Een educatief programma voor 8 (en groep 7) Handleiding Deel 3 Eendenkooien in Nationaal Park Weerribben-Wieden
Inhoudsopgave Deel 3: Eendenkooien in Nationaal Park Weerribben-Wieden 1. Inleiding 2. Informatie Eendenkooien in Weerribben-Wieden 3. Voorbereiding 4. Veldbezoek 5. Eindpresentatie en certificaat 6. Uitwerking veldopdrachten 2
1. Inleiding Woordvoerders van de Natuur is een educatief programma dat door IVN en Staatsbosbeheer landelijk is ontwikkeld voor leerlingen van groep 7 en 8. Er zijn meerdere programma s gemaakt met elk een eigen thema. In Nationaal Park Weerribben-Wieden is het programma over de eendenkooi als uitgangspunt gebruikt en aangepast aan de plaatselijke situatie. In Nationaal Park Weerribben-Wieden heeft het programma als titel Woordvoerders van de Eendenkooi meegekregen. Het veldbezoek wordt gedaan in de Grote Otterskooi - De Wiedenof in de Kloosterkooi - De Weerribben. Beide eendenkooien zijn opengesteld voor excursies en worden zo goed mogelijk in stand gehouden. Woordvoerders van de Eendenkooi is opgenomen in het Nationaal Park Scholenproject voor de basisscholen uit de gemeente Steenwijkerland. Het vormt daarmee een prachtige afsluiting ervan. De gemeente Steenwijkerland ondersteunt het Nationaal Park Scholenproject met een financiële bijdrage. Daardoor zijn de deelnamekosten voor de scholen beperkt tot een geringe eigen bijdrage die vermeldt staat in uw bevestiging van deelname. Hiervoor ontvangt de school een factuur. Wat gaan de kinderen allemaal doen in de Eendenkooi? De leerlingen kruipen in de huid van een verslaggever en: ontdekken hoe de eendenkooi werkt en wat de huidige functie is gaan samen met de kooiker praktisch aan de slag en helpen mee aan het onderhoud van de eendenkooi ontdekken welke eendensoorten er allemaal de eendenkooi kunnen bezoeken ontdekken hoe gevarieerd en bijzonder de natuur van een eendenkooi is. Het bezoek aan de eendenkooi dient als voorbereiding op de presentatie die de leerlingen uiteindelijk gaan geven. Hierbij laten ze op hun eigen manier hun ervaringen en ontdekkingen zien en presenteren deze aan volwassenen. Worden uw leerlingen Woordvoerders van de Eendenkooi? Deelnemen aan Woordvoerders van de Eendenkooi betekent dat u zich in voor het hele programma inschrijft, te weten: 1. voorbereidende les op school 2. veldbezoek 3. presentatie aan volwassenen De presentatie vormt daarmee het afsluitende hoogtepunt. 3
2. Informatie Eendenkooien Algemene gebiedsbeschrijving De Grote Otterskooi ligt in De Wieden, ten noorden van het dorp Dwarsgracht. Deze eendenkooi is meer dan 200 jaar oud. In het kooibos staan namelijk eiken waarvan de jaarringen teruggaan tot 1809. Het is een grote kooi, want hij had maar liefst 17 vangpijpen uitkomend op een 5-tal plassen. De Grote Otterskooi en de Kooi van Pen zijn de grootste eendenkooien van Europa. Nu zijn er in de Otterskooi op 3 plassen nog 9 vangpijpen intact, de rest is overgelaten aan de natuur. De andere plassen zijn verland en de kooi bestaat nu voor een groot deel uit elzen broekbos, dat vanwege de ouderdom zeer waardevol is. De oorspronkelijke oppervlakte van de kooi was ongeveer 34 hectare. In 1807 was de kooi al eigendom van de familie Otter. Diverse leden van deze familie hadden rond 1870-1899 zeker 5 eendenkooien rond het dorpje Dwarsgracht in hun bezit. Sinds januari 1940 is de kooi eigendom van Natuurmonumenten. De Kloosterkooi ligt in De Weerribben, iets oostelijk van Kalenberg-Zuid. Hij werd in 1902 door Hendrik ten Klooster gebouwd. Het was de tweede eendenkooi in De Weerribben. De iets zuidelijker gelegen 'Kooi van Pen' was reeds in 1884 gebouwd. Ook de Kloosterkooi mag er zijn. De kooi bestrijkt een oppervlakte van bijna 18 hectare en heeft zes vangpijpen (vroeger waren dit er elf). In 1957 werd de Kloosterkooi door Staatsbosbeheer aangekocht en in 1986 werd de kooi uitvoerig gerestaureerd. Ooit werd een eendenkooi gebruikt voor broodwinning. Nu fungeren de meeste kooien als cultuurhistorisch monument en als