NEDERLANDSE CULTUU/R JN EUROPESE CONTEXT i Dienke Hondius Gemengde huwelijken, gemengde gevoelens Aanvaarding en ontwijking van etnisch en religieus verschil sinds 1945 Sdu Uitgevers, Den Haag IJKPUNT
Inhoudsopgave Voorwoord van de redacteuren Woord vooraf ix xv Deel I Vermenging onderzocht i Van oude en nieuwe gemengde huwelijken 3 Het gemengde huwelijk als testcase voor tolerantie en acceptatie 3 Onderzoeksvragen en materiaalverzameling 4 Actieve en passieve vormen van acceptatie en tolerantie 8 Opzet van het onderzoek en indeling van het boek 12 x Stand van het onderzoek in Nederland 15 Bezorgdheid als drijfveer 15 Voorwaarden voor vermenging 16 Afkeer en aanvaarding van vermenging in historisch perspectief 21 De terminologie van verschil 24 Verschil roept nieuwsgierigheid en vrees op 28 3 Trends in onderzoek in enkele Europese landen en de Verenigde Staten 33 Inleiding 33 Gemengde paren, gewoon of anders? 35 Integratie, erkenning van verschil en aanvaarding van gemengde huwelijken 39 Twee sociale problemen rond vermenging 42 Zichtbaar verschil en aanvaarding 45 Cultuurverschil als dooddoener en nuttig alibi 47
GEMENGDE HUWELIJKEN, GEMENGDE GEVOELENS Deel II De veranderende omgang met kerkelijk en etnisch verschil 4 Sociale problemen en statistiek 53 Registratie enfrequentie van kerkelijk en etnisch gemengde huwelijken De controversiele Volkstelling van 1971 53 De onopvallende verdwijning van een vanzelfsprekend verschil 60 De toename van diversiteit 65 Recente ontwikkelingen 7^ Lopen gemengde huwelijken vaker stuk? 83 Conclusies 99 5 'Twee geloven op een kussen...' 101 Readies op kerkelijk gemengde huwelijken in de twintigste eeuw Inleiding 101 Ontmoetingen met 'andersdenkenden' in de vroege naoorlogse periode 104 Naar de erkenning van het kerkelijk gemengde huwelijk, 1945-1971 108 Waarschuwing en advies in christelijke jongerentijdschriften 117 'Oecumenische koplopers' 121 Teleurstelling en stagnatie na de doorbraak 12.5 Interreligieuze huwelijken in ontzuilend Nederland 12.9 Conclusie 136 6 Hollandse ambivalentie 139 Nieuwsgierige en bezorgde reacties op etnisch gemengde paren, in de koloniale tijd en in naoorlogs Nederland Inleiding 139 Permissief en pragmatisch 144 Veranderingen in de wetgeving 146 Wennen aan zichtbaar verschil in de jaren veertig en vijftig 149 De Werkgroep Huwelijk en Gezin 156 Reacties op het gemengde huwelijk van prinses Irene 166 Cultured verschil als probleem 169 Gemengde paren in een omstreden multiculturele samenleving 17 2 Conclusies 179
INHOUDSOPGAVE Deel HI Etnisch gemengde paren aan het woord. Reacties, ervaringen, strategieen 7 Indisch- en Moluks-Nederlandse paren 185 '"Kon je nou niks anders krijgen dan dat?" Dat was de gedachte eigenlijk.' 8 Italiaans- en Spaans-Nederlandse paren in Noord-Holland 207 'Verdorie, een buitenlander! Ja, daar hadden mijn ouders best wat moeite mee.' 9 Huidkleur onbelangrijk? Surinaams- en Antilliaans-Nederlandse paren over de omzichtige omgang met zichtbaar verschil 235 'Hollanders zijn nieuwsgierig, ze willen alles weten. Dus je houdt je op de vlakte, in het begin. Je kijkt de kat uit de boom.' 10 Marokkaans- en Turks-Nederlandse paren over de praktische omgang met religieus en etnisch verschil 265 'Kijk, ik mocht met iedereen naar huis komen, als het maar geen Duitser of een moslim was.' Deel IV Nabeschouwing 11 Voorzichtig maar vastbesloten 299 Conclusies uit de interviews met etnisch gemengde paren Moeizame acceptatie komt het meest voor 300 Oudere en jongere etnisch gemengde paren 301 Veel vaker passieve dan actieve vormen van aanvaarding 302 Mate van verhulbaarheid als factor van belang 304 Niet veranderd? Sekse en veranderingen in etnische identificatie 305 Acht strategieen om acceptatie te bevorderen 307 Stille deskundigen 313 12. Aanvaarding door ontwijking 315 Slot 315
GEMENGDE HUWELIJKEN, GEMENGDE GEVOELENS Noten 331 Bijlage: Verantwoording van de bronnen en methodologie 371 Literatuur 381 Summary 405 Registers 415