STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA

STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA

STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA Opdrachtgever Gemeente Breda Afdeling Mobiliteit en Milieu Postbus 90156 4800 RH Breda Contactpersoon: mevr. Myranda Beljaars Opdrachtnemer Evert Vrins Energieadvies St Josephstraat 50 5017 GJ Tilburg Contactpersoon: Evert Vrins 06-50737613 vrins@evertvrinsenergieadvies.nl 2011 256 Tilburg, 28 november 2012

INHOUDSOPGAVE 1 Samenvatting 5 1.1 Inleiding 5 1.2 Afweging energievoorziening 6 1.3 Conclusies 12 1.4 Aanbevelingen 14 2 Locatiebeschrijving 19 2.1 Breda en energie 19 2.2 Energiebehoefte gebouwde omgeving 20 2.3 Energiebehoefte verkeer en vervoer 22 2.4 Totale CO 2 -uitstoot in Breda 23 3 Transitiepaden 26 3.1 Probleemanalyse 26 3.2 De bouw- en herstructureringsopgave 27 3.3 De ontwikkeling van vervoersstromen in Breda 28 3.4 Ontwikkeling energiebehoefte Breda 28 3.5 Duurzame energie per sector 30 3.6 Infrastructuur per sector 31 3.7 Transitie van de energiemarkt in Breda 32 3.8 Mogelijkheden voor de energievoorziening naar 2050 33 4 De eerste stap: duurzaam casco in woningen en gebouwen 35 4.1 Nieuwbouw en vervangende nieuwbouw: Wet en regelgeving 35 4.2 Energiebesparing bestaande bouw 35 4.3 Energiebesparing zakelijke gebouwen 37 5 De tweede stap: duurzame energie 38 5.1 Potentieel duurzame energie 38 5.2 Zonne-energie 38 5.3 Wind 39 5.4 Omgevingswarmte en warmtepompen 40 5.5 Biomassa 41 5.6 Geothermie 42 5.7 Potentieel duurzame energie Breda 43 6 De derde stap: efficiënt fossiel 45 6.1 Restwarmte 45 6.2 Efficiënt gas 46 7 Energiescenario s Breda 47 7.1 Scenario groen gas 47 7.2 Scenario groene elektriciteit 49 7.3 Scenario groene warmte 51 7.4 Scenario 2044 53 8 Stappenplan keuze infrastructuur en energiebesparing 55 Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 3

8.1 Keuze voor de energievoorziening 55 8.2 Keuze voor de gebouwmaatregelen 56 8.3 Gemeentelijk afwegingskader energievoorziening locaties (EVL) 57 Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 4

1 Samenvatting 1.1 Inleiding De gemeente Breda heeft zich ten doel gesteld om in 2044 een CO 2 -neutrale stad te zijn. In de Nota: Steek positieve energie in het klimaat, uitvoeringsprogramma Klimaat 2009-2012 zijn doelen en tussendoelen geformuleerd. Naast doelen voor energiebesparing en CO 2 reductie streeft de gemeente naar een combinatie met lastenverlaging voor burgers en gebruikers, comfortverhoging en een beter binnenklimaat. Er zijn een groot aantal projecten geformuleerd, gericht op de duurzame overheid, duurzame energieproductie, schone en zuinige mobiliteit, energie en gebouwde omgeving, duurzame agrarische bedrijven en een klimaatbestendige leefomgeving. Om structureel aan de doelstellingen te kunnen (blijven) werken, heeft Breda behoefte aan een energiestrategie voor de gehele stad. Deze strategie betreft zowel energiebesparing als het toepassen van duurzame energieopties. De energiestrategie sluit aan bij de uitvoering van het klimaatbeleid en dient als input voor het klimaatuitvoeringsprogramma 2013 2016 en voor de Structuurvisie 2030. De gemeente Breda heeft Evert Vrins Energieadvies gevraagd te ondersteunen bij het opstellen van een strategie voor de verduurzaming van de energievoorziening van de gemeente Breda. Doel van het project is het opstellen van een strategie voor het terugdringen van de energiebehoefte en verduurzaming van de energievoorziening voor de gebouwde omgeving en mobiliteit van de gehele gemeente Breda. Resultaat van de studie is een rapport: Strategie verduurzaming energievoorziening Breda. In dit rapport geeft: Inzicht in de huidige en toekomstige energievraag van de stad, uitgesplitst naar wijken en ontwikkelingen; Overzicht van de aanwezige en potentiële duurzame energiebronnen voor de stad, per wijk; Inzicht in energie besparingsmogelijkheden voor de stad, per wijk; Energiestrategie (te gebruiken technieken:gebouwgebonden maatregelen, installatietechnische maatregelen en duurzame energie, etc) voor de stad, per wijk, voor de kortere termijn (2013-2016 en behalen doelstelling 2015 en 2020) en de langere termijn (tot 2044); Concretisering van de te nemen stappen, om de komen tot een CO 2 -neutrale energievoorziening voor de stad. Hierbij worden keuzes voorgesteld op basis van met name financiële aspecten en CO 2 -emissie. Tevens worden aanbevelingen Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 5

