Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus Zoetermeer, december 2013
ISBN : 978-90-371-1096-8 Rapportnummer : A201363 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box 7001 2715 CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer 079 322 22 00 The Netherlands www.panteia.nl +31 79 322 22 00 Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2
Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB De innovativiteit onder MKB-bedrijven met buitenlandse werknemers is hoger dan onder MKB-bedrijven die geen buitenlandse werknemers in dienst hebben. Daarbij speelt een belangrijke rol dat MKB-bedrijven met buitenlandse werknemers doorgaans groter zijn. MKB-bedrijven met buitenlandse werknemers verrichten vaker vernieuwingsinspanningen en zetten vaker externe netwerken in en werken vaker samen om vernieuwingsprojecten uit te voeren. Volgens de bedrijven beïnvloeden buitenlandse werknemers vooral de verhoging van de kwaliteit. Grotere MKB-bedrijven ervaren meer invloed van buitenlandse werknemers op vernieuwingen en nemen vaker bewust buitenlandse werknemers aan om vernieuwingen te stimuleren. 1 Inleiding Om empirisch inzicht te krijgen in de bijdrage van buitenlandse werknemers aan de innovativiteit en vernieuwingsinspanningen van het Nederlandse MKB zijn in de meting 2013 van de Monitor Determinanten van bedrijfsprestaties MKB 1 enkele vragen over dit onderwerp opgenomen. Deze monitor is een telefonische enquête, die Panteia sinds 2006 jaarlijks uitvoert, bij een steekproef van 3.500 MKB-bedrijven. Hoofddoel van deze monitor is het meten van de wijze waarop het MKB de bedrijfsvoering organiseert 2. Een op de acht MKB-bedrijven heeft buitenlandse werknemers in dienst Uit de monitor blijkt dat een op de acht MKB-bedrijven met personeel (13%) werknemers in dienst heeft die niet de Nederlandse nationaliteit hebben. Bij de helft van die bedrijven (51%) zijn deze werknemers afkomstig uit één (buiten)land, bij 18% uit twee verschillende landen, bij 12% uit drie landen, en bij 9% uit vier of vijf landen. Bij de overige 10% van de bedrijven is het personeelsbestand nog multinationaler. In deze rapportage vergelijken we de bedrijven met en zonder buitenlandse werknemers op hun innovativiteit (hoofdstuk 2) en hun vernieuwingsinspanningen (hoofdstuk 3). Hoofdstuk 4 kijkt naar de perceptie van MKB-bedrijven van de invloed van buitenlandse werknemers op vernieuwing in het bedrijf. 1 Het MKB omvat alle bedrijven met minder dan 250 werkzame personen. 2 Voor gedetailleerde informatie over de Monitor Determinanten bedrijfsprestaties MKB zie www.ondernemerschap.nl -> Datasets -> Data -> Determinanten bedrijfsprestaties. 3
2 Innovativiteit Hogere innovativiteit onder bedrijven met buitenlandse werknemers... De innovativiteit onder bedrijven met buitenlandse werknemers is hoger dan onder bedrijven die geen buitenlandse werknemers in dienst hebben. Zij hebben in de eerste plaats vaker in de afgelopen drie jaar verbeteringen of vernieuwingen in de productie- of leveringsmethoden doorgevoerd (zie figuur 1). Minder bedrijven hebben nieuwe producten of diensten op de markt gebracht, maar bedrijven met buitenlandse werknemers deden dat wel vaker dan bedrijven die geen buitenlandse werknemers in dienst hebben. De innovativiteit van bedrijven met buitenlandse werknemers is ook van wijder strekkende betekenis, want zij hebben vaker dan bedrijven die geen buitenlandse werknemers in dienst hebben producten op de markt gebracht die nieuw zijn voor de bedrijfstak. Figuur 1 Innovativiteit van bedrijven met en zonder buitenlandse werknemers (%) producten of diensten die nieuw zijn voor de bedrijfstak 14 26 nieuwe producten of diensten op de markt gebracht 31 47 verbeteringen of vernieuwingen in de productie- of leveringsmethoden 52 67 0 10 20 30 40 50 60 70 80 met buitenlandse werknemers geen buitenlandse werknemers Bron: Panteia, dataset Determinanten van bedrijfsprestaties, 2013....omdat bedrijven met buitenlandse werknemers doorgaans groter zijn De vraag is of de hogere mate van innovativiteit onder bedrijven met buitenlandse werknemers (mede) toegeschreven kan worden aan de aanwezigheid van buitenlandse werknemers. Bedrijven met buitenlandse werknemers zijn vaker grotere bedrijven dan bedrijven die geen buitenlandse werknemers in dienst hebben en het zijn ook veel vaker industriële bedrijven (zie figuur 2). Recente studies van Panteia naar de innovativiteit van het MKB 1 leveren name- 1 S.T. Doove en Y.M. Prince (2013), De innovativiteit van het MKB in 2012, Panteia, Zoetermeer en A. Ruis (2013), Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode 2002-2013, Panteia, Zoetermeer. 4
lijk als conclusie op dat bedrijven in de industrie (samen met bedrijven in de groothandel, financiële diensten en in de zakelijke diensten) koplopers zijn wat betreft innovatie. Daarnaast tonen deze studies aan dat de innovativiteit toeneemt met de grootteklasse. De aanwezigheid van buitenlandse werknemers verhoogt de innovativiteit niet significant 1. Het is waarschijnlijker dat de hogere mate van innovativiteit onder bedrijven met buitenlandse werknemers in de eerste plaats is toe te schrijven aan het feit dat onder deze bedrijven meer grotere bedrijven zijn. Daarnaast vormt de sectorstructuur een belangrijke verklaring voor de hogere mate van innovativiteit onder deze bedrijven. Figuur 2 Grootteklasse- en sectorverdeling van bedrijven met en zonder buitenlandse werknemers (%) industrie bouw handel horeca transport zakelijke diensten financiële diensten persoonlijke diensten niet particulier t/m 9 wp 10 t/m 49 wp 50 t/m 249 wp 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 met buitenlandse werknemers geen buitenlandse werknemers Bron: Panteia, dataset Determinanten van bedrijfsprestaties, 2013. 1 Om na te gaan in welke mate het in dienst hebben van buitenlandse werknemers, de sectorverdeling en de grootteklasseverdeling de hogere mate van innovativiteit verklaren, is een regressie analyse uitgevoerd met deze variabelen/ In een serie logistische regressie analyses hebben we gemeten wat het effect is van buitenlandse werknemers op de kans dat bedrijven innovatief zijn. Uit de resultaten blijkt dat de aanwezigheid van buitenlandse medewerkers slechts een marginaal effect heeft op de drie innovativiteitsmaatstaven (zie figuur 1) wanneer wordt gecorrigeerd voor bedrijfsomvang en sector. Hoewel hun impact positief is, is het gevonden effect niet statistisch significant. Deze analyses bevestigen wel dat grotere bedrijven en ondernemingen in de industrie innovatiever zijn. 5
3 Vernieuwingsinspanningen Bedrijven met buitenlandse werknemers verrichten vaker vernieuwingsinspanningen... Onder bedrijven met buitenlandse werknemers in dienst zijn meer bedrijven die aan vernieuwingsinspanningen doen dan onder bedrijven die geen buitenlandse werknemers in dienst hebben. Er zijn meer bedrijven die in de afgelopen drie jaar producten of diensten op eigen kracht hebben ontwikkeld, er zijn meer bedrijven die zelf aan R&D hebben gedaan en er zijn meer bedrijven die verbeteringen in de productie of leveringsmethoden op eigen kracht hebben ontwikkeld (zie figuur 3)....en zetten vaker externe netwerken in en werken vaker samen Bedrijven met buitenlandse werknemers maken vaker dan bedrijven die geen buitenlandse werknemers in dienst hebben, gebruik van een extern netwerk om kennis uit te wisselen, bijvoorbeeld via universiteiten, concurrenten, leveranciers of adviseurs. Zij werken ook vaker samen met andere bedrijven of instellingen om vernieuwingsprojecten uit te voeren. Figuur 3 Vernieuwingsinspanningen van bedrijven met en zonder buitenlandse werknemers (%) verbeteringen of vernieuwingen in de productie- of leveringsmethoden op eigen kracht ontwikkeld 23 39 zelf aan R&D gedaan 21 39 producten of diensten op eigen kracht ontwikkeld 19 39 samenwerking met andere bedrijven of instellingen 36 48 gebruik van een extern netwerk 51 61 0 10 20 30 40 50 60 70 geen buitenlandse werknemers met buitenlandse werknemers Bron: Panteia, dataset Determinanten van bedrijfsprestaties, 2013. Het in dienst hebben van buitenlandse werknemers draagt significant bij aan de kans dat bedrijven producten of diensten op eigen kracht ontwikkelen of zelf 6
aan R&D doen 1. De kans dat bedrijven die buitenlandse medewerkers in dienst hebben producten of diensten op eigen kracht ontwikkelen, is 62% groter dan bij bedrijven zonder buitenlands personeel en de kans dat zij eigenhandig aan R&D doen, is 34% groter. Het in dienst hebben van buitenlandse werknemers draagt niet significant bij aan het hogere aandeel bedrijven dat op eigen kracht verbeteringen of vernieuwingen in de productie- of leveringsmethoden heeft ontwikkeld, gebruik maakt van een extern netwerk om kennis uit te wisselen en samenwerkt met andere bedrijven of instellingen om vernieuwingsprojecten uit te voeren. De hogere mate van vernieuwingsinspanningen onder bedrijven met buitenlandse werknemers hangt samen met het feit dat deze bedrijven relatief groter zijn. Bedrijven in de industrie laten ook een relatief hoger aandeel van vernieuwingsinspanningen zien. 4 Invloed op vernieuwing in het bedrijf Buitenlandse werknemers beïnvloeden vooral de verhoging van de kwaliteit Volgens de perceptie van MKB-ondernemers heeft de aanwezigheid van buitenlandse werknemers het vaakst invloed op de verhoging van de kwaliteit. Meer dan een op de drie ondernemers geeft aan dat de aanwezigheid van buitenlandse werknemers in het bedrijf invloed heeft gehad op de verhoging van de kwaliteit (zie figuur 4). Volgens ongeveer een op de vier ondernemers heeft de aanwezigheid van buitenlandse werknemers invloed gehad op de verbetering of vernieuwing van producten of diensten, de verbetering of vernieuwing van processen en op het aanboren van nieuwe markten in het buitenland. Op het aanboren van nieuwe markten in Nederland heeft de aanwezigheid van buitenlandse werknemers aanzienlijk minder vaak invloed gehad. 1 Ook voor de vernieuwingsinspanning is een regressie analyse uitgevoerd met als variabelen het al dan niet in dienst hebben van buitenlandse werknemers, het aantal werkzame personen en de sector. Opnieuw zijn logistische regressie analyses uitgevoerd. Voor de vernieuwingsinspanningen verbeteringen of vernieuwingen in de leveringsmethoden, samenwerking en gebruik van externe netwerken meten een positief, maar insignificant effect. 7
Figuur 4 Invloed van de aanwezigheid van buitenlandse werknemers op vernieuwing in het bedrijf (%) het aanboren van nieuwe markten in Nederland 5 10 het aanboren van nieuwe markten in het buitenland 11 13 de verbetering of vernieuwing van processen 8 18 de verbetering of vernieuwing van producten of diensten 14 14 de verhoging van de kwaliteit 14 24 0 10 20 30 40 50 grote invloed geringe invloed Bron: Panteia, dataset Determinanten van bedrijfsprestaties, 2013. De invloed van de aanwezigheid van buitenlandse werknemers op vernieuwing in het bedrijf is niet bij alle vernieuwingen even sterk. Als het gaat om de invloed op de verhoging van de kwaliteit, de verbetering of vernieuwing van processen of het aanboren van nieuwe markten in Nederland, noemt ongeveer een op de drie ondernemers de invloed groot. Als het gaat om de invloed op de verbetering of vernieuwing van producten of diensten of het aanboren van nieuwe markten in het buitenland, noemt de helft van de ondernemers de invloed groot. Grotere MKB-bedrijven ervaren meer invloed van buitenlandse werknemers op vernieuwingen... Voor alle vernieuwingen geldt dat de aanwezigheid van buitenlandse werknemers vaker invloed heeft gehad in bedrijven met 50 tot en met 249 werkzame personen dan in bedrijven in de beide andere grootteklassen (zie tabel 1). Daarbij liggen de percentages in die grootteklassen dichter bij elkaar en verder van het percentage voor de grootste bedrijven dan het geval is met betrekking tot de invloed op de kwaliteit. 8
Tabel 1 Invloed van de aanwezigheid van buitenlandse werknemers op vernieuwing in het bedrijf, naar grootteklasse (%) t/m 9 wp 10 t/m 49 wp 50 t/m 249 wp het aanboren van nieuwe markten in Nederland het aanboren van nieuwe markten in het buitenland de verbetering of vernieuwing van processen de verbetering of vernieuwing van producten of diensten 11 14 23 19 24 33 22 23 33 24 28 34 de verhoging van de kwaliteit 29 41 47 Bron: Panteia, dataset Determinanten van bedrijfsprestaties, 2013....en nemen vaker bewust buitenlandse werknemers aan om vernieuwingen te stimuleren Een kwart van de MKB-ondernemers, waar de aanwezigheid van buitenlandse werknemers invloed heeft gehad op een of meer van de in Tabel 1 genoemde vernieuwingen, heeft bewust buitenlanders in dienst genomen om vernieuwing in het bedrijf te stimuleren. Dit is veel vaker het geval bij ondernemers in bedrijven met 50 tot en met 249 werkzame personen en heel weinig bij ondernemers in bedrijven met tot en met 9 werkzame personen (respectievelijk 40% en 14%). Ondernemers in bedrijven met 10 tot en met 49 werkzame personen nemen met 24% een tussenpositie in. Ruim één op de vier ondernemers van bedrijven waar de aanwezigheid van buitenlandse werknemers geen invloed heeft gehad op de in Tabel 1 genoemde vernieuwingen (29%) heeft wel ooit nagedacht over welke positieve invloed buitenlanders op vernieuwing in het bedrijf kunnen hebben. Ook dit is vaker het geval bij ondernemers in bedrijven met 50 tot en met 249 werkzame personen (39%). In de beide andere grootteklassen ligt het aandeel op een op de vier....en trekken in toekomst nog meer buitenlandse werknemers aan Een op de vijf ondernemers van bedrijven die nu al buitenlandse werknemers in dienst hebben, denkt dat het bedrijf in de toekomst meer buitenlanders in dienst zal nemen om vernieuwing in het bedrijf een impuls te geven. Het aandeel loopt op naarmate de bedrijven meer werkzame personen tellen (zie figuur 5). 9
Figuur 5 Aandeel ondernemers die in de toekomst (meer) buitenlanders in dienst denken te zullen nemen (%) 35 30 27 25 23 20 18 20 15 15 10 12 10 11 5 0 t/m 9 wp 10 t/m 49 wp 50 t/m 249 wp totaal met buitenlandse werknemers geen buitenlandse werknemers Bron: Panteia, dataset Determinanten van bedrijfsprestaties, 2013. Slechts één op de tien ondernemers van bedrijven die geen buitenlandse werknemers in dienst hebben, denkt dat het bedrijf in de toekomst buitenlanders in dienst zal nemen om vernieuwing in het bedrijf een impuls te geven. Ook hierbij loopt het aandeel op naarmate de bedrijven meer werkzame personen tellen (zie figuur 5). 10
De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl. Recente Publieksrapportages A201355 10-12-2013 Opleiding en scholing van zzp ers Resultaten zzp-panel meting I van 2013 A201354 26-11-2013 Internationale benchmark ondernemerschap 2013. Tabellenboek A201353 19-11-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013 A201351 21-11-2013 Innovatie en internationalisering in het MKB A201350 12-11-2013 Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode 2002-2013 A201349 31-10-2013 Fulfilment van online verkoop A201348 15-10-2013 De overheid als klant van het MKB A201346 08-10-2013 De innovativiteit van het MKB in 2013 A201345 19-09-2013 Monitor buitenlandse investeringen MKB A201344 14-11-2013 Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie A201343 03-04-2013 Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid - Najaar 2013 A201342 12-09-2013 Verschillen tussen uitzendondernemingen A201341 17-10-2013 Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A201340 19-08-2013 Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011 A201339 22-08-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013 A201338 12-09-2013 Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A201337 03-09-2013 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 A201336 27-11-2013 Inkomens Zelfstandigen 2012 A201335 01-07-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A201334 15-07-2013 De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers A201333 02-07-2013 Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie top-sectoren A201332 02-07-2013 Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A201331 04-07-2013 Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A201330 25-06-2013 Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A201329 18-06-2013 Monitor Inkomens Ondernemers A201328 27-06-2013 Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A201327 16-07-2013 Innoveren achter de schermen A201326 19-07-2013 De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A201325 9-07-2013 Minirapportage biomaterialen A201324 5-06-2013 Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A201323 06-06-2013 Kleinschalig ondernemen 2013 A201322 13-06-2013 Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A201321 21-05-2013 Administratieve lasten MKB A201320 04-06-2013 Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A201319 11-06-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling A201318 April 2013 MKB en ondernemerschap in zakformaat, Editie 2012/2013 11
A201317 16-05-2013 Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland A201316 31-05-2013 Intellectueel eigendom topsectoren A201315 07-05-2013 MKB verdeeld over kabinetsbeleid A201314 02-05-2013 Topsectoren in beeld A201313 28-03-2013 Concurrentie in het MKB A201312 25-03-2013 Alles flex, is dat een mismatch? A201311 09-04-2013 Challengers: hun kenmerken en succesfactoren A201310 04-04-2013 Wie wordt werkgever? A201309 16-04-2013 Oudedagsvoorziening in het MKB A201308 11-04-2013 Benchmark klanten Qredits A201306 21-02-2013 De waarde van sociaal ondernemerschap A201305 24-01-2013 Grondstofschaarste? A201304 02-04-2013 Gezocht: werklocatie 3.0 A201303 24-01-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en 2013 - Update december A201302 08-01-2013 Financiering van innovatie in het MKB A201218 15-01-2013 Samen starten A201217 17-01-2013 Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A201216 9-1-2013 Financieringsmonitor topsectoren 2012 A201215 19-12-2012 Ondernemen zonder personeel A201214 7-12-2012 Meer innovatie door buitenlanders?! A201213 4-12-2012 Meerwaarde van studentbedrijven A201212 4-12-2012 Duurzaam ondernemen in het MKB A201211 12-11-2012 Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A201210 19-11-2012 Gebruikers en communities A201209 8-8-2012 Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A201208 6-7-2012 Nieuwe financieringsvormen voor het MKB A201207 20-6-2012 Monitor Inkomens Ondernemers A201206 20-6-2012 Een typologie van ondernemers met lage inkomens A201205 28-6-2012 Kleinschalig Ondernemen 2012 A201204 30-5-2012 Hoe ondernemend zijn zzp'ers? A201203 22-5-2012 Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB A201202 16-4-2012 Vergrijzing en ondernemerschap A201201 4-4-2012 Hoe werken bedrijven samen in projecten? A201113 22-11-2011 Ondernemen in de Sectoren 2011 A201112 22-11-2011 Zelfbewust een Zelfstandige Positie A201111 21-9-2011 Kerngegevens MKB 2011 A201110 25-8-2011 Financieringsmonitor 2011 A201109 22-8-2011 Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbedrijf 1995-2015 A201108 14-7-2011 Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A201107 19-5-2011 Ondernemen voor de toekomst A201106 27-4-2011 Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese A201105 20-4-2011 Uitvinders in Nederland 12