Inhoudsopgave Deel 1 De ontwikkeling van het kind 1 Een inleiding in de ontwikkeling van het kind 2 Proloog: Een wonderlijke nieuwe wereld 3 Vooruitblik 4 1.1 Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie 5 1.1.1 De reikwijdte van het vakgebied 6 Diversiteit in ontwikkeling: Hoe cultuur, etnische afkomst en ras de ontwikkeling beïnvloeden 8 1.1.2 de invloed van cohorten op ontwikkeling: ontwikkelen in een sociale wereld 9 1.2 Kinderen: verleden, heden en toekomst 11 1.2.1 Vroege denkbeelden over kinderen 11 1.2.2 De twintigste eeuw: ontwikkelingspsychologie als discipline 12 1.2.3 actuele vraagstukken en onderwerpen: de onderliggende thema s van de ontwikkelingspsychologie 13 1.2.4 De toekomst van de ontwikkelingspsychologie 16 Van onderzoek naar praktijk: Hoe is geweld bij kinderen te voorkomen? 17 Informatie over de ontwikkeling van kinderen op de juiste waarde geschat 18 Samenvatting en toepassing 18 Terugblik 19 Epiloog 19 2 Theoretische perspectieven en onderzoek 22 Proloog: Familiebanden 23 Vooruitblik 24 2.1 Visies op kinderen 24 2.1.1 Het psychodynamisch perspectief: focus op innerlijke krachten 25 2.1.2 Het behavioristisch perspectief: focus op externe krachten 28 2.1.3 het cognitief perspectief: kijken naar de oorsprong van ons begrip 31 2.1.4 Het contextueel perspectief: een brede visie op ontwikkeling 34 Saskia Groeneveld en Julia Karsten 37 2.1.5 Het evolutionair perspectief: wat onze voorouders bijdragen aan ons gedrag 38 2.1.6 Waarom Welk perspectief is het juiste? de verkeerde vraag is 40 2.2 De wetenschappelijke werkwijze en het wetenschappelijk onderzoek 41 2.2.1 Theorieën en hypotheses: ontwikkelingsvragen stellen 41 2.2.2 Theorieën: globale verklaringen formuleren 42 2.2.3 Hypotheses: toetsbare voorspellingen specificeren 43 2.2.4 de keuze voor een onderzoeksstrategie: een antwoord vinden op de vragen 43 2.2.5 Correlationeel onderzoek 44 2.2.6 Experimenten: oorzaak en gevolg vaststellen 47 2.3 Onderzoeksstrategieën en -problemen 50 2.3.1 Theoretisch en toegepast onderzoek: twee complementaire methoden 50 Diversiteit in ontwikkeling: Een evenwichtige selectie van onderzoeksparticipanten 51 Van onderzoek naar praktijk: Onderzoek als hulpmiddel om openbaar beleid te verbeteren 52 2.3.2 Hoe meet men veranderingen in de ontwikkeling? 52 2.3.3 Onderzoek en ethiek 55 Kritisch kijken naar ontwikkelingsonderzoek 56 x inleiding Feldman 4e boek.indb 10 19-01-2009 11:25:15
Samenvatting en toepassing 56 Terugblik 57 Epiloog 58 3 Het begin van het leven 60 Proloog: Veelvoud 61 Vooruitblik 62 3.1 Erfelijkheid 62 3.1.1 Genen en chromosomen: de code van het leven 63 3.1.2 De basisbeginselen van de genetica: het mengen en koppelen van eigenschappen 66 3.1.3 De overdracht van genetische informatie bij mensen 67 3.1.4 Het menselijke genoom: het kraken van de genetische code 69 3.1.5 Erfelijke en genetische stoornissen: als het misloopt met onze ontwikkeling 70 3.1.6 Genetische advisering: de toekomst voorspellen van genen van vandaag 72 Van onderzoek naar praktijk: Veelbelovende gentherapie 76 3.2 De interactie tussen erfelijkheid en omgeving 77 3.2.1 De rol van de omgeving bij het bepalen van de manifestatie van genen: van genotype naar fenotype 77 3.2.2 Een antwoord op het nature-nurtureraadsel 79 3.2.3 Fysieke kenmerken: familiegelijkenissen 80 3.2.4 Intelligentie: hoe meer onderzoek, hoe meer onenigheid 81 3.2.5 Genetische invloeden en omgevingsinvloeden op de persoonlijkheid: extravert geboren? 