gedaan t.a.v. organisatievormen en samenwerking met partners (burgerparticipaties, ESCO s) uit/in de stad. Over mobiliteit wordt gesteld dat er veel beleid vanuit de EU en de landelijke overheid wordt geïnitieerd. Daarvan is de gemeente Breda afhankelijk. De verwachting is dat er voor mobiliteit in de toekomst duurzame energie nodig is. Dit is meegenomen in bovengenoemd resultaat. Dit project betreft onderzoek ten aanzien van een strategische energievoorziening en energiebesparing. Energietransitie vraagt om een stedelijk strategie en afstemming van toepassing van energiebesparing en duurzame energievoorziening voor wijken (woningen, zakelijke markt) industrie en mobiliteit. De gemeente Breda stelt een stadsbrede strategie voor energiebesparing en duurzame energievoorziening op. Deze strategie wordt gebruikt als input voor de structuurvisie 2030, het Uitvoeringsprogramma Klimaat 2013-2016 en geeft een concrete doorkijk naar energieneutraal Breda in 2044. 1.2 Afweging energievoorziening Het huidige energiegebruik voor de stad Breda is in beeld gebracht. Dat is gedaan per buurt en per wijk. Het energiegebruik is gesommeerd voor de totale stad. Hetzelfde is gedaan voor het potentieel aan duurzame energie. Per buurt en wij kis het potentieel aan duurzame energie bepaald. Het potentieel voor duurzame energie dat niet via warmtenetten of elektriciteitsnetten naar andere gebruikers getransporteerd kan worden is beperkt tot het directe gebruik in woningen en gebouwen. Het theoretisch potentieel is dan ook groter dan het praktisch potentieel. Het energiegebruik in de stad in 2010 is gebruikt om de CO 2 -uitstoot van de gehele stad te berekenen. Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 6

1.400.000 CO2 emissie Breda 1.200.000 CO2 emissie [ton per jaar] 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0 Breda goederenvervoer 88.075 personenvervoer 236.435 gebouwde omgeving zakelijk 556.887 gebouwde omgeving particulier 324.074 Figuur 1. CO 2-uitstoot in ton per jaar voor het jaar 2010. De CO 2 -uitstoot in de gehele stad voor gebouwde omgeving en verkeer en vervoer is gelijk aan 1.205 kiloton CO 2. De energiebehoefte van Breda ontwikkelt zich zoals in figuur 2 voor de gebouwde omgeving en in figuur 3 voor verkeer en vervoer is aangegeven. 3.500.000.000 Energiebehoefte Breda gebouwde omgeving autonoom 3.000.000.000 2.500.000.000 energiebehoefte [kwh] 2.000.000.000 1.500.000.000 1.000.000.000 500.000.000 0 2.010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 gas elektriciteit stadsverwarming blokverwarming Figuur 2. Autonome ontwikkeling van de energiebehoefte voor de gebouwde omgeving in Breda tot 2050. Het totale energiegebruik van de stad Breda neemt de komende jaren nog licht toe. Dat komt door de toename van het aantal woningen. Over ongeveer 10 jaar neemt de Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 7

