom dagbesteding en drempelloze instroom. Dagbesteding waar gedrag het voorliggende probleem is (psychiatrie). Horizon heeft hier ook leerlingen voor. Samenwerking met dagbesteding. Eigenaars: De Spinaker en Bureau Arbeidsparticipatie Pilot 6a. Pilot met Landzijde/Novalishoeve/e.a. door BAP. 1 FTE in natura beschikbaar. Materialen en onderwijsactiviteiten op zorgplek. Uitwisseling: onderwijs aan cliënten, onze leerlingen gratis stage maar ook stage voor heel jonge leerlingen die nog heel specifiek traject richting reguliere participatie op de arbeidsmarkt volgen. Eigenaar: Bureau Arbeidsparticipatie en De Spinaker Kliniek afdeling Alkmaar Pilot 7. Pilot eigen leer-/werkbedrijf opstarten, in gezamenlijkheid. Bijvoorbeeld met ESF financiën. FTE s vrijmaken. Voormalige Parkschool bij de Friesche Brug staat leeg. Restaurant/lunchroom, potentie. Gebouw is monument, goede locatie. Eigenaars: De Viaan Alkmaar en Heliomare Pilot 8. Assessments. Spinaker/BAP heeft breed scala aan assessmentinstrumenten en een assessor, beschikbaar voor ieder die daar gebruik van wil maken. Deze assessor is nog één jaar werkzaam. Het Assessmentbureau moet komend schooljaar breed verankerd/geborgd worden in het SWV. Eigenaars: Focus Heerhugowaard en Bureau Arbeidsparticipatie Bovengenoemde pilots worden door de eigenaars nader uitgewerkt en beschreven. In het eerste overleg van de werkgroep expertisecluster arbeidstoeleiding, na de zomervakantie op 25/8/14, worden de pilots gedefinieerd. 20 Visiedocument expertiseclusters
Conclusie Met de samenwerkende partners is een start gemaakt. Een gezamenlijke visie en doelstelling moet leiden tot een duurzame geïntegreerde aanpak. De opdracht is uitdagend: minder instanties en projecten, het verbinden van middelen en mensen, samen meer doen met minder geld, het samenwerken van onderwijs, gemeenten en bedrijfsleven, opdat leerlingen zo min mogelijk afhankelijk worden van regelingen of anders zo goed mogelijk kunnen participeren in de samenleving. We bewandelen hierbij twee wegen: 1. de koninklijke weg de bestuurlijke lijn waarin afspraken leiden tot borging in de structuur en 2. nu in actie komen door middel van pilots en proeftuinen, waardoor de structuur gevoed kan worden door de praktijk. *** 21 Visiedocument expertiseclusters