82 Diversiteit in ontwikkeling: Culturele verschillen in fysieke prikkeling: is de filosofische instelling van een cultuur genetisch bepaald? 83 3.2.6 Psychische stoornissen: de rol van genen en omgeving 84 3.2.7 Kunnen genen de omgeving beïnvloeden? 86 3.3 Prenatale groei en verandering 86 3.3.1 Bevruchting: het moment van conceptie 87 3.3.2 de stadia van de prenatale periode: het begin van de ontwikkeling 88 3.3.3 Problemen rond de conceptie 91 3.3.4 De prenatale omgeving: bedreigingen voor de ontwikkeling 93 Ontwikklelingspsychologie in het dagelijks leven: Een optimale prenatale omgeving 99 Samenvatting en toepassing 100 Terugblik 100 Epiloog 102 4 De geboorte en het pasgeboren kind 104 Proloog: Een leven begint al vroeg 105 Vooruitblik 106 4.1 Geboorte 106 4.1.1 Weeën: het begin van de geboorte 106 4.1.2 Geboorte: van foetus tot neonaat 108 4.1.3 Opvattingen over bevallen: waar medische zorg en attitudes samenkomen 111 Van onderzoek naar praktijk: Wie doet de bevalling? Hulp bij de bevalling in de 21e eeuw 114 Aandachtspunten bij de bevalling 116 4.2 Complicaties bij de geboorte 117 4.2.1 Premature baby s: te snel, te klein 117 4.2.2 Postmature baby s: te laat, te groot 121 4.2.3 Keizersnede: ingrijpen in het geboorteproces Karin Lieshout 123 4.2.4 Zuigelingensterfte en doodgeboren kinderen: de tragedie van de premature dood 124 4.2.5 Postpartum depressie: van hoge pieken naar diepe dalen 125 Diversiteit in ontwikkeling: Hoe zijn raciale en culturele verschillen in zuigelingensterfte te voorkomen? 126 4.3 Wat een pasgeboren baby allemaal kan 127 4.3.1 Fysieke vaardigheden: voldoen aan de eisen van een nieuwe omgeving 128 4.3.2 Zintuigen: kennismaken met de wereld 128 4.3.3 Het leervermogen van de pasgeborene 130 4.3.4 Sociale vaardigheden: reageren op anderen 131 Samenvatting en toepassing 133 Terugblik 134 Epiloog 135 overbrugging 136 Deel 2 De babytijd 5 De fysieke ontwikkeling in de babytijd 138 Proloog: Eerste stapjes 139 Vooruitblik 140 5.1 Groei en stabiliteit 140 Inleiding xi Feldman 4e boek.indb 11 19-01-2009 11:25:15
5.1.1 Fysieke groei: de snelle schreden van de babytijd 140 5.1.2 het zenuwstelsel en de hersenen: de fundamenten van onze ontwikkeling 142 5.1.3 integratie van de lichaamssystemen: de levenscycli van de babytijd 146 Van onderzoek naar praktijk: Wiegendood: de onverwachte moordenaar 149 5.2 De motorische ontwikkeling 150 5.2.1 Reflexen: onze aangeboren fysieke vaardigheden 151 5.2.2 Motorische ontwikkeling bij baby s: fysieke mijlpalen 153 5.2.3 Dynamische systeemtheorie: hoe de motorische ontwikkeling wordt gecoördineerd 155 Diversiteit in ontwikkeling: De culturele dimensies van motorische ontwikkeling 157 5.2.4 Voeding in de babytijd: de brandstof van de motorische ontwikkeling 158 5.2.5 Borst of fles? 160 5.2.6 De kennismaking met vaste voeding: wanneer en wat? 162 5.3 De ontwikkeling van de zintuigen 163 5.3.1 Visuele perceptie: de wereld zien 163 5.3.2 Auditieve perceptie: de wereld van het geluid 165 5.3.3 Geur en smaak 167 5.3.4 Gevoeligheid voor pijn en aanrakingen 167 5.3.5 multimodale perceptie: de input van individuele zintuigen gecombineerd 169 Lichaams- en zintuigoefeningen met een baby 170 Samenvatting en toepassing 170 Terugblik 171 Epiloog 172 6 De cognitieve ontwikkeling in de babytijd 174 Proloog: De vergeten herinneringen van Simona Young 175 Vooruitblik 176 6.1 Cognitieve ontwikkeling volgens Piaget 176 6.1.1 Belangrijke elementen van Piagets theorie 177 6.1.2 De sensomotorische periode: de basis van de vroege cognitieve groei 178 Linda G. Miller 181 6.1.3 Meningen over Piaget: steun en kritiek 184 6.2 De informatieverwerkingstheorie van cognitieve ontwikkeling 186 6.2.1 Codering, opslag en retrieval: de grondbeginselen van informatieverwerking 186 6.2.2 Het geheugen in de babytijd 188 6.2.3 Individuele verschillen in intelligentie: is de ene baby slimmer dan de andere? 