energiebehoefte voor het eerst af. Uiteindelijk zal het energiegebruik zonder aanvullende maatregelen tot ongeveer 85% van het niveau in 2010. 3.000.000.000 Energiebehoefte Breda verkeer en vervoer autonoom 2.500.000.000 energiebehoefte [kwh] 2.000.000.000 1.500.000.000 1.000.000.000 500.000.000 0 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 benzine diesel gas elektriciteit waterstof Figuur 3. Ontwikkeling van de energiebehoefte van verkeer en vervoer in Breda tot 2050. Hierin is rekening gehouden met beleid van de gemeente Breda om tot 2020 het aandeel fietsverkeer te verhogen van 27% naar 35%. Het energiegebruik voor verkeer en vervoer is de komende jaren stabiel. Dat komt door het beleid van de gemeente Breda om het fietsverkeer te stimuleren. Na het jaar 2020 neemt het energiegebruik voor verkeer en vervoer weer toe tot 123% van het energiegebruik in 2010. Er is een inventarisatie gemaakt van de totaal beschikbare duurzame bronnen (figuur 4). energiebehoefte [MWh] 4500000 4000000 3500000 3000000 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 Huidige en potentiele energievoorziening Breda potentieel fossiel VV kracht GO elektriciteit GO warmte totaal efficient fossiel duurzaam transport duurzaam elektriciteit duurzaam warmte 0 huidig potentieel Figuur 4. samenvatting duurzame energiepotentie Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 8

Het totaal aan duurzaam opgewekte energie is in 2010 nog minimaal. In 2050 kan dit oplopen tot 2.000.000 MWh duurzame energie. Dat is slechts de helft van de behoefte aan energie. Uit deze inventarisatie van de energiebehoefte en het potentieel aan duurzame energie blijkt dat ingezet moet worden op verlaging van de energiebehoefte met 50%, en optimale inzet van duurzame energie op de langere termijn. Energiebesparing Energiebesparing is mogelijk in de bestaande gebouwde omgeving en bij nieuwbouw. Omdat er beperkt nieuw gebouwd wordt is energiebesparing in de bestaande bouw van groot belang. Energiebesparing leidt direct tot lagere energielasten. Duurzame energie Het praktisch potentieel aan duurzame energie is beperkt. Het theoretisch potentieel wordt beperkt doordat vooral het potentieel aan duurzame warmte door omgevingswarmte en aardwarmte niet maximaal benut kan worden. Dat komt door de beperking van het aantal aansluitingen op warmtenetten en doordat het potentieel aan duurzame omgevingswarmte (WKO) groter is dan de gebouwde omgeving nodig heeft. Verder kan bijvoorbeeld niet onbeperkt windmolens worden gebouwd. Het praktisch potentieel is gegeven in figuur 4. Bij het benutten van duurzame energie is het van belang om naar de temperatuurniveaus en toepassing te kijken die geleverd moeten worden. Toepassing van hoge temperatuur stoom bijvoorbeeld voor elektriciteitsopwekking of in de industrie kan alleen duurzaam worden ingevuld met bio-energie of aardgas. Bij verkeer en vervoer zijn alleen biogas, bioolie en elektriciteit als duurzame brandstoffen in te zetten. Omdat er slechts beperkt bioenergie beschikbaar is dient hier optimaal gebruik van gemaakt te worden. Er is regie nodig over de inzet van brandstoffen over de verschillende toepassingen. Infrastructuur De toepassing van duurzame energie is sterk bepaald door de infrastructuur die aanwezig is in de wijk of buurt. Om vast te stellen in hoeverre energiebesparing en duurzame energie leiden tot een energieneutraal Breda in 2044 is een drietal scenario s doorgerekend. Daarbij is telkens de transitie naar een van de drie energiedragers (gas, elektriciteit, warmte) geoptimaliseerd. Scenario groen gas Scenario groene elektriciteit Scenario groene warmte Resultaat van de doorrekening is te zien in figuur 5. Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 9

3.000.000.000 Energiebronnen Breda scenario groen gas 2.500.000.000 energieinzet [kwh] 2.000.000.000 1.500.000.000 1.000.000.000 500.000.000 0 201020122014201620182020202220242026202820302032203420362038204020422044204620482050 fossiel gas fossiel elektriciteit fossiel warmte duurzaam gas duurzaam elektriciteit duurzaam warmte 3.000.000.000 Energiebronnen Breda scenario groene elektriciteit 2.500.000.000 energieinzet [kwh] 2.000.000.000 1.500.000.000 1.000.000.000 500.000.000 0 201020122014201620182020202220242026202820302032203420362038204020422044204620482050 fossiel gas fossiel elektriciteit fossiel warmte duurzaam gas duurzaam elektriciteit duurzaam warmte 3.000.000.000 Energiebronnen Breda scenario groene warmte 2.500.000.000 energieinzet [kwh] 2.000.000.000 1.500.000.000 1.000.000.000 500.000.000 0 201020122014201620182020202220242026202820302032203420362038204020422044204620482050 fossiel gas fossiel elektriciteit fossiel warmte duurzaam gas duurzaam elektriciteit duurzaam warmte Figuur 5. Energiebehoefte gebouwde omgeving Breda bij drie scenario s naar de toekomst (2050). Het scenario voor energiebesparing in de gebouwde omgeving is gegeven in figuur 6 en 7. Op dit moment blijkt dit scenario niet gehaald te worden. Het aantal woningen dat wordt aangepakt blijft zowel in de particuliere sector als in de huursector achter op dit scenario. Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 10

Corporaties geven aan de afspraken uit de Alliantieovereenkomst na te zullen komen. De realisatie daarvan is niet gelijkmatig verdeeld over de periode. Ingreep woningbouw % woningen per jaar Labelverbetering EPC Planmatig onderhoud 5,00 1 label Groot onderhoud 2,67 2 labels Renovatie 1,00 3 labels Vervangende nieuwbouw 1,00 Bouwbesluit Nieuwbouw Bouwbesluit Figuur 6. Wijziging van de energiebehoefte van de gebouwde omgeving door natuurlijke ingrepen woningbouw. Ingreep zakelijke gebouwen % gebouwen per jaar Energiebesparing EPC Energiebesparing 8,00 10 % per jaar Vervangende nieuwbouw 1,00 Bouwbesluit Nieuwbouw Bouwbesluit Figuur 7. Wijziging van de energiebehoefte van de gebouwde omgeving door natuurlijke ingrepen zakelijke gebouwen. Uit de bovenstaande figuren is af te lezen dat de CO 2 uitstoot in 2044 in geen van de scenario s energieneutraal wordt. Belangrijke constateringen zijn de volgende: - Bij het scenario groen gas is er onvoldoende gas om de behoefte daaraan te dekken. De hoeveelheid groen gas is zo klein dat die nauwelijks zichtbaar is in de figuur, de hoeveelheid groene warmte wordt beperkt; - Bij het scenario groene elektriciteit is er onvoldoende groene stroom om de behoefte daaraan te dekken. De hoeveelheid fossiel gas neemt af, de hoeveelheid groene warmte wordt beperkt; - De hoeveelheid in te zetten warmte wordt beperkt bij het scenario gas en het scenario elektriciteit; - Bij het scenario groene warmte kan voldoende groene warmte worden geleverd. De hoeveelheid gas en elektriciteit die nog fossiel wordt ingezet is verkleind ten opzichte van de scenario s groen gas en groene elektriciteit; - Conclusie uit bovenstaande is dat er niet voldoende duurzame energie is om gebouwen met een gasaansluiting te verduurzamen. Daarnaast is er onvoldoende groene elektriciteit. De energiebehoefte moet verder worden gereduceerd. Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 11