verblijfplaats voor planten en dieren, die de rust op prijs stellen. Vooral voor vogels is het kooibos een waar paradijs. Veel soorten bouwen hier hun nest, waaronder roofvogels en uilen. Ook de grote bonte specht heeft zijn plaats gevonden. Zangvogels zoals de wielewaal, spotvogel en de rietzanger laten zich eveneens horen. In de winter komen ijsvogel of roerdomp er nog wel eens schuilen. Ze komen dan af op het open water van de kooiplas, want in ijsrijke winters wordt de kooiplas door middel van een pomp open gehouden. Ook de otter houdt van de rust in de eendenkooi. De kooiplas ligt beschut tussen de oude bomen. Met een vanginstallatie vangt de kooiker er de eenden. Rond de plas en vangpijpen zijn rietschermen geplaatst en over de vangarmen zitten netten van touw en gaas. De kooiker werkt nauw samen met zijn hond om wilde eenden in de vangpijp te lokken. Vroeger ving de kooiker de eenden voor de slacht, maar tegenwoordig zijn de meeste eendenkooien niet meer in gebruik. Het zijn belangrijke natuurgebieden geworden. Het kooibos lijkt wel een oerbos. In sommige eendenkooien worden de eenden geringd voor onderzoek. Vervolgens worden ze weer vrijgelaten. Eendenkooien zijn een oorspronkelijk Nederlandse vinding van zo n 700 jaar terug. Het terrein rondom de kooi is een rustgebied. Deze is traditiegetrouw aangegeven met kooipalen. Dit recht op stilte in een `afgepaald` gebied heet afpalingrecht. Het is een oeroud recht, dat nog stamt uit de tijd van Karel V (circa 1550), en nog steeds rechtsgeldig is. Vanuit het midden van de plas wordt een kooicirkel getrokken. Binnen deze cirkel mag niemand de rust verstoren. In Noordwest-Overijssel heeft deze cirkel een doorsnede van 300 Rijnlandse roeden, ofwel 1130 meter. De Grote Otterskooi heeft afpalingrecht, maar de Kloosterkooi niet. Dat was niet nodig, omdat de eigenaar van de Kloosterkooi ook het omliggende land in eigendom had. In Nationaal Park Weerribben-Wieden zijn nog zeven eendenkooien. In De Weerribben zijn er twee: Kloosterkooi en Kooi van Pen. In De Wieden zijn dat er vijf: Grote Otterskooi, Kiersche Wijdekooi, Smitskooi, Bakkkerskooi en Klaverskooi. 4
3. Voorbereiding Voorbereiding van de leerkracht Woordvoerders van de Eendenkooi is een programma dat een goede voorbereiding vereist. Vooral de eerste keer betekent dat extra tijd om alles tot u te nemen. Hieronder vindt u een overzicht van de diverse bestanden die tot uw beschikking staan: De onderstaande bestanden staan op de website van Nationaal Park Weerribben-Wieden: www.np-weerribbenwieden.nl. U ontvangt per e-mail de linken naar deze bestanden. Handleiding-deel 1 (algemeen). Hier vindt u o.a. achtergrondinformatie en de didactische verantwoording van het landelijke programma Woordvoerders van de Natuur. Handleiding-deel 2 (draaiboek). Hierin staat alle benodigde praktische informatie, tips en te doen punten om Woordvoerder van de Eendenkooi tot een geslaagd project te maken Handleiding-deel 3 is de volledige handleiding van het Eendenkooiprogramma in Weerribben-Wieden. Voorbereiding in de klas is een PowerPoint presentatie. Veldopdrachten is een PowerPoint met de opdrachten die in de eendenkooi gedaan worden. Certificaat is het diploma dat elke leerling ontvangt na afloop van de presentatie als Woordvoerder van de Eendenkooi. Voorbereiding in de klas Tijdens dit onderdeel worden de leerlingen geïnformeerd over Woordvoerders van de Eendenkooi. Deze voorbereiding zal ongeveer 1 lesuur in beslag nemen. De leerlingen worden zo voorbereid op hun rol als verslaggever, het veldbezoek aan de eendenkooi en de eindpresentatie die ze een paar weken daarna gaan verzorgen. De voorbereiding vindt in de week voorafgaande aan het veldbezoek plaats. U kunt hiervoor gebruik maken van bovengenoemde PowerPoint presentatie. Door deze presentatie uit te printen als notitiepagina krijgt u de aanwijzingen beschikbaar. De boswachter in de klas Nationaal Park Weerribben-Wieden biedt de mogelijkheid een deel van deze voorbereiding in de klas door de boswachter te laten doen. U doet zelf de eerste twee en laatste twee pagina s van de presentatie. De boswachter doet het onderdeel over het vak van kooiker, de werking van de eendenkooi en de bijzondere flora en fauna. Een paar weken voor het bezoek aan de eendenkooi neemt de boswachter contact met u op om hiervoor een afspraak te maken. Natuurlijk kunt u de voorbereiding in de klas natuurlijk ook helemaal zelf doen. 5