191 Patti Valkenburg 195 6.3 De wortels van onze taal 196 6.3.1 De basisbeginselen van taal: van geluiden naar symbolen 196 6.3.2 Het ontstaan van taalontwikkeling 202 6.3.3 Praten tegen baby s 204 Diversiteit in ontwikkeling: Is babytaal in alle culturen hetzelfde? 205 ontwikkelingspsychologie in het dagelijks leven: Wat kun je doen om de cognitieve ontwikkeling van een baby te stimuleren? 206 Samenvatting en toepassing 207 Terugblik 208 Epiloog 209 7 De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de babytijd 210 Proloog: De touwtjesopstand 211 Vooruitblik 212 7.1 De basis van sociaal gedrag 212 7.1.1 Emoties in de babytijd: kennen baby s emotionele pieken en dalen? 212 7.1.2 Social referencing: voelen wat anderen voelen 217 7.1.3 De ontwikkeling van het ik: weten baby s wie ze zijn? 218 7.1.4 Theory of mind: hoe baby s het mentale leven van anderen en van zichzelf zien 219 7.2 Relaties smeden 220 7.2.1 Hechting: het vormen van sociale banden 220 7.2.2 de totstandkoming van hechting: de rollen van de moeder en vader 224 7.2.3 Interactie met baby s: ontluikende relaties 227 Diversiteit in ontwikkeling: Verschilt hechting per cultuur? 227 7.2.4 de sociale omgang van baby s met leeftijdgenoten: interactie tussen baby s onderling 228 7.3 Verschillen tussen baby s 230 7.3.1 de persoonlijkheidsontwikkeling: de kenmerken die baby s uniek maken 230 7.3.2 Temperament: stabiele factoren in het gedrag van een kind 231 7.3.3 Gender: jongens in het blauw, meisjes in het roze 234 xii inhoudsopgave Feldman 4e boek.indb 12 19-01-2009 11:25:16
Van onderzoek naar praktijk: De consequenties van kinderopvang 236 7.3.4 Het gezinsleven in de 21ste eeuw 237 Hoe kies je de juiste opvang voor je kind? 239 Samenvatting en toepassing 240 Terugblik 241 Epiloog 242 overbrugging 244 Deel 3 De peuter- en kleutertijd 8 De fysieke ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd 246 Proloog: Alex 247 Vooruitblik 248 8.1 Fysieke groei 248 8.1.1 Het groeiende lichaam 249 8.1.2 De groeiende hersenen 250 Diversiteit in ontwikkeling: Wat zeggen gender en cultuur over de hersenstructuur? 251 8.1.3 Het verband tussen groei van de hersenen en cognitieve ontwikkeling 252 8.1.4 De ontwikkeling van de zintuigen 253 8.1.5 Slaap 254 8.2 Gezondheid en welzijn 254 8.2.1 Voeding: het eten van de juiste voedingsmiddelen 254 8.2.2 Onschuldige ziekten in de peuter- en kleutertijd 255 8.2.3 Ernstige ziekten 255 Hoe houd je kleuters gezond? 256 8.2.4 Ongevallen: veiligheid voorop 258 8.2.5 lichamelijke en geestelijke mishandeling: de schaduwzijde van het gezinsleven 260 Van onderzoek naar praktijk: Een pak voor de broek: waarom deskundigen daar tegen zijn 262 David Schultz 265 8.3 De motorische ontwikkeling 266 8.3.1 De grove motoriek 266 8.3.2 De fijne motoriek 268 8.3.3 Zindelijk worden: wanneer en hoe? 268 8.3.4 Links- of rechtshandigheid 269 8.3.5 Kunst: de tekening als graadmeter van ontwikkeling 270 Samenvatting en toepassing 272 Terugblik 272 Epiloog 274 9 De cognitieve ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd 276 Proloog: Het lange afscheid 277 Vooruitblik 278 9.1 De intellectuele ontwikkeling 278 9.1.1 Piagets stadium van preoperationeel denken 278 9.1.2 De informatieverwerkingstheorie van cognitieve ontwikkeling 285 Van onderzoek naar praktijk: Het ooggetuigeverslag van een kind: het geheugen in de rechtszaal 287 9.1.3 De informatieverwerkingstheorie in een breder kader 289 9.1.4 Vygotsky s visie op cognitieve ontwikkeling: oog voor de rol van cultuur 290 9.2 De taalontwikkeling 295 9.2.1 Linguïstische vooruitgang in de peuter- en kleutertijd 295 9.3 School en maatschappij 299 9.3.1 Vroege vormen van onderwijs 299 Diversiteit in ontwikkeling: Peuter- en kleuterscholen over de hele wereld 301 9.3.2 Leren van de media: televisie en internet 303 Annette van Hiemeren 303 ontwikkelingspsychologie in het dagelijks leven: Het bevorderen van de cognitieve ontwikkeling van peuters en kleuters: van theorie naar klaslokaal 305 Samenvatting en toepassing 306 Terugblik 307 Epiloog 307 10 De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de peuteren kleutertijd 310 Proloog: Mijn moeder heeft pijn 311 Vooruitblik 312 10.1 Een antwoord op de vraag Wie ben ik? 312 10.1.1 De psychosociale ontwikkeling: conflicten oplossen 312 10.1.2 Het zelfbeeld in de peuter- en kleutertijd: nadenken over het ik 313 10.1.3 Genderidentiteit: het ontstaan van vrouwelijkheid en mannelijkheid 314 Diversiteit in ontwikkeling: Het ontstaan van raciaal en etnisch bewustzijn 315 10.2 Vrienden en familie: het sociale leven van peuters en kleuters 320 10.2.1 Het ontstaan van vriendschappen 320 Inhoudsopgave xiii Feldman 4e boek.indb 13 19-01-2009 11:25:16
10.2.2 De regels van het spel 320 10.2.3 De theory of mind van peuters en kleuters: begrijpen wat anderen denken 322 10.2.4 Het gezinsleven van peuters en kleuters 324 Van onderzoek naar praktijk: Kinderen beter gedrag aanleren 327 Kinderen disciplineren 328 10.3 Morele ontwikkeling en agressie 328 10.3.1 Het ontstaan van moreel besef: goed en fout in de maatschappij 328 10.3.2 Agressie en geweld bij peuters en kleuters: oorzaken en gevolgen 332 Het bevorderen van moreel gedrag en het terugdringen van agressie bij peuters en kleuters 337 Samenvatting en toepassing 338 Terugblik 339 Epiloog 340 overbrugging 342 Deel 4 De schooltijd 11 De fysieke ontwikkeling in de schooltijd 344 Proloog: Suzanne 345 Vooruitblik 346 11.1 Het groeiende lichaam 346 11.1.1 De fysieke ontwikkeling 346 11.1.2 De invloed van voeding op het algehele functioneren 347 11.1.3 Kinderobesitas 349 11.1.4 Gezondheid in de schooltijd 350 Hoe houd je kinderen fit? 351 11.2 De motorische ontwikkeling en veiligheid 354 11.2.1 Motorische vaardigheden: voortdurende verbetering 354 11.2.2 On- en offline bedreigingen voor de veiligheid van kinderen 357 11.3 Kinderen met speciale behoeften 359 11.3.1 Sensorische problemen 359 11.3.2 Attention-Deficit Hyperactivity Disorder 361 Van onderzoek naar praktijk: De stilte doorbreken: goed of slecht? 362 Diversiteit in ontwikkeling: Mainstreaming en full inclusion van kinderen met speciale behoeften 364 Valerie Kelder 365 Samenvatting en toepassing 365 Terugblik 366 Epiloog 367 12 De cognitieve ontwikkeling in de schooltijd 368 Proloog: Latoya en De heksen 369 Vooruitblik 370 12.1 De intellectuele en taalkundige ontwikkeling 370 12.1.1 De cognitieve ontwikkeling volgens Piaget 370 12.1.2 Informatieverwerking in de schooltijd 374 12.1.3 Vygotsky s visie op cognitieve ontwikkeling en klassikaal onderwijs 376 12.1.4 Taalontwikkeling: de betekenis van woorden 377 12.1.5 Tweetaligheid 379 12.2 Scholing: lezen, schrijven en rekenen (en meer) 380 12.2.1 Onderwijs wereldwijd: wie mag er naar school? 