Toekomstbeeld Om een beeld te krijgen van de acties die moeten worden uitgezet de komende jaren is een optimaal scenario opgesteld. In dat scenario wordt de energiebehoefte verder gereduceerd dan in de bovengenoemde scenario s en de reductie wordt sneller doorgevoerd. Er wordt vol ingezet op duurzame elektriciteit en duurzame warmte. Vanaf 2020 wordt groene elektriciteit en groen gas ingekocht van buiten de regio zodat in 2044 Breda energieneutraal is. Dat geeft het beeld als in figuur 8 is gegeven. 3.500.000.000 Energiebronnen Breda scenario 2044 3.000.000.000 energieinzet [kwh] 2.500.000.000 2.000.000.000 1.500.000.000 1.000.000.000 500.000.000 0 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 fossiel gas fossiel elektriciteit fossiel warmte duurzaam gas duurzaam elektriciteit duurzaam warmte Figuur 8. Energiebehoefte gebouwde omgeving Breda bij geoptimaliseerd scenario 2044 met energieneutraliteit in 2044. Het geoptimaliseerde scenario laat zien dat alle mogelijkheden optimaal moeten worden benut om in 2044 energieneutraal te zijn. De hoeveelheid groene warmte is beschikbaar in Breda. De hoeveelheid groene elektriciteit is voor een groot deel beschikbaar (inkoop 325.000.000 kwh groene elektriciteit uit de regio en daarbuiten: 80 windmolens). Groen gas moet voor het grootste deel worden ingekocht van buiten de regio (inkoop 45.000.000 m 3 groen gas: 30.000 woningen). De hoeveelheid groen gas die in de regio beschikbaar is, is net voldoende om alle stadsbussen mee van gas te voorzien. Een mooie toepassing. 1.3 Conclusies 1. De huidige doelstelling van de gemeente Breda is om in 2044 energieneutraal te zijn met als tussendoel voor 2020: 30% CO 2 -reductie ten opzichte van 1990 20% duurzame energie in de energievoorziening Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 12

2% efficiencyverbetering per jaar De lange termijn beleidsdoelen van de gemeente voor CO 2 -reductie in Breda zijn haalbaar. De doelstelling wordt alleen gehaald als op alle fronten maximale inspanning wordt geleverd. Daarvoor is een heroverweging van de huidige plannen op enkele punten nodig. 2. Het beleid op verkeer en vervoer wordt voornamelijk nationaal en Europees vorm gegeven. De gemeente Breda heeft niet veel invloed op belangrijke aspecten zoals verbetering van de efficiency, verminderen van mobiliteit. Waar de gemeente wel invloed op heeft is de modal split van de interne mobiliteit. Daar stuurt de gemeente nu op door bevordering van het fietsverkeer. 3. Beleid van de gemeente Breda voor de gebouwde omgeving heeft effect. Sturing dient plaats te vinden op: Verminderen van de energiebehoefte door energiebesparing a. Zuinigere woningen en gebouwen b. Energieneutrale kastuinbouw in komende jaren c. Energieneutrale nieuwbouw d. Optimalisatie energiebesparing in processen Transitie energievoorziening: e. Gas naar all electric f. Gas naar warmte en elektriciteit Bevorderen van de mogelijkheden voor de opwekking van duurzame energie elektriciteit en warmte Optimaliseren opwekking en inzet duurzame energie in Breda Marketing van de strategie naar een duurzame energietransitie 4. Beperkte inkoop van duurzaam gas en elektriciteit Ingrijpen in de energiebehoefte is nodig in alle sectoren van de gebouwde omgeving. Het huidige tempo van energiebesparing en toepassen van duurzame energie ligt te laag. 5. Er is onvoldoende duurzame energie beschikbaar om met de huidige verdeling van energiedragers de hele energievoorziening te verduurzamen. Er is vooral een tekort aan groen gas. Ook elektriciteit is te weinig beschikbaar. Er is in potentie ruim voldoende duurzame warmte beschikbaar. Er is wel onzekerheid over het potentieel. Vooral het potentieel van duurzame aardwarmte is onbekend. 6. Door transitie van de energievoorziening van gas naar elektriciteit en naar warmte, vergroting van het potentieel aan duurzame elektriciteit en in koop van duurzaam gas en elektriciteit is het mogelijk om de doelstelling in 2044 te halen. Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 13