4. Veldbezoek Nationaal Park Weerribben-Wieden heeft voor Woordvoerders van de Eendenkooi een groep vrijwilligers/begeleiders ingewerkt. Bij het veldbezoek aan de Kloosterkooi of Grote Otterskooi helpen zij als begeleider/post de leerlingen bij de uitvoering van de opdrachten. Elk groepje leerlingen hoeft daarom niet door een ouder/chauffeur begeleid te worden, maar dat mag natuurlijk wel. De leerkracht kent zijn leerlingen goed genoeg om te kunnen beoordelen of het nodig is om elk groepje door een volwassene/ouder te laten begeleiden. Maak tevoren alvast groepjes van 5 leerlingen. Er zijn zeven opdrachten en dus maximaal zeven groepjes mogelijk. Zie voor de praktische organisatie van het veldbezoek het draaiboek. Voor het bezoek aan de eendenkooi zijn opdrachten ontwikkeld. Een beknopt overzicht vindt u hieronder. Verderop in deze handleiding- in hoofdstuk 6- staat meer achtergrondinformatie over de opdrachten. opdracht Introductie: De vangpijp: Bomen vertellen: Werken in stilte Sssssst! Kooitaal. Eenden Aan de slag: Welkomstwoord door de kooiker. Gedragsregels m.b.t. het kooikerhondje (indien aanwezig) Onderzoek hoe de vangpijp eruit ziet. Welke vangpijp zou de kooiker vandaag gebruiken? Bekijk de bomen van het kooibos. Hoe oud zijn de bomen? Hoe lokt de kooiker de eenden in de vangpijp? Luister naar de geluiden in de eendenkooi. Kooikers hebben een eigen taal. Maar een eigen gedicht in kooitaal Eenden in allerlei soorten. Aan het werk in de eendenkooi. De veldopdrachten kunt u ook downloaden van de website van het nationaal park: www.np-weerribbenwieden.nl. Of maak gebruik van de link in de e-mail met informatie over de voorbereiding die u ontvangt. 6
5. Eindpresentatie en certificaat Net als echte verslaggevers verwerken de leerlingen de opgedane ervaringen en kennis van het veldbezoek tot een eindproduct. Ze kunnen daarbij gebruik maken van de gemaakte aantekeningen, foto s, en meer. En vanzelfsprekend is internet een rijke informatiebron als ze toch nog meer informatie zoeken voor de eindpresentatie. Veel informatie over eendenkooien is te vinden op: www.eendenkooi.net en www.kooikersvereniging.nl. Mochten er nog vragen overblijven, dan kunt u contact opnemen met de medewerker van het nationaal park: n.vanderlaan@ivn.nl. Voor het voorbereiden van de eindpresentatie staat een tijdsduur van ca. 8 uur. Laat niet meer dan een week of vier zitten tussen het veldbezoek en de eindpresentatie. U kunt deze afsluitende presentatie ook inzetten als PR voor uw school. Niet alleen voor ouders en grootouders is het bijwonen van de eindpresentatie een aanrader. Ook buurtbewoners, en mogelijk andere doelgroepen kunt u uitnodigen. De mensen van het nationaal park, die geholpen hebben tijdens het veldbezoek, stellen een uitnodiging ook op prijs. U kunt daarvoor de coördinator van het project per e-mail informeren: n.vanderlaan@ivn.nl. Presentatievormen Hieronder vind u enkele voorbeelden van presentatievormen. Grote Natuurshow Ieder tweetal presenteert op zijn eigen manier en maakt van te voren de benodigde decorstukken. Alle presentaties worden aan elkaar gekoppeld als één show met u als showmaster. Hieronder enkele mogelijke ideeën voor de verschillende rollen. Journaal Van televisie kennen de leerlingen het journaal waarin allerlei items de revue passeren. Een verslaggever komt in beeld, een interview, of een ander item. In groepjes kunnen de leerlingen een item verzorgen. Eén of twee leerlingen zijn presentator. De anderen doen dan de items al of niet live (nu schakelen wij over naar ). Uitleg geven bij een maquette