381 12.2.2 Wanneer is een kind klaar voor school? 381 12.2.3 Lezen: het leren ontcijferen van de betekenis van woorden 382 Van onderzoek naar praktijk: Uitleg van de blijvende leerachterstand op school 383 12.2.4 Onderwijstrends: meer dan lezen, schrijven en rekenen 385 Diversiteit in ontwikkeling: Multicultureel onderwijs 387 12.2.5 Moeten scholen kinderen ook emotionele intelligentie bijbrengen? 389 12.2.6 Thuisonderwijs: de huiskamer als klaslokaal 390 12.3 Intelligentie: het bepalen van individuele sterke punten 391 12.3.1 Criteria voor intelligentie: een onderscheid tussen intelligente en niet-intelligente kinderen 391 12.3.2 Het meten van IQ: hedendaagse visies op intelligentie 393 12.3.3 Alternatieve visies op intelligentie 396 12.3.4 Intelligentiescores onder en boven de norm 401 Samenvatting en toepassing 404 Terugblik 405 Epiloog 406 xiv inhoudsopgave Feldman 4e boek.indb 14 19-01-2009 11:25:17
13 De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de schooltijd 408 Proloog: Speeltijd 409 Vooruitblik 410 13.1 De ontwikkeling van het eigen ik 410 13.1.1 de psychosociale ontwikkeling in de basisschooltijd: vlijt versus minderwaardigheid 410 13.1.2 Een nieuw antwoord op de vraag Wie ben ik? 411 13.1.3 Eigenwaarde: hoe kinderen een beeld van zichzelf ontwikkelen 413 13.2 Relaties: vriendschappen in de basisschooltijd 416 13.2.1 Stadia van vriendschap: een veranderende kijk op vrienden 416 13.2.2 Individuele verschillen bij vriendschap: wat maakt een kind populair? 417 13.2.3 Welke karaktereigenschappen bevorderen populariteit? 418 13.2.4 Gender en vriendschap: segregatie van de seksen in de basisschooltijd 420 Van onderzoek naar praktijk: Pesten op het schoolplein en online: een eind aan de kwelling maken 421 13.2.5 Het bevorderen van interraciale en interetnische vriendschappen: integratie binnen en buiten het klaslokaal 423 13.2.6 Pesten op school: hoe houd je het tegen? 423 Hoe kweek je sociaal competentere kinderen? 424 13.3 School en gezin in de basisschooltijd 425 13.3.1 Het gezin: de veranderende thuisomgeving 425 13.3.2 Wat doen kinderen als ze alleen thuis zijn? 427 13.3.3 Gezinsvervangende zorg: kindertehuizen in de 21e eeuw 432 13.3.4 De schoolomgeving 433 13.3.5 Vergelijkingen tussen culturen: individuele attributieverschillen 434 Diversiteit in ontwikkeling: Culturele attributieverschillen bij schoolprestaties: een verklaring voor het succes van Aziatische Amerikanen 435 Samenvatting en toepassing 436 Terugblik 436 Epiloog 438 overbrugging 440 Deel 5 De adolescentie 14 De fysieke ontwikkeling in de adolescentie 442 Proloog: Een dag van een tiener 443 Vooruitblik 444 14.1 Fysieke rijping 444 14.1.1 Groei in de adolescentie: het snelle tempo van de fysieke en de seksuele rijping 444 14.1.2 Puberteit: het begin van de seksuele rijping 445 14.1.3 Beeld van het eigen lichaam: reacties op fysieke veranderingen in de adolescentie 447 14.1.4 De timing van de puberteit: gevolgen van vroege en late rijping 448 14.1.5 Voeding: de brandstof voor de groei in de adolescentie 450 14.1.6 Hersenontwikkeling en denken: de opmaat voor cognitieve groei 453 14.2 Stress en manieren om ermee om te gaan 454 14.2.1 de oorzaken van stress: reageren op de uitdagingen van het leven 455 Van onderzoek naar praktijk: Het argument van het onvolwassen brein: te jong voor de doodstraf? 