7. Voor particuliere woningen, zakelijke markt en de industrie is de besparing alleen te behalen bij een langjarig en consistent beleid van voorlichten en stimuleren met financiële middelen en financiële arrangementen. 8. Voor de sociale huurwoningen is de besparing op het energiegebruik alleen te halen na herijking van de afspraken met de corporatiesector. 9. Energiebesparing vergt ingrepen op vele plaatsen in Breda en levert de locale markt veel extra werk op. Inzet op energiebesparing is vanuit economisch oogpunt gezond voor de economische groei in Breda. 10. De hoeveelheid duurzame energie voor elektriciteitsopwekking en groen gas in Breda is beperkt. Warmte is in ruime mate beschikbaar. Onzeker is nog de toepassing van geothermie. Het is van belang de hoeveelheid duurzame energie in Breda nader te onderzoeken. 11. De keuze voor de infrastructuur is een belangrijke voor verduurzaming op termijn. Om tot de juiste keuzes te kunnen komen zijn nadere onderzoeken nodig: a. Hoeveel duurzame energie voor warmteproductie is beschikbaar. b. Afstemmen van de hoeveelheid aansluitingen op warmtenetten op de hoeveelheid beschikbare zonne-energie, biomassa en geothermie op termijn. c. Vaststellen van gewenste infrastructuur per wijk 12. Bij een ingreep in de stad is de keuze voor de energievoorziening te kiezen via het stappenplan keuze infrastructuur en energiebesparing (hoofdstuk 8). 13. Sturing in de energiemarkt dient niet te rigide te worden opgepakt. Transitie is chaos. Nieuwe ideeën en ontwikkelingen dienen zich plotseling aan. Technologieën wachten vaak jarenlang op een doorbraak die er dan plotseling komt. Er dient dan ook altijd ruimte te zijn voor veranderingen in de markt en nieuwe ontwikkelingen die niet zijn voorzien zoals de recente sterke prijsdaling van PV panelen. De kunst is op de juiste wijze te faciliteren en te trekken aan de markt door die uit te dagen te komen met nieuwe en vooruitstrevende ideeën voor de energietransitie. De strategie duurzame energietransitie dient dan ook een dynamische visie te zijn, die periodiek aan de ontwikkelingen in de markt moet worden aangepast. 1.4 Aanbevelingen De volgende aanbevelingen komen voort uit deze studie: 1. Stel een totaalplan op voor de communicatie als onderdeel van het Klimaat uitvoeringsprogramma 2013-2016. Dit communicatieplan dient op basis van een motto (bijvoorbeeld Breda duurzaam) breed te worden opgezet. Aanbevolen wordt om alle communicatie uitingen gedurende de looptijd van het Klimaat Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 14

uitvoeringsprogramma 2013 2016 in dit kader te plaatsen. Voor de specifieke projecten dient de communicatie aan te sluiten op de het brede motto. 2. Richt het beleid op drie doelgroepen: particulieren, corporaties en particuliere verhuur en zakelijke markt. Deel het beleid in op basis van vier thema s energiebesparing, energietransitie, bevordering toepassing duurzame energie en communicatie. Particuliere woningeigenaren Corporaties en particuliere woningverhuurders Zakelijke markt Energiebesparing Aanbeveling 3 Aanbeveling 4 Aanbeveling 5 Energietransitie Aanbeveling 6 tot en met 12 Toepassing duurzame energie Toepassing duurzame energie Marketing Breda Klimaatneutraal 2044 Marketing Breda Klimaatneutraal 2044 Aanbeveling 13 Aanbeveling 14 Aanbeveling 15 Aanbeveling 16 Aanbeveling 17 Aanbeveling 18 Aanbeveling 19 Aanbeveling 20 3. Continueer en intensiveer het beleid gericht op energiebesparing bij particuliere woningen. Streef naar meerdere labelstappen bij een ingreep. Sluit daarbij aan bij de aanpak Blok voor Blok (BRES) in Breda, die loopt tot eind 2014. Evalueer de ervaringen en resultaten najaar 2013. Stel de uitvoering van het programma voor de jaren na 2014 bij op basis van de monitoring daarvan. Motiveer bewoners door een voorlichtingscampagne. Voer de campagne gedurende het gehele uitvoeringsprogramma van 2013 tot en met 2016 uit. Zorg voor de capaciteit van bewoners om mee te doen. Maatregelen zijn vaak rendabel. Het ontbreekt bewoners aan financiële middelen. Ontwikkel daarvoor begrijpelijke financieringsconstructies en benader de bewoners daarna als ze ervoor open staan. 4. Maak met de corporaties en particuliere verhuurders in de stad scherpere afspraken over labelverbetering bij woningverbetering gekoppeld aan planmatig onderhoud, groot onderhoud en renovatie. Het huidige tempo is niet voldoende om de doelstellingen op de langere termijn te halen. Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 15

