R.G. Collingwood Student: Theo Manders Studentennummer: 2188472 Opleiding: Master Geschiedenis deeltijd Vak: Theorie & Historiografie Docent: Krieno Zandinga
Voorwoord Als onderdeel van de module Theorie en Historiografie kreeg ik de opdracht een werkstuk te maken naar aanleiding van een artikel waar een aantal geschiedfilosofische / theoretische kanten aan zitten. Mijn oog viel hiervoor op het artikel van Guy Widdershoven Tekst en Context in de hermeneutiek. Het artikel verscheen in 1992 in het historisch tijdschrift Groniek van de Rijksuniversiteit Groningen (dit artikel is bijgevoegd). In dit artikel wordt o.a. ingegaan op de visie van R.G. Collingwood. Omdat er voor deze Brit vooral in de Angelsaksische wereld steeds meer belangstelling bestaat (volgens van Jan van der Dussen zou er zelfs sprake zijn van een ware hausse) leek het me in het kader van deze studie zinvol me in deze historicus en filosoof te gaan verdiepen. Zijn manier van interpreteren van historische bronnen en zijn kijk op het verhalende aspect van de geschiedschrijving heeft nog steeds niets aan actualiteit verloren. Vooral zijn reenactment theorie is algemeen bekend. Re-enactment is strikt gesproken het naspelen of uitbeelden van historische gebeurtenissen en net zoals veel historici ben ik in mijn jonge jonge jaren via deze vorm van geschiedbeoefening gemotiveerd geraakt voor dit prachtige vak. Het was mijn eigen, om maar met de woorden van de invloedrijkste filosoof van de geschiedschrijving in Nederland te spreken, sublieme historische ervaring. Als inleiding zal ik het gelezen artikel analyseren en kort samenvatten waarna ik in paragraaf 1 van mijn werkstuk zal proberen de visie van Collingwood te plaatsen in de tijd. In de paragrafen 2 en 3 zal ik trachten zijn historische verklaring af te zetten tegen de visie die tot dan toe gebruikelijk was en trachten duidelijk te maken welke kritiek er is op zijn specifieke aanpak. In mijn nawoord zal ik met betrekking tot de historische verklaring mijn eigen beargumenteerde visie verantwoorden. In deze tijd van de binaire snelwegen kan een digitale versie van dit werkstuk natuurlijk niet ontbreken, u vindt het op www.sjlgs.nl/t&h.
Inleiding; een korte analyse van het artikel. Widdershoven, Guy A.M. Tekst en Context in de hermeneutiek. Groniek, historisch tijdschrift (Rijksuniversiteit Groningen), 1992. Begrippen uit het artikel te vinden in het boek van Lorenz; Hermeneutiek, continuïteit/ discontinuïteit (these), historisme, historiciteit, reenactment, Wirkungsgeschichte, horizonversmelting, intertekstualiteit, interpretatiegeschiedenis, reconstructie van het verleden, deconstructie, context, interpretatie, waarheid, tekstmetafoor, narrativisme, geschiedfilosofie. Namen uit het artikel te vinden in het boek van Lorenz; Ricoeur, Hayden White, Mink, Ankersmit, Carr, Collingwood, Gadamer, Derrida, Kant Samenvatting: De vraag die Widdershoven zich stelt is of geschiedwetenschap vergeleken kan worden met literatuurwetenschap en of geschiedenis beschouwd kan worden als een tekst. Voor een historicus zoals Carr (Lorenz, 36) heeft het verleden de status van een betekenisvolle tekst die geïnterpreteerd kan worden. Er zou sprake zijn van continuïteit tussen het verleden en het verhaal.mensen als Ankersmit menen echter dat er juist geen directe relatie is tussen dat historische verhaal en het verleden (Lorenz,134). De auteur vraagt zich dus af op grond waarvan de historicus greep kan krijgen op de tekstbron? Hierbij doemt de vraag op hoe men greep kan krijgen op de relatie tussen de tekst en zijn historische context. Nadat Widdershoven kort ingegaat op het historisme (om een tekst te kunnen interpreteren moet men het verleden achter zich laten) komt het centrale thema van dit artikel, de hermeneutische visie op dit probleem (historische teksten zijn niet van binnenuit te begrijpen) aan bod (Lorenz, 77-136). Er worden door de auteur drie varianten van de hermeneutiek behandeld. Als eerste voorbeeld van een hermeneutische benadering wordt de re-enactment-theorie van Collingwoods besproken. Collingwood geeft o.a. aan dat het verleden alleen begrepen kan worden omdat we nu in een latere tijd leven. Juist omdat datgene wat iemand in het verleden dacht intussen vele malen herdacht is, kan het gemakkelijker worden navoltrokken en kunnen we toegang krijgen tot de kern van de toenmalige denkbeelden. Die kern van de gedachtegang is niet veranderlijk. Het doel van geschiedenis is niet terug te keren in de tijd, maar het verleden opnieuw op te voeren in het heden. Van Widdershoven behandelt hierna de visie van Gadamer die gezien kan worden als een radicalisering van Collingwoods ideeën. Volgens Gadamer verandert namelijk bij elke interpretatie de betekenis van een tekst. Hij spreekt in verband hiermee van de Wirkungsgeschichte (Lorenz, 116). Volgens hem zou je vooroordelen (horizon) moeten hebben om te kunnen interpreteren. Bij het interpreteren van teksten wordt als het ware de horizon van de tekst met die van de interpretator geconfronteerd en als de interpretatie slaagt raken beide horizonten met elkaar versmolten (Lorenz, 117). Interpreteren zou in die zin dus nooit reconstrueren betekenen. Wat de waarheid is wordt afhankelijk van onze vraagstelling. In tegenstelling tot het historisme vinden Collingwood en Gadamer het geen probleem dat bij de interpretatie van een tekst deze uit zijn oorspronkelijk verband gelicht wordt. Ten slotte wordt ingegaan op Jacques Derrida die nog radicaler breekt met de ideeën van het historisme (Lorenz, 124-127). Historiciteit wordt bij hem intertekstualiteit. De relatie tussen tekst en geschiedenis, interpretatie en geschiedbeoefening is volgens de auteur ingewikkelder dan in de hedendaagse geschiedfilosofie doorgaans wordt beseft. Zo kan de restauratie van het verleden via tekstinterpretatie als een reconstructie, als een verbouwing van een de door de tijd overgeleverde constructie of als een totale deconstructie worden opgevat.
Paragraaf 1; een historisch kader. De geschiedschrijving zoals wij die nu kennen is grotendeels gebaseerd op wat er in de 19e eeuw is gebeurd. In die eeuw werd geschiedenis een universitair vak en kwam er een proces van professionalisering op gang. De grote man hierachter was Leopold von Ranke (1795-1886), hij zette zich af tegen het abstracte, generaliserende en moraliserende dat in zijn ogen de geschiedschrijving van de Verlichting had gekenmerkt. 1 In plaats daarvan kwam hij met een objectieve, op het verleden zélf gerichte geschiedschrijving. Zijn methode (gebaseerd op onafhankelijk en kritisch bronnenonderzoek), vormde de basis van de moderne geschiedwetenschap. Ranke die een voorstander was van een universele geschiedschrijving probeerde zo onbevangen mogelijk de geschiedenis te beschrijven, zonder door zijn eigen tijd te worden beïnvloed. Methodologische spelregels, kritische bronselectie en bronneninterpretatie deden zijn intrede. Men plakt op de stroming waartoe hij behoorde wel het etiket van het historisme. Zijn volgelingen werden de Rankeanen genoemd. Deze groep historici streefde voornamelijk naar objectiviteit. Ze dachten dat als men geen oordeel zou vellen over de bronnen de realiteit van het verleden zou kunnen worden benaderd (reconstructie van het verleden / realisme). Niet de historici maar de bronnen moesten spreken ( Wie es eigentlich gewesen ). Zo kwam het echter slechts tot een beschrijving van het verleden, niet of veel te weinig tot een oordeel erover. Anders gezegd, de heuristiek (de keuze voor de juiste bron) had bij hen voorrang boven de interpretatie binnen een bepaalde hermeneutiek. Ook waren volgens Lorenz de Rankeanen tegen het gebruik van anachronismen en ze wensten geen woorden te gebruiken die uit latere tijden kwamen. Hierdoor werd het echter weer erg moeilijk om historische processen in diverse tijdvakken met elkaar te vergelijken. Een ander kritiekpunt was dat ze zich bijna niet met sociaal/culturele geschiedenis bezighielden. Juist de nationale staat en de politiekeinstitutionele geschiedenis kregen de aandacht. Hen werd uiteindelijk ook verweten dat ze geen oog hadden voor het feit dat de bron vaak een door mensen geschreven tekst betrof. Het is natuurlijk maar de vraag of deze interpretatie van de geschiedschrijvers de goede was (vandaar de naam naïef realisme). Juist met betrekking tot deze interpretatie en de verklaring van het menselijk handelen heeft R.G. Collingwood later zijn eigen visie ontwikkeld. In tegenstelling tot het realisme vond Collingwood bijvoorbeeld dat de werkelijkheidsbeleving afhankelijk was van je eigen tijd en dus aan verandering onderhevig was. De door de Rankeanen gehanteerde methode heeft ook om andere redenen niet kunnen standhouden. Het historisch feit bleek geen objectief maar een subjectief gegeven, of zoals Lorenz het omschrijft; Feiten zijn altijd afhankelijk van een interpretatiekader 2. Deze feiten worden door de geschiedkundige op bepaalde gronden uitgekozen (of zelfs met bepaalde bedoelingen opgeschreven) zodat er dus nooit sprake kan zijn van onpartijdige historische kennis. Hoewel het registreren van feiten in de geschiedwetenschappen dus belangrijk is proberen historici ook graag verklaringen te vinden voor die feiten. Volgens de positivisten onder de historici moet de wetenschap zich uiteindelijk vooral met het beantwoorden van de waaromvraag (verklaring) bezig houden. Een wat-vraag (beschrijving) is wetenschappelijk gezien alleen interessant voor zover zij nodig is om de waaromvraag te beantwoorden. 3 1 Vries, P.H.H. De relatie tussen geschiedenis en de sociale wetenschappen..blz. 17 2 Lorenz, Chris. De constructie van het verleden.blz.59 3 Lorenz, Chris. De constructie van het verleden.blz.61
Deze positivistische stroming in de geschiedwetenschappen vond dat de methode van onderzoek ontleend moest worden aan de natuurwetenschappen. Kennis moest het gevolg zijn van empirisch onderzoek en vrij zijn van metafysisch denken. De gevonden feiten zouden de basis moeten vormen van een logisch opgezette theorie. De gevonden causale verbanden en wetmatigheden zouden kunnen worden gebruikt om de toekomst te voorspellen. Volgens mensen als Collingwood waren menselijke en maatschappelijke verschijnselen echter veel complexer dan die in de natuur. De verklaring dat historici en sociale wetenschappers geen wetmatige verklaringen kunnen produceren omdat de verklaringsidealen van hun wetenschappen fundamenteel verschillen van de exacte wetenschappen wint in de loop der tijd aan overtuigingskracht. 4 De historicus heeft in tegenstelling tot de natuurwetenschapper namelijk met betekenisvolle en waarde beladen verschijnselen te doen. Deze betekenisuitleg heeft betrekking op uitingen in taal en op handelingen van personen en vormde de basis voor de hermeneutische visie op de historische verklaring. Paragraaf 2; R. G. Collingwood en zijn denken over de geschiedenis. De door mij te behandelen Robin George Collingwood was een Engels archeoloog, filosoof en historicus die in het begin van de 20 e eeuw werkte vanuit deze hermeneutische visie (hermeneutiek houdt zich bezig met de kunst van het interpreteren van voornamelijk historische teksten). De hermeneuten verzetten zich dus tegen het positivisme en hun causale verbanden. Mensen gedragen zich immers niet volgens bepaalde wetten. Om te kunnen achterhalen wat geschiedenis is en wat er in het verleden gebeurd is moet de geschiedwetenschap zich juist ontdoen van de methoden van de natuurwetenschappen en haar eigen unieke onderzoeksmethode ontwikkelen. Collingwood ging daarom gebruik maken van de methodes van de geesteswetenschappen, hij gebruikte daarbij de filosofie om de geschiedenis te kunnen begrijpen (history, must cast off the methods of science and proceed with its proper goal of the self-knowledge of the mind). 5 Vanuit de hermeneutische visie in het denken ontwikkelde Collingwood ook zijn intentionele verklaringsmodel. Collingwoods uitgangspunt is de stelling dat geschiedenis weliswaar een wetenschap is maar een wetenschap van een bijzondere soort. Geschiedenis verzamelt namelijk geen abstracte en algemene feiten zoals dat bij de exacte wetenschappen gebeurt. Historische kennis kan volgens hem dus niet empirisch worden verkregen. De geschiedenis is een concrete wetenschap omdat in de geschiedenis de onderzoeker iets gemeen heeft met wat hij onderzoekt, namelijk zowel onderzoeker als onderzochte zijn mensen. Dit laatste is volgens Collingwood een groot voordeel. De historicus bezit als mens op grond van zijn levenservaring in principe het vermogen om zich in zijn gedachten in andere personen in te leven en te verplaatsen. Elke jij is een andere ik. Het is zo dus mogelijk in de huid van een persoon uit het verleden te kruipen. De afstand in tijd zou door de historicus kunnen worden overbrugd omdat alle mensen in principe hetzelfde zijn, alle mensen zijn in feite dus uitwisselbaar. 6 4 Lorenz, Chris. De constructie van het verleden.blz.78 5 R. G Arlington, Dr. Charles Nussbaum. Collingwood and the hermeneutic tradition blz. 4 6 Lorenz, Chris. De constructie van het verleden.blz.84
Als een historicus zich inleeft, heeft hij te maken met twee verschillende ervaringen; de onmiddellijke ervaring (alle gedachten die op een bepaald moment door ons heen gaan, sensatie, gevoelens e.d., immediate experience) en een middellijke ervaring (de logische structuur van het denken, directly experienced) 7. Wil een historicus zich inleven dan gaat het volgens Collingwood om de middellijke ervaring. Of Caesar bij het oversteken van de Rubicon verliefd was, slecht had geslapen of pijn had van de lange rit doet er eigenlijk niet toe. Men kan de logische structuur van zijn denken herleiden (hoewel hiervoor wel verbeeldingskracht en inlevingsvermogen vereist is) door zich bijvoorbeeld de waarden, normen en deugden van de Romeinse samenleving eigen te maken. Er is helaas geen directe toegang tot het object dat door een historicus wordt bestudeerd. Gebeurtenissen uit het verleden zijn immers niet meer direct toegankelijk. Hoe moeten we volgens Collingwood dat verleden dan onderzoeken? Om die vraag te beantwoorden introduceerde hij de term idealiteit. In zijn idealiteit maakt het verleden immers wel deel uit van de hedendaagse werkelijkheid. Collingwood vertrekt daarbij vanuit het onderscheid tussen een ding en een gebeurtenis. Een ding kan zowel iets werkelijks in het heden (iets actueels) als een herinnering uit het verleden zijn (ideëel). Bij een gebeurtenis is dat niet mogelijk. Als iets is gebeurd, kan het slechts als gedachte in de herinnering voortleven maar niet meer direct worden ervaren of waargenomen. Daarom kunnen gebeurtenissen uit het verleden slechts worden geactualiseerd via een heropvoering ervan in de gedachten van de geschiedschrijver. De gebeurtenis zelf wordt dan wel niet actueel maar gaat als object fungeren binnen de actuele denkhandeling. 8 Hij liet zich in het ontwikkelen van zijn ideeën o.a. inspireren door van Droysen en Dilthey. Droysen ging bij het beantwoorden van historische vragen niet alleen op zoek naar de feiten maar ook naar de achterliggende ideeën, naar de moraal achter het verhaal. verstehen (begrijpen, interpreteren) stelt hij tegenover erklären (verklaren). Dilthey stelde dat echte historische kennis een innerlijke beleving was van een object uit het verleden terwijl de natuurwetenschappers juist van buitenaf die feitelijke gebeurtenissen willen begrijpen. In relatie hiermee had Collingwood het ook over de buitenkant van een handeling welke zintuiglijk waarneembaar is en een gedachte die daarachter zat (de binnenkant). 9 Lorenz zegt hierover in zijn boek het volgende. Wanneer een historicus een handeling probeert te verklaren werkt hij van buiten naar binnen. Eerst worden de feiten van een gebeurtenis op een rij gezet. Hoe meer kennis er is over de omstandigheden en achtergronden des te betrouwbaarder wordt de conclusie over de intentie, gedachten, redenen en motieven die er aan de gebeurtenis te grondslag lagen. 10 De handelingen van historische personen zouden dus kunnen worden gereconstrueerd en herdacht. Als je op deze wijze dus ook nog de bedoeling of intentie van de persoon in kwestie kunt achterhalen heb je tevens de verklaring voor zijn handelen. De leer die Collingwood heeft geformuleerd is bekend geworden als de re-enactment theorie. In dat licht is ook zijn uitspraak 'All history is the history of thought te verklaren. 7 Collingwood, R.G. The Idea of History.blz.289-305 8 Dussen, Geschiedenis & beschaving, kritische opstellen over verleden.. blz. 119 9 Lorenz, Chris. De constructie van het verleden.blz.84 10 Lorenz, Chris. De constructie van het verleden.blz.84