De leerlingen bouwen op school het landschap van het natuurgebied na. Denk hierbij aan een bak met zand waarbij ieder groepje een onderdeel van het landschap inricht. Dit nagebouwde landschap komen ouders dan op school bekijken. Dit kan natuurlijk klein, maar ook heel groot buiten op het schoolplein. Een alternatief kan zijn dat u de leerlingen deze maquette van papiermaché laat maken en daarna beschilderd. Tentoonstelling Ieder groepje ontwikkelt een paneel voor een tentoonstelling. Deze komt op een centrale plek op school te staan. Volwassenen worden uitgenodigd voor de opening van de tentoonstelling en de leerlingen lichten toe. Dit toelichten kan ook eerst in de vorm van een toneelstukje en daarna nemen de kinderen de ouders mee naar de eigen panelen om daar te vertellen wat zij hebben gevonden. Certificaat Na afloop van de eindpresentatie ontvangen de leerlingen een certificaat. Deze is te downloaden. U kunt hier zelf de naam van de leerling in aanpassen. Wellicht hebt u ook de mensen van het nationaal park uitgenodigd voor het bijwonen van de eindpresentaties. Een van hen is misschien wel bereidt de certificaten aan de leerlingen uit te reiken. 7
6. Praktische tips bij de veldwerkopdrachten De Vangpijp Hoe lang is de vangpijp? Wat valt je op aan de vorm? Waar dienen de rietschermen voor?. Welke vangpijp zou de kooiker vandaag gebruiken? De lengte van deze vangpijp gaan de leerlingen zelf meten. Er is geen standaardlengte. De gemiddelde lengte is zo n 25 meter. De lengte is afhankelijk van het type eendenkooi en de bouw van de betreffende vangpijp. Het verschilt per eendenkooi, vaak zelfs binnen één kooi. De vorm van de vangarm is een trechter. De arm is breed bij de plas zodat de eenden er gemakkelijk in kunnen zwemmen. Door de gebogen vorm van de vangpijp is deze blind. Dit betekent dat eenden, als ze voorbij de bocht in de vangpijp beland zijn, de kooiplas niet meer kunnen zien en denken dat ze alleen maar via het einde van de vangpijp er weer uit kunnen. Vanaf de kooiplas is niet te zien dat de vangpijp doodloopt. De kooiker zorgt ervoor dat de bovenkant van de vangpijp afgedekt is en dat er aan het eind geen bomen groeien. Eenden die opschrikken vliegen naar het licht: dus richting vanghok Deze rietschermen zijn bedoeld voor de kooiker. Hij kan zich achter de schermen bewegen zonder dat de eenden hem zien. Ook helpen deze schermen een beetje om het geluid te weren. Het hondje loopt steeds om de korte schermen. Dat maakt de eenden nieuwsgierig, want zo is het pluimstaartje er wel en dan weer niet.. Als de eenden ver genoeg de vangpijp in zijn gezwommen, komt de kooiker tussen de korte schermen door en laat de eenden schrikken en jaagt ze zo verder de vangarm in. Een eendenkooi heeft meer dan één vangpijp. Een eend vliegt van nature altijd tegen de wind op (net als een vliegtuig opstijgt dus). De kooiker kijkt daarom naar de windrichting voordat hij besluit welke vangpijp hij gebruikt. Ook moet hij moet hij ervoor zorgen dat de eenden hem niet kunnen ruiken. Bomen vertellen Bekijk de bomen van het kooibos. Hoe oud zijn de bomen?. Het kooibos is een bijzonder waardevol bos. Sommige bomen zijn door de kooiker geplant en dus al heel oud (in de Otterskooi ongeveer 200 jaar oud, in de Kloosterkooi zo n 100 jaar). Andere bomen zijn door natuurlijke oorzaak gekomen en van verschillende leeftijd. Elk jaar wordt de stam van een boom een beetje dikker doordat de boom nieuw hout maakt. Het hout dat in 1 jaar is gegroeid heet jaarring. Iedere jaarring een lichte ring, afgesloten met een donker lijntje- staat dus voor een jaar. Dat kan je goed bekijken bij een afgezaagde boom. Dit wordt uitgelegd met behulp van een boomschijf. Elke boomsoort heeft z n eigen groeitempo. Bij boomschijven van eik, es en els worden de jaarringen vergeleken. Daaruit blijkt dat een els het hardst groeit. Dat de bomen in het moerasbos niet allemaal even dik zijn komt dus onder andere door verschil in leeftijd en door verschil in groeisnelheid. 8
