DS-Stik 13 december Keuze voorkeursvariant Nieuw Thialf provinsje fryslân provincie fryslanb Datum DS-gearkomste 13 december 201 1 Punt fan e wurklist Geheim Ja Tot 1.Ûnderwerp Keuze voorkeursvariant Nieuw Thialf en deze voorleggen aan Provinciale Staten 2.Registraasje Registraasjenûmer : 984086 Ofdieling/Opsteller/Til. : Kennis en Ekonomy, A. Formsma, 0652451701 Portefïiljehâlder : H. Konst 3.Ôfstimming Oerienstimrning berikt mei: Nam me: H. Roescher I.Lagerburg J. van der Weij 4.Oanlieding en koarte gearfetting Ôfdieling: SOBD FPC Directeur. Uitvoering (\J // