Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen

Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen Bram van der Linden Zoetermeer, december 2013

ISBN : 978-90-371-1107-1 Rapportnummer : A201373 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box 7001 2715 CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer 079 322 22 00 The Netherlands www.panteia.nl +31 79 322 22 00 Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Het vertrouwen in de ontwikkeling van het eigen bedrijf is bij ondernemers in het MKB structureel gedaald. Het ondernemersvertrouwen uitgedrukt in een rapportcijfer is teruggelopen van een 6,8 in 2006 tot een 6,1 in 2013. In crisisjaren is het laag, in jaren van hoogconjunctuur juist hoog. Kleine en middelgrote bedrijven in het MKB hebben in tijden van hoogconjunctuur meer vertrouwen in de ontwikkeling van hun bedrijf dan bedrijven met minder dan tien werknemers. Ook het vertrouwen in de eigen sector is de afgelopen jaren structureel gedaald. MKBondernemers in de dienstverlening hebben in de periode 2007-2013 het meeste vertrouwen in hun eigen sector, hun collega s in de handel en vervoer het minste. Daarnaast is het geloof in een positieve ontwikkeling van de Nederlandse economie het afgelopen decennium structureel gedaald, maar minder sterk dan dat in de eigen sector. Het vertrouwen dat ondernemers in het overheidsbeleid hebben is weliswaar laag maar wordt niet minder. Het vertrouwen in het overheidsbeleid stijgt als een nieuw kabinet zich aandient en daalt richting het einde van een regeerperiode. Verder geldt dat naarmate een bedrijf groter is, ook het vertrouwen in het overheidsbeleid groter is. De gegevens over het vertrouwen van ondernemers zijn ontleend aan het MKB- Beleidspanel een enquête van Panteia onder circa 2.000 ondernemers in het MKB. Tot het MKB worden daarbij alle bedrijven met minder dan 250 werkzame personen gerekend. 3

Inhoudsopgave 1 Vertrouwen in ontwikkeling eigen bedrijf 6 2 Vertrouwen in eigen sector 9 3 Vertrouwen in Nederlandse economie 10 4 Vertrouwen in overheidsbeleid 12 5

1 Vertrouwen in ontwikkeling eigen bedrijf Het vertrouwen dat ondernemers hebben in de ontwikkeling van hun eigen bedrijf 1 is in de afgelopen zeven jaar structureel gedaald (zie Figuur 1) 2. Het gemiddelde rapportcijfer daalde in de periode 2006-2013 van 6,8 naar 6,1. Er is weinig verschil in vertrouwen tussen sectoren. Het ondernemersvertrouwen in de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf hangt samen met de verwachte ontwikkeling van de totale Nederlandse economie. In 2007 en 2011 hadden MKB-ondernemers relatief veel vertrouwen in de economische ontwikkeling, in 2009 en 2013 zagen ze het een stuk somberder in. Vooral ondernemers in de transportsector hebben sinds 2009 weinig vertrouwen gehad in de economische ontwikkeling van hun eigen bedrijf. Dat kan voor een deel verklaard worden door de opkomst van chauffeurs vanuit Oost-Europa en door de concurrentie van het toegenomen aantal eenpitters binnen die sector. Het vertrouwen van ondernemers in de industrie is sinds 2009 ongeveer op hetzelfde niveau gebleven en is in 2013 het hoogste van alle sectoren. Het vertrouwen van ondernemers in de horeca is in 2013 sterk afgenomen; zij beoordelen de economische ontwikkeling van hun bedrijf dit kalenderjaar met gemiddeld lager dan een 6. Figuur 1 Gemiddeld rapportcijfer verwachte economische ontwikkeling eigen bedrijf 2006-2013 (naar sector) 7,4 7,2 7,0 6,8 industrie bouw handel 6,6 horeca vervoer 6,4 zakelijke diensten financiële diensten overige diensten 6,2 totaal MKB Trendlijn economische ontwikkeling 6,0 5,8 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Bron: Panteia, 2013. 1 Gevraagd is om het vertrouwen in de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf in het lopende jaar uit te drukken in een rapportcijfer. De vragen zijn gesteld in de eerste meting, aan het begin van elk kalenderjaar. 2 Niet alle vragen over vertrouwen zijn ieder jaar gesteld. Voor een vergelijking met eerdere jaren is daarom gekozen voor de meest recente aaneengesloten periode van jaren. Zodoende is een ontwikkeling van het vertrouwen over de periode 2002-2013 in kaart gebracht. 6

Kleine en middelgrote bedrijven in het MKB hebben in tijden van hoogconjunctuur meer vertrouwen in de economische ontwikkeling van hun bedrijf dan microbedrijven. In 2009 heeft vooral het vertrouwen in de economische ontwikkeling van ondernemers in het middenbedrijf een vrije val gemaakt. In 2013 is bij ondernemers in het microbedrijf het vertrouwen in de economische ontwikkeling verder weggezakt. Onder microbedrijven vallen in dit onderzoek ook zzp ers. Het zzp-schap biedt een alternatief voor werk in loondienst. Sinds het begin van de economische crisis zien werknemers na (gedwongen) ontslag het zzp-schap als een alternatief voor een (lange) zoektocht naar een nieuwe baan. Deze startende bedrijven moeten zich in een moeilijke markt zien te bewijzen en dat blijkt in de praktijk lastig. Dat kan een oorzaak zijn voor een afname van het vertrouwen in de ontwikkeling van het eigen (micro)bedrijf. Figuur 2 Gemiddeld rapportcijfer verwachte economische ontwikkeling eigen bedrijf 2006-2013 (naar grootteklasse) 7,4 7,2 7,0 6,8 6,6 0-9 wp 10-49 wp 50-100 wp totaal MKB Trendlijn economische ontwikkeling 6,4 6,2 6,0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Bron: Panteia, 2013. 7

2 Vertrouwen in eigen sector Het sectorvertrouwen van ondernemers is in de afgelopen zeven jaar structureel gedaald (zie Figuur 3). De horeca is de sector die het meest conjunctuurgevoelig is: in tijden van economische teruggang daalt het sectorvertrouwen sterk, terwijl in tijden van economische opgang het vertrouwen sterk stijgt. Met name in de bouw treedt een vertraging op in het sectorvertrouwen in vergelijking met andere sectoren: waar na 2009 in het gehele MKB het sectorvertrouwen weer aan het stijgen is, is het vertrouwen in de bouw nog een jaar langer gedaald om daarna pas weer te gaan stijgen. Het sectorvertrouwen lijkt sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de economie. In de jaren vóór de economische crisis (2007, 2008) hadden veel ondernemers vertrouwen in de ontwikkeling van hun sector; aan het begin van de economische crisis in 2009 loopt dit vertrouwen sterk terug. Na een opleving in de jaren 2010 en 2011 is het sectorvertrouwen in 2012 en 2013 weer afgenomen. In 2013 zijn er zelfs meer MKB-ondernemers negatief dan positief gestemd over de ontwikkeling in hun sector. Figuur 3 Ondernemersvertrouwen in eigen sector 2007-2013 (naar sector) positief vertrouwen industrie bouw handel horeca vervoer zakelijke diensten financiële diensten overige diensten 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 totaal MKB Trendlijn sectorvertrouwen negatief vertrouwen Bron: Panteia, 2013. MKB-ondernemers in de zakelijke dienstverlening hebben gemeten over de jaren 2007-2013 van alle sectoren het meeste vertrouwen in hun eigen sector. Ook ondernemers in de overige dienstverlening spreken in die periode vaker dan gemiddeld hun vertrouwen in hun sector uit. MKB-ondernemers in de handel en vervoer hebben gemiddeld gezien het minste vertrouwen in de ontwikkeling van hun sector. 9

3 Vertrouwen in Nederlandse economie MKB-ondernemers in de zakelijke dienstverlening hebben het vaakst van alle sectoren vertrouwen in de ontwikkeling van de totale Nederlandse economie, gemeten over de periode 2002-2013 (zie Figuur 4). Het gaat bijvoorbeeld om juridische dienstverleners. Ook ondernemers in de financiële dienstverlening hebben bovengemiddeld vertrouwen in de Nederlandse economie in het afgelopen decennium. Te denken valt aan verzekeraars en deurwaarders. Ondernemers in de handel hebben gemiddeld het minste vertrouwen gehad in de economie van Nederland in die jaren. Figuur 4 Ondernemersvertrouwen in Nederlandse economie 2002-2013 (naar sector) positief vertrouwen industrie bouw handel horeca vervoer zakelijke diensten 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 financiële diensten overige diensten totaal MKB negatief vertrouwen Trendlijn vertrouwen in Nederlandse economie Bron: Panteia, 2013. Het uitgesproken vertrouwen in de ontwikkeling van de Nederlandse economie hangt samen met de feitelijke ontwikkeling van de Nederlandse economie net als in geval van het sectorvertrouwen. In tijden van laagconjunctuur is het vertrouwen in de Nederlandse economie als geheel ook laag (2003, 2009, 2012/2013). Dat is in lijn met de ontwikkeling van het producentenvertrouwen van het CBS. Het producentenvertrouwen was volgens het CBS vooral erg laag in het crisisjaar 2009. Ook het vertrouwen in de Nederlandse economie is in het afgelopen decennium structureel gedaald maar minder dan het sectorvertrouwen. MKB-ondernemers beoordelen de ontwikkeling van de Nederlandse economie gemiddeld dus positiever dan die van hun eigen sector. 10

In een tijd van hoogconjunctuur (met name in 2007 en 2011) hebben ondernemers in de financiële dienstverlening extra vertrouwen in de Nederlandse economie. Opvallend is verder het lage vertrouwen van ondernemers in de handel aan het begin van de economische crisis in 2009. Met name de detailhandel is afhankelijk van (directe) consumentenbestedingen. Het consumentenvertrouwen was in de crisisjaren laag, onder andere door onzekerheden over hypotheek en pensioen. Daardoor hielden veel consumenten de hand op de knip, wat ten koste ging van de detailhandel. 11

4 Vertrouwen in overheidsbeleid Het vertrouwen in het overheidsbeleid gedurende het afgelopen decennium is weliswaar gemiddeld laag, maar is structureel nauwelijks gedaald. Dat is in tegenstelling met de ontwikkeling van het vertrouwen in de ontwikkeling van de eigen sector (en in mindere mate met het vertrouwen in de totale Nederlandse economie). Het sectorvertrouwen lag in de beginjaren van de meting immers op een relatief hoog niveau, maar is daarna structureel sterk gedaald. Ook het vertrouwen in het overheidsbeleid kent een conjunctuurbeweging met opvallende toppen in 2007 en 2011, en een laag vertrouwen in 2009. Het vertrouwen in overheidsbeleid is hoger wanneer er verkiezingen zijn geweest en een nieuw kabinet gevormd is. Vertrouwen in overheidsbeleid was hoog toen begin 2007 het kabinet-balkenende IV gevormd werd, en was hoog begin 2011 toen eind 2010 het kabinet-rutte I was gevormd. Richting het einde van een regeerperiode nam het vertrouwen in het overheidsbeleid steeds af. Sinds 2011 is het vertrouwen van MKBondernemers in het overheidsbeleid sterk teruggelopen. In 2013 zijn er veel meer ondernemers die zeggen geen vertrouwen te hebben in het beleid, dan ondernemers die zeggen er wel vertrouwen in te hebben. Een belangrijke uitzondering zijn MKBondernemers in de financiële dienstverlening in 2013. Waar ondernemers in de andere sectoren overwegend negatief oordeelden over het overheidsbeleid, oordeelden ondernemers in deze sector overwegend positief. Dit kan veroorzaakt zijn door de positieve stemming onder verzekeraars en deurwaarders binnen deze sector. Verschillen tussen sectoren zijn er vooral in tijden dat er gemiddeld weinig vertrouwen was in het overheidsbeleid. Zo trekt het vertrouwen van ondernemers in de industrie en financiële dienstverlening na 2009 weer aan, terwijl het in de horeca en bouw in 2010 eerst nog verder terugloopt. De industrie is een exportintensieve sector. Vertrouwen in overheidsbeleid ten aanzien van het behouden en verder uitbreiden van de exportpositie van Nederland kan de oorzaak zijn van een toename van het vertrouwen in overheidsbeleid van ondernemers in de industrie. MKB-ondernemers binnen de financiële dienstverlening hebben in de periode 2002-2013 van alle sectoren gemiddeld het meeste vertrouwen in het beleid van de overheid gehad (zie Figuur 5). Het is de enige sector waar in de periode 2002-2013 meer ondernemers positief dan negatief waren over het overheidsbeleid. Ondernemers in de horeca waarderen het overheidsbeleid erg negatief. De strengere regelgeving en toezicht rondom vergunningen in het algemeen (Wet Bibob) en met betrekking tot alcohol (verhoging van de minimumleeftijd voor alcoholische dranken) en roken (rookverbod in de horeca) zijn daar debet aan. 12

Figuur 5 Ondernemersvertrouwen in overheidsbeleid 2002-2013 (naar sector) industrie positief vetrouwen bouw handel horeca vervoer 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 zakelijke diensten financiële diensten negatief vertrouwen overige diensten totaal MKB Trendlijn vertrouwen in beleid Bron: Panteia, 2013. Naarmate bedrijven groter zijn, hebben ondernemers meer vertrouwen in het overheidsbeleid (zie Figuur 6). In tijden van laagconjunctuur zijn ondernemers in het kleinbedrijf (10-49 werkzame personen) en middenbedrijf (50-100 werkzame personen) minder negatief over het overheidsbeleid dan ondernemers in het microbedrijf (0-9 werkzame personen). In tijden van hoogconjunctuur zijn ze positiever dan ondernemers in het microbedrijf. Figuur 6 Ondernemersvertrouwen in overheidsbeleid 2002-2013 (naar grootteklasse) positief vertrouwen 0-9 wp 10-49 wp 50-100 wp 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 totaal MKB negatief vertrouwen Trendlijn vertrouwen in beleid Bron: Panteia, 2013. 13

De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl. Recente Publieksrapportages A201374 7-1-2014 MKB Rating: Smaakt naar meer, onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven A201373 7-1-2014 Vertrouwen in eigen bedrijf keldert: ondernemersvertrouwen door de jaren heen A201370 19-12-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A201369 23-12-2013 Ondernemen in de horecasector 2013 A201368 23-12-2013 Ondernemen in de groothandelsector 2013 A201367 23-12-2013 Ondernemen in de overige dienstverlening 2013 A201366 23-12-2013 Ondernemen in de bouwsector 2013 A201365 23-12-2013 Ondernemen in de transportsector 2013 A201364 23-12-2013 Ondernemen in de autosector 2013 A201363 19-12-2013 Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB A201362 23-12-2013 Ondernemen in de zakelijke dienstverlening 2013 A201361 23-12-2013 Ondernemen in de metaalelektro 2013 A201360 23-12-2013 Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013 A201359 23-12-2013 Ondernemen in de detailhandel 2013 A201358 17-12-2013 De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de grijze ondernemer A201355 10-12-2013 Opleiding en scholing van zzp ers Resultaten zzp-panel meting I van 2013 A201354 26-11-2013 Internationale benchmark ondernemerschap 2013. Tabellenboek A201353 19-11-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013 A201351 21-11-2013 Innovatie en internationalisering in het MKB A201350 12-11-2013 Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode 2002-2013 A201349 31-10-2013 Fulfilment van online verkoop A201348 15-10-2013 De overheid als klant van het MKB A201347 26-09-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A201346 08-10-2013 De innovativiteit van het MKB in 2013 A201345 19-09-2013 Monitor buitenlandse investeringen MKB A201344 14-11-2013 Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie A201343 03-04-2013 Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid - Najaar 2013 A201342 12-09-2013 Verschillen tussen uitzendondernemingen A201341 17-10-2013 Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A201340 19-08-2013 Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011 A201339 22-08-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013 A201338 12-09-2013 Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A201337 03-09-2013 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 14

A201336 27-11-2013 Inkomens Zelfstandigen 2012 A201335 01-07-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A201334 15-07-2013 De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers A201333 02-07-2013 Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A201332 02-07-2013 Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A201331 04-07-2013 Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A201330 25-06-2013 Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A201329 18-06-2013 Monitor Inkomens Ondernemers A201328 27-06-2013 Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A201327 16-07-2013 Innoveren achter de schermen A201326 19-07-2013 De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A201325 9-07-2013 Minirapportage biomaterialen A201324 5-06-2013 Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A201323 06-06-2013 Kleinschalig ondernemen 2013 A201322 13-06-2013 Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A201321 21-05-2013 Administratieve lasten MKB A201320 04-06-2013 Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A201319 11-06-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling A201318 April 2013 MKB en ondernemerschap in zakformaat, Editie 2012/2013 A201317 16-05-2013 Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland A201316 31-05-2013 Intellectueel eigendom topsectoren A201315 07-05-2013 MKB verdeeld over kabinetsbeleid A201314 02-05-2013 Topsectoren in beeld A201313 28-03-2013 Concurrentie in het MKB A201312 25-03-2013 Alles flex, is dat een mismatch? A201311 09-04-2013 Challengers: hun kenmerken en succesfactoren A201310 04-04-2013 Wie wordt werkgever? A201309 16-04-2013 Oudedagsvoorziening in het MKB A201308 11-04-2013 Benchmark klanten Qredits A201306 21-02-2013 De waarde van sociaal ondernemerschap A201305 24-01-2013 Grondstofschaarste? A201304 02-04-2013 Gezocht: werklocatie 3.0 A201303 24-01-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en 2013 - Update december A201302 08-01-2013 Financiering van innovatie in het MKB A201218 15-01-2013 Samen starten A201217 17-01-2013 Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A201216 9-1-2013 Financieringsmonitor topsectoren 2012 A201215 19-12-2012 Ondernemen zonder personeel A201214 7-12-2012 Meer innovatie door buitenlanders?! A201213 4-12-2012 Meerwaarde van studentbedrijven A201212 4-12-2012 Duurzaam ondernemen in het MKB A201211 12-11-2012 Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A201210 19-11-2012 Gebruikers en communities A201209 8-8-2012 Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A201208 6-7-2012 Nieuwe financieringsvormen voor het MKB A201207 20-6-2012 Monitor Inkomens Ondernemers A201206 20-6-2012 Een typologie van ondernemers met lage inkomens 15