5. Stimuleer de zakelijke markt tot energiebesparing. Hanteer daarbij de branchegerichte benadering. Geef adviezen per branche en communiceer de ervaringen onderling tussen collega bedrijven binnen de branche. Zet voor de kastuinbouw een programma op om over te schakelen op de energieneutrale kas. Streef naar 2 energieneutrale kassen per jaar in Breda. Voorbeelden zijn in Nederland beschikbaar. 6. Onderzoek de potentie van groei voor het warmtenet in Breda. Ga daarbij uit van duurzame energieopwekking met geothermie, grootschalige collectieve zonnewarmte, restwarmte van stoom of elektriciteitsproductie met biomassa en het potentieel aan WKO. 7. Maak met Essent afspraken over verbetering efficiency van het warmtenet en verdere uitbreiding verduurzaming daarvan op basis van beschikbare duurzame energiestromen. 8. Voer als gemeente de regie over de warmtenet(ten). Schrijf daarvoor een warmteplan met daarin: a. Gebieden waarin warmtelevering plaatsvindt; b. Prestaties op het gebied van energiezuinigheid; c. Verduurzaming op de langere termijn; d. Wijze van monitoring van de energieprestatie van de energievoorziening; e. Speciale aandacht voor verbetering van de energieprestatie van het bestaande net door: i. Verdere benutting van de energie door lage temperatuur warmtelevering in het net door cascade van 90-70 C, 70-40 C en 40-20 C; ii. Verdichting van de aansluitingen op het net waardoor vermindering leidingverlies iii. Inpassing van (locale) duurzame bronnen binnen bestaande net (teruglevering) 9. Pas locaal collectieve warmtelevering toe bij beschikbaarheid van warmte- en koudeopslag en collectieve thermische zonnewarmte. 10. Kies bij nieuwbouw of stedelijke herstructurering voor de infrastructuur all electric of warmte en elektriciteit. Streef, rekening houdend met de conclusies van aanbeveling 6, tot 2020 naar omschakeling van 1.250 woningen per jaar naar all electric (1.000 nieuwbouw en vervangende nieuwbouw en 250 renovatie) en van 1.970 woningen per jaar naar warmte (720 nieuw en vervangende nieuwbouw, 600 planmatig onderhoud, 200 groot onderhoud, 450 renovatie); Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 16

11. Leg de keuze voor de infrastructuur bij belangrijke uitbreiding en herstructurering in Breda vooraf vast via een besluit in het kader van AMvB BAEI (besluit aanleg energie-infrastructuur) en in een Warmteplan. 12. Kies de juiste infrastructuur bij nieuwbouw en stedelijke herstructurering met behulp van het stappenplan keuze infrastructuur en energiebesparing. 13. Onderzoek het potentieel voor duurzame energie: a. Vergroting potentieel biomassa (natte biomassa, productiebos, snoeihout, bermgras etc). Deze studie uitvoeren in het verlengde van de studie naar het Energieconversiepark (ECP); b. Het potentieel voor zonnewarmte is erg groot. Dit kan alleen worden benut in warmtenetten. Inventariseer de mogelijkheden van inpassing in het warmtenet van Breda en doe ervaring op met een proef met 1 ha zonnewarmte. c. Opnieuw vaststellen van het potentieel windenergie in Breda of de regio. In de toekomst zijn veel meer windmolens nodig dan nu gepland. d. Het potentieel voor geothermie in Breda is vastgesteld met de studie potentieel bodemenergie gemeente Breda van IF Technology. 14. Stimuleren van woninggebonden duurzame energie zoals zonneboilers, PV panelen en individuele WKO. Ontwikkel financieringsconstructies voor brede toepassing bij particuliere woningen. Pas de benadering in bij de Blok voor Blok aanpak (aanbeveling 3). 15. Maken van afspraken over toepassing van duurzame energie bij huurwoningen, zowel individueel als collectief. Voer daarvoor een studie uit naar de sociaal maatschappelijke aspecten daarvan. Zet op basis daarvan financieringsconstructies op. 16. Benut biomassa vooral voor industriële warmteopwekking (hoge temperatuur warmte en stoom) en elektriciteitsproductie. Lever de restwarmte aan het warmtenet. 17. Opzetten van campagne Breda Energieneutraal in 2044. Het communicatieplan daarvoor breed uitvoeren in alle communicatie-uitingen van de gemeente Breda. Inwoners van Breda moeten dit motto gaan herkennen en beseffen dat het voor hen bedoeld is. Volgende stappen zijn het bewegen van de inwoners tot het zetten van stappen. Dat gebeurt via de specifieke marketing uitingen. 18. Brede communicatie rondom energiebesparing in de particuliere woningbouw. Communicatie gericht op programma Blok voor Blok (BRES). Sluit de communicatie aan op de communicatie van de provincie Noord Brabant. 19. Brede communicatie rondom stedelijke herstructurering. Stel energiebesparing daarbij als logische stap waarbij woonlasten worden verlaagd. Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 17