In zijn in 1946 postuum verschenen The idea of History omschrijft hij het als volgt; When a man thinks historically, he has before him certain documents or relics of the past. His business is to discover what the past was which has left these relics behind it. For example, the relics are certain written words; and in that case he has to discover what the person who wrote those words meant by them. This means discovering the thought (in the widest sense of that word (...)) which he expressed by them. To discover what this thought was, the historian must think it again for himself. To discover what this thought was, the historian must think it again for himself 11 In een van zijn andere boeken Outlines of a philosophy of history komt Collingwood met een eenvoudige maar heldere vergelijking. De re-enactment is voor hem als een heruitvoering van een klassiek muziekstuk. De heruitvoering brengt ons niet echt terug in het verleden maar brengt het muziekstuk wel tot leven in het heden. Als je historische kennis wilt verwerven over de muziek dan is een dergelijke heruitvoering echter essentieel. Zo is ook de re-enactment van historische gebeurtenissen een voorwaarde voor kennis van het verleden. Lezend in een dagboek dat je zelf geschreven hebt tijdens een buitenlandse reis zou je je vroegere gedachten kunnen herdenken. Op een gelijksoortige wijze zou de historicus dus lezend in Commentarii de bello Gallico het verloop van een veldslag en de gedachten van Caesar kunnen herdenken waardoor de idealiteit van het verleden wordt geactualiseerd. 12 Natuurlijk is de herleving van gedachten iets wezenlijk anders dan het heropvoeren van een muziekstuk. Re-enactment kan ons nooit in de oorspronkelijke situatie terugplaatsen. Je kunt als historicus vanzelfsprekend geen afstand nemen van het heden. In Outlines komt Collingwood in dit verband met het voorbeeld van Dante. Wanneer een geschiedkundige Dante leest roept hij wel een middeleeuwse ervaring opnieuw op maar hij doet dat als een persoon uit de 20 e eeuw met alle kennis van die persoon. Dit hoeft echter geen probleem te zijn, het is zelfs een voordeel. De schrijver kan afstand nemen van het object en is dus geen gevangen van de bestudeerde tijd. Het herdenken vindt plaats in de actuele context van zijn eigen gedachten. De herdachte gedachten zijn, aldus Collingwood, ingekapseld in zijn eigen actuele denken. Waar Collingwood met deze inkapseling op doelt, is dat voorbije gedachten door een historicus worden herdacht in het bewustzijn dat het andere gedachten betreft. 13 Anders dus dan mensen als von Ranke vindt Collingwood dat een historische tekst niet begrepen moet worden binnen de historische context. Juist door afstand te nemen en gebruik te maken van verworven inzichten is het voor de historicus mogelijk de grenzen van de denkbeelden uit het verleden te zien. Juist omdat we niet meer in het verleden leven, kunnen we gemakkelijker toegang krijgen tot de kern van toenmalige denkbeelden dan dat dat voor tijdgenoten mogelijk was. De heropvoering heeft niet dezelfde emotionele lading als de oorspronkelijke denkbeelden bezaten. Juist daardoor echter kan de historicus de logica ervan gemakkelijk ontwaren. Het doel van de geschiedenis is dus niet terug te keren in de tijd, maar het verleden opnieuw op te voeren in het heden. 14 11 Collingwood, R.G. The Idea of History.blz.283 12 Dussen, Jan van der. De re-enactment-theorie van Collingwood. blz. 246 13 Dussen, Jan van der. De re-enactment-theorie van Collingwood. blz. 247 14 Widdershoven, Guy A.M. Tekst en Context in de hermeneutiek. blz. 26-27
De re-enactment theorie moet trouwens niet worden opgevat als een methode om tot betrouwbare historische kennis te komen, zoals nog steeds door veel historici wordt gedaan, maar als een filosofische theorie betreffende de mogelijkheid van historische kennis. Collingwoods bijdrage aan de methode van de geschiedwetenschap moet volgens van Jan van der Dussen ergens anders worden gezocht. In dit verband speelt zijn logica van vraag en antwoord een centrale rol. Hij meent dat dit trouwens bepaald werd door Collingwoods werk als archeoloog. Aangezien materiaal uit bijvoorbeeld de Romeinse tijd slechts beperkt aanwezig is noodzaakt dit de archeoloog om m.b.t. het gevonden materiaal een nauwkeurige en brede vraagstelling te formuleren. In tegenstelling tot de realisten, die de kennis als het begrijpen van een onafhankelijk bestaande werkelijkheid zien, meent Collingwood dat het hierbij om een activiteit gaat, waarbij vraag en antwoord onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Om de betekenis van een uitspraak te begrijpen is het volgens hem noodzakelijk de vraag te reconstrueren waarop zij als antwoord is bedoeld (geschiedenis als context-gebonden activiteit). Of een uitspraak waar is is dus afhankelijk van de vraagstelling en in die zin dus relatief. Het belangrijkste principe van een moderne wetenschap is het gericht en consistent stellen van vragen. Collingwood is dus een pleitbezorger van probleemgerichte geschiedbeoefening. 15 15 Dussen, Geschiedenis & beschaving, kritische opstellen over verleden. blz. 121 e.v.
Paragraaf 3; Kritiek op de visie van Collingwood. Ten eerste is er nogal wat kritiek losgekomen op het intentionele verklaringsmodel waar Collingwood mee zou werken. Zo meent men dat het erg gecompliceerd is om het echte motief, de ware bedoelingen van een historisch persoon te achterhalen. Lorenz probeert dit in zijn boek duidelijk te maken met de Fischer-controverse. Motieven moeten lang niet altijd woordelijk worden uitgelegd, er kunnen immers ook latente motieven een rol spelen. Je kunt misschien wel goede redenen bedenken waarom iemand op een bepaalde manier zou handelen maar dat gaat voorbij aan spontane of emotionele handelingen. Lorenz merkt wel op dat je gebruik makend van de psychologie en door de bestudering van vorige reacties en handelingen wel een heel eind kunt komen. Dat laat niet onverlet dat er ook veel handelingen in de geschiedenis zijn die onbedoelde gevolgen hadden (onder determinatie). 16 Hermeneuten vinden dat individuele handelingen in de geschiedenis centraal staan en gaan dan voorbij aan het belang van het de grotere structuren. Intentionele verklaringen veronderstellen ook dat het gedrag van mensen door bewuste intenties wordt gestuurd en niet door hun onderbewustzijn en hun driften. Intenties zouden zo rationeel tot stand komen. Mensen zoals Collingwood denken (beïnvloed door het mensbeeld van de verlichting) dat het menselijk verstand uniform is. Men zou dus vanuit dit gezichtspunt kunnen komen tot de kern van de oorspronkelijke betekenis en de daar bijhorende historische gebeurtenis. Een historicus als Gadamer is het hier echter niet mee eens. Voor hem is elke interpretatie een nieuwe opvoering, en telkens wordt de zin van een tekst op een nieuwe wijze gepresenteerd. Volgens Collingwood is de kern van de gedachtegang die tot een historische gebeurtenis leidde ondanks de afstand in tijd te achterhalen terwijl Gadamer stelt dat in de loop der jaren de gebeurtenis verandert omdat interpreten bepaalde zaken anders gaan uitleggen en daardoor een nieuwe werkelijkheid creëren. De afstand in tijd is iets productiefs waardoor er steeds een nieuw licht op de geschiedenis wordt geworpen (Wirkungsgeschichte). 17 De betekenis van een tekst is niet een statisch gegeven, maar zij wordt telkens opnieuw ontvouwd (horizonversmelting). Daar waar Collingwood dus nog uitging van de mogelijkheid het verleden te reconstrueren is volgens Gadamer dus elke interpretatie een nieuwe constructie van dat verleden. Of anders gezegd tijdens de horizonversmelting wordt nieuw begrip geboren en gaan oude inzichten verloren. Begrijpen is altijd een anders begrijpen, nooit een beter begrijpen. In de postmoderne visie is de gedachtegang van zowel Collingwood als Gadamer een illusie. Om dit idee nader uit te werken ga ik verder in op de denkbeelden van de Frans literair criticus en filosoof Jacques Derrida. Volgens Derrida gaat het bij de interpretatie van teksten al mis bij de afbakening van de context en is er altijd sprake van Multiperspectiviteit. Waar Collingwood stelt dat een tekst de lezer oproept tot na-voltrekking van de gedachtegang benadrukt Derrida dat een tekst zich via de lezer invoegt in andere teksten, onbeperkt en oncontroleerbaar (principiële onbeperktheid van betekenissen, disseminatie). Wanneer de tekst in een nieuwe context geplaats wordt, brengt dit ons niet dichter bij de logica van de gedachtegang. Er ontstaat slechts een ander verband, er worden nieuwe betekenissen gereproduceerd. 18 Het verhaal heeft niet één betekenis die correct kan worden uitgelegd ook ontkent hij dat er sprake is van een auteursintentie. Hij gelooft dan ook niet dat het mogelijk is om tot een juiste interpretatie van een historische tekst te komen. Taal is een dynamisch geheel van woorden en begrippen die 16 Lorenz, Chris. De constructie van het verleden.blz.83-102 17 Widdershoven, Guy A.M. Tekst en Context in de hermeneutiek. blz. 28 18 Widdershoven, Guy A.M. Tekst en Context in de hermeneutiek. blz. 29
in elke tijd weer een andere betekenis kunnen krijgen. Woorden en teksten verwijzen niet naar de werkelijkheid maar juist naar een oneindig aantal andere teksten (intertekstualiteit). In feite zijn teksten dus betekenisloos. Woorden hebben een voorkant, de waargenomen vorm (gesproken of geschreven) en een achterkant, wat het geheel is aan betekenissen, concepten waarnaar een woord zou kunnen verwijzen. De waarheid wordt bij hem iets meervoudigs, je zou dan ook kunnen zeggen dat bij Derrida geen sprake meer is van een zoeken naar de waarheid of een reconstructie dan wel constructie van de geschiedenis. Er vindt bij hem juist een deconstructie van de geschiedenis plaats. Er is dan geen sprake meer van een absolute waarheid. De andere wordt door hem niet, zoals bij Collingwood het geval was als een andere ik geconceptualiseerd; de Alter is geen Alter ego meer. 19 Ook de Amerikaan Hayden White zet zich af tegen de uitgangspunten van de traditionele hermeneutiek. Historische verhalen zijn volgens hem autonoom, het verleden kan via verschillende verhalen erover een veelheid aan betekenissen krijgen, die niet door de verwijzing naar reële contexten uit het verleden of auteursintentie worden vastgelegd. 20 Deze vervanging van de werkelijkheid door de (re)presentatie ervan in teksten is kenmerkend voor het postmodernisme als geheel. De historicus interpreteert of verklaart de geschiedenis niet, maar hij representeert haar (stelt haar voor) als een geschiedkundig verhaal of narratio (vandaar het narrativisme). 19 Lorenz, Chris. De constructie van het verleden.blz.127 20 Lorenz, Chris. De constructie van het verleden.blz.128
Nawoord; mijn eigen visie op de historische verklaring. Omdat mensen zich nooit zullen gedragen volgens bepaalde natuurwetenschappelijk regels ben ik geen voorstander van een positivistische geschiedbenadering. De mens is een sociaal wezen wiens handelen altijd een gevolg zal zijn van een interactie met andere mensen. Omdat mensen in bepaalde opzichten toch voorspelbaar kunnen handelen is het zoeken van mogelijke verklaringen voor bepaalde ontwikkelingen om daaruit lering te trekken voor de toekomt echter zeker niet nutteloos. Hoewel ik denk dat we in plaats van verklaren beter de woorden verstaan of begrijpen kunnen gebruiken. In die zin is het belangrijk dat geschiedkundigen de motieven en gedachten die achter historische gebeurtenissen en de daarbij betrokken personen zaten trachten te doorgronden. Om dit goed te doen zal men zeer doordacht de juiste vragen moeten stellen en de juiste personen moeten onderzoeken. Het grondig analyseren van historische teksten is daarvoor noodzakelijk. Het gebruik maken van de psychologie als hulpwetenschap is voor het geven van een plausibele verklaring hierbij onontbeerlijk. Daarnaast zal men zich echter ook terdege moeten inleven in de denkbeelden en ideeën van het te onderzoeken tijdperk. De grote structuren en onderliggende ontwikkelingen mogen hierbij niet uit het oog worden verloren. Juist dit laatste is beter mogelijk als we van een afstand in tijd terugkijken op gebeurtenissen in het verleden. De aanvullingen die Gadamer op de ideeën van Collingwood heeft gedaan spreken mij dan ook erg aan. In de loop der jaren zal de geschiedenis stukje bij beetje worden herschreven omdat vanuit een andere horizon andere zaken weer aandacht krijgen en op zullen vallen. We leren van onze fouten en onze kennis groeit door onze pogingen de fouten te verbeteren en zo komen we steeds een stukje dichter bij een waarheid. Hoewel de echte waarheid wel nooit achterhaald zal worden. Al was het alleen maar omdat feiten door historici met bepaalde bedoelingen worden uitgekozen (of zelfs bepaalde bedoelingen opgeschreven) zodat er nooit sprake kan zijn van onpartijdige objectieve geschiedkundige kennis. Ik denk dan ook dat het onderkennen van een tijdelijke waarheid zoals door mensen als Karl Popper wordt geopperd in die zin een goede oplossing voor dit probleem is. Ik ben absoluut geen aanhanger van mensen zoals Derrida die historische tekstbronnen in feite als betekenisloos zien en waarvoor er oneindig veel waarheden bestaan. Het verleden is volgens mij wel degelijk gebaseerd op een bepaalde structuur en is geen vormloze chaos. De waarheidspretentie van het narrativisme vind ik dus te gering maar aan de andere kant is die van het positivisme te hoog. Historici zijn via hun onderzoeksmethoden en technieken in staat kennis over dit verleden te verzamelen. Historici zullen altijd trachten hun verhaal in een argumentatieve context te plaatsen waardoor het open en bekritiseerbaar is. De historicus moet zo proberen betekenis te geven aan het verleden en dus betekenis te geven aan zijn bestaan als historicus. Hoewel zoals ik al eerder stelde het niet zozeer gaat om het verklaren als wel om het verstaan van de historische werkelijkheid. Concluderend zou ik dus kunnen stellen dat de hermeneutische visie op de historische verklaring mij het meeste aanspreekt. Eigenlijk ook heel logisch als ik mijn motieven voor de keuze van Collingwood als thema voor dit werkstuk nog eens op een rijtje zou zetten. En daarmee sluit ik af met een intentionele verklaring voor mijn eigen handelen.
Overzicht geciteerde werken; Collingwood, R.G. The Idea of History (revised edition): Paperback, Oxford, New York, 1993. Dussen, Jan van der. De re-enactment-theorie van Collingwood. (Rijksuniversiteit Groningen), Groniek, Historisch tijdschrift (2008).. Geschiedenis & beschaving, kritische opstellen over verleden heden en toekomst. Hilversum: Uitgeverij Verloren BV, 2005. Lorenz, Chris. De constructie van het verleden. Amsterdam: Boom, 2002. Mackay, Ewald. Geschiedenis bij de bron. Sliedrecht: Merweboek Sliedrecht, 1997. R. G Arlington, Dr. Charles Nussbaum. Collingwood and the hermeneutic tradition. (University of Texas) spring 1993 (1993). Vries, P.H.H. De relatie tussen geschiedenis en de sociale wetenschappen, Een beknopt historisch overzicht. Leidschrift, Historisch Tijdschrift, 1989: 13-28. Widdershoven, Guy A.M. Tekst en Context in de hermeneutiek. Groniek, historisch tijdschrift (Rijksuniversiteit Groningen), 1992. Daarnaast heb ik gebruik gemaakt van informatie uit het Nederlands en Engelstalige Wikipedia en onderstaande artikelen. Dóro, Giuseppina. Re-enactment and radical interpretation. History and Theory Volume 43, nr. History an theory, studies in the Philosophy of History, mei 2004: 198-208. David Bates, Rediscovering Collingwood's Spiritual History, History and Theory, Vol. 35, No. 1, Blackwell Publishing for Wesleyan University Stable, Feb., 1996: 29-55. Dussen, Jan van der. Geschiedenis en filosofie, (Rijksuniversiteit Groningen) Groniek, Historisch 1984.