Werken in stilte. Hoe lokt de kooiker de eenden in de vangpijp? Het hondje wordt door de kooiker via een gat in het rietscherm langs de plas gestuurd. De tamme voereenden weten dan dat het etenstijd is en zwemmen naar de vangpijp. De kooiker begint vanachter de schermen te voeren. Ondertussen loopt het hondje rondjes om de korte schermen en helpt zo mee om de nieuwsgierige eenden de vangpijp in te lokken. Met de tamme voereenden komen ook de echte wilde eenden mee zwemmen. Als de eenden ver genoeg de vangpijp in zijn gezwommen, laat de kooiker ze schrikken door plotseling tevoorschijn te komen. Alleen de echt wilde eenden schrikken en vliegen naar lichte einde van de vangpijp. Ze vliegen tegen het gaas of touw dat daar is gespannen. De eend valt naar beneden en loopt zo het vanghokje in. De kooiker trekt de klep dicht en heeft daarmee de eend(en) gevangen. Bovenop het vanghok zit een deurtje waar hij de eenden uit kan halen en de nek om kan draaien of ze kan ringen. Ssssssssst Loop naar de stilteplek, welke geluiden hoor je onderweg? Luisteren naar de geluiden van de eendenkooi (hoofdopdracht) Luisteren als een dier dat in dit gebied leeft (reserve opdracht) Mensen gebruiken in eerste instantie vooral hun ogen om de omgeving te verkennen. Bij deze opdracht wordt de aandacht op het gehoor gericht. Voor veel dieren is dat een minstens zo belangrijk zintuig. Op de stilteplek aangekomen inventariseert de post de geluiden die gehoord zijn. Als je loopt maak je zelf ook geluid: je jas kraakt, je voetstappen, je ademhaling. Door rustig te gaan zitten, eventueel met de ogen dicht, en je te concentreren kan je nog meer horen. Maar hoort iedereen hetzelfde? De leerlingen maken een geluidentekening. De eendenkooi is een stiltegebied, maar dat het niet helemaal stil is, hebben de leerlingen nu wel gemerkt. Maar is dat erg? Eenden en andere wilde dieren reageren niet op geluiden die er altijd zijn, zoals verkeer en ruisende bomen. Wel kunnen ze heel erg schrikken van menselijke of onbekende geluiden. Elke leerling krijgt een rol toebedeeld: ree, muis, vos, egel, otter, mol. De post maakt verschillende geluiden (bijvoorbeeld het breken van een tak, het loeien van een koe, het blaffen van een hond, het miauwen van een buizerd). Wat zegt je diereninstinct? 9
Kooitaal. Kooikerstaal Kooikers hebben ook spreekwoorden en uitdrukkingen toegevoegd aan de Nederlandse taal Maak je eigen gedicht in kooitaal Vier krikkies en twee grieten zitten op de sating. Aan de vanderhandse kant. in de luwte van de rietweeg. Een krikkie is een wintertaling, een griet is een krakeend. De vanderhandse kant is de kant van de vangpijp dan waar de kooiker niet loopt, dus aan de binnenbocht. De rietweeg is het rietscherm. Er zit een vreemde eend in de bijt. Achter de schermen werken. De pijp uitgaan. Deze spreekwoorden zijn het bekendst, maar ook van de nek omdraaien en beter één vogel in de hand dan tien in de lucht wordt beweerd dat ze uit het kooikersvak komen. Door het trekken van een opdrachtkaartje wordt bepaald met welke dichtvorm de leerlingen aan de slag gaan. De vijf mogelijkheden zijn: haiku, kettingdicht, klankdicht, rap of elfje. Eenden Eenden in allerlei soorten (kwartetten) De kooiker ving niet alleen wilde eenden, maar ook blauwgoed. Blauwgoed is de verzamelnaam die de kooiker gebruikt voor alle andere eendensoorten die werden gevangen. De kans is niet groot dat er tijdens het bezoek van de klas aan de eendenkooi veel eenden op de koooiplas zitten. Daarom wordt het eendenkwartet gespeeld het daarin de volgende kwartetten: wilde eend, brilduiker, pijlstaart, kuifeend, slobeend, smient, wintertaling, zomertaling en vreemde eenden in de bijt. Aan de slag! Je gaat hier zelf aan de slag In de eendenkooi moet altijd veel gebeuren. De rietschermen moeten in orde blijven, de vangarmen en kooiplas moeten open blijven, paden moeten gemaaid, bomen gesnoeid of de eendenkorven moeten gerepareerd of vervangen. De leerlingen helpen de kooiker met wat er vandaag te doen is. 10