20. Gerichte communicatie rondom branchegerichte aanpak voor bedrijven. Stel een benchmark vast per branche en daag de branchegenoten uit om hun energiegebruik te vergelijken. Voer deze campagne uit gelijktijdig met de advisering per branche. 21. Voer het duurzaamheidsbeleid langjarig en consistent uit. Stem de communicatie onderling met de 5 grote steden in Brabant en de provincie Noord Brabant af. Zoek daarbij naar eenduidige uitingen en structuur. Zoek onder andere naar synergie tussen de Blok voor Blok aanpak van de vier grote steden in Brabant. Sluit aan bij de bevindingen van de campagne voor energiebesparing in de bestaande woningbouw die in 2011 geëindigd is. 22. Monitoor de ontwikkelingen naar een energieneutrale stad. Doe dat door monitoring van de aanbevelingen en door jaarlijkse monitoring van de totale energiebehoefte per sector en de CO2-uitstoot daarvan. Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 18

2 Locatiebeschrijving 2.1 Breda en energie De gemeente Breda is een middelgrote stad in het westen van Noord Brabant met ongeveer 175.000 inwoners. Breda is ingedeeld in 11 wijken en 58 buurten (zie figuur 9). Figuur 9 De wijken en buurten van Breda. Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 19

De gemeente Breda heeft voor een groot aantal locaties herstructurerings- en nieuwbouwplannen opgesteld. Het betreft de bouw van zowel woningen, utiliteit (kantoren, schoolgebouwen, detailhandel, ontspanning) en bedrijventerreinen. De bebouwing in Breda is eind 2011 als volgt samengesteld: - 76.983 woningen - circa 14.600 zakelijke gebouwen met een totaal oppervlak van 4.700.000 m 2 BVO - circa 493 industriële vestigingen met een totaal oppervlak van 2.983.000 m 2 BVO. De woningen en gebouwen zijn verspreid over geheel Breda. De wijken met de meeste woningen zijn Noord, Oost, West en Noord-West. De meeste zakelijke gebouwen bevinden zich in de wijken Centrum en Oost, en de meeste industrie in Noord en Noord-West. In de wijken Liesbos (260.000 m 2 ), Effen-Rith (160.000 m 2 ) en Prinsenbeek (400.000 m 2 ) is een concentratie van glastuinbouwbedrijven. 2.2 Energiebehoefte gebouwde omgeving De energiebehoefte van de gebouwde particuliere en zakelijke gebouwen in de gemeente Breda is vastgesteld met behulp van Energie in Beeld a. De cijfers voor warmte zijn volgens opgave Essent ELES. De totale energiebehoefte voor de sectoren woningbouw, zakelijke aansluitingen en industrie bedraagt: Energiegebruik en CO 2 uitstoot gebouwde omgeving Breda 182.000.000 m 3 gas per jaar 811.000.000 kwh elektriciteit per jaar 958.000 GJ warmte per jaar 880.961. ton CO 2 per jaar Figuur 10. Energiebehoefte en CO2-uitstoot van de gebouwde omgeving in Breda voor het jaar 2010. Het energiegebruik uit Energie in Beeld is gegeven in figuur 10. Dat is gedaan per stadsdeel. a Energie in Beeld, Enexis en Liander, 2010. Evert Vrins Energieadvies - Strategie duurzame energietransitie gemeente Breda.docx 20