455 14.2.2 Omgaan met stress 457 Ontwikkelingspsychologie in het dagelijks leven 457 Van onderzoek naar praktijk: Het voorkomen van geweld op school 459 14.3 Bedreigingen van het welzijn van adolescenten 460 14.3.1 Drugs 460 Denise van der Geest 462 14.3.2 Alcoholgebruik en -misbruik 462 Van onderzoek naar praktijk: Verslaafd aan alcohol of drugs? 464 14.3.3 Tabak: de gevaren van roken 464 14.3.4 Seksueel overdraagbare aandoeningen 465 Diversiteit in ontwikkeling: Handelaars in de dood brengen minderbedeelden aan het roken 466 Samenvatting en toepassing 469 Terugblik 469 Epiloog 471 15 De cognitieve ontwikkeling in de adolescentie 472 Proloog: De obstakels overwinnen 473 Vooruitblik 474 15.1 De intellectuele ontwikkeling 474 15.1.1 De cognitieve ontwikkeling volgens Piaget 474 Inhoudsopgave xv Feldman 4e boek.indb 15 19-01-2009 11:25:17
15.1.2 De informatieverwerkingstheorie: geleidelijke veranderingen in vermogens 478 15.1.3 De adolescent als het middelpunt van het universum 479 15.2 De morele ontwikkeling 480 15.2.1 Kohlbergs theorie van morele ontwikkeling 480 15.2.2 Gilligans theorie van morele ontwikkeling 483 15.3 Schoolprestaties en cognitieve ontwikkeling 483 15.3.1 Sociaal-economische status en schoolprestaties: individuele prestatieverschillen 486 15.3.2 Etnische en raciale verschillen in schoolprestaties 486 15.3.3 Attributies en opvattingen binnen het gezin over schoolprestaties 487 15.3.4 Scholieren en parttime werk 488 15.3.5 Het afbreken van de schoolcarrière 488 Van onderzoek naar praktijk: Cyberspace: adolescenten online 489 15.3.6 Naar het hoger onderwijs 491 15.3.7 Gender en prestaties in het hoger onderwijs 491 15.4 Het kiezen van een beroep: het werk van je leven 496 15.4.1 De drie perioden van Ginzberg 496 15.4.2 De zes persoonlijkheidstypen van Holland 497 15.4.3 Gender en carrièrekeuze: vrouwenwerk 497 Harry Klein 499 Kiezen voor een carrière 500 Samenvatting en toepassing 500 Terugblik 501 Epiloog 503 16 De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de adolescentie 504 16.1.5 Depressie en zelfmoord: psychische problemen in de adolescentie 514 Hoe weerhoud je een adolescent van zelfmoord? 518 16.2 Relaties: familie en vrienden 518 16.2.1 Familiebanden: veranderende relaties binnen het gezin 518 16.2.2 Ouder-kindconflicten in de adolescentie 522 16.2.3 Relaties met leeftijdgenoten: het belang van erbij horen 523 16.2.4 Populariteit en afwijzing: aardig gevonden worden of niet 524 Diversiteit in ontwikkeling: Rassensegregatie: de grote kloof in de adolescentie 526 16.2.5 Conformiteit: peer pressure in de adolescentie 527 16.2.6 Criminaliteit in de adolescentie 527 16.3 Verkering, seksueel gedrag en tienerzwangerschap 528 16.3.1 Verkering: jongen ontmoet meisje in de 21e eeuw 528 16.3.2 Seksuele relaties: toegeeflijkheid met affectie 529 16.3.3 Seksuele geaardheid: heteroseksualiteit en homoseksualiteit 531 16.3.4 Tienerzwangerschappen 533 Samenvatting en toepassing 534 Terugblik 535 Epiloog 536 overbrugging 135 Verklarende woordenlijst V-1 ReferentiesR r-1 Fotoverantwoording F-1 NamenindexI i-1 TrefwoordenindexI i-8 Proloog: Adolescententrio 505 Vooruitblik 506 16.1 Identiteit: een antwoord op de vraag Wie ben ik? 506 16.1.1 Zelfbeeld: beschrijving van het ik 507 16.1.2 Eigenwaarde: beoordeling van het ik 507 Van onderzoek naar praktijk: De keerzijde van een sterk gevoel van eigenwaarde 510 16.1.3 Marcia s theorie van identiteitsontwikkeling: Erikson in een modern jasje 513 16.1.4 Culturele identiteit 514 xvi inhoudsopgave Feldman 4e boek.indb 16 19-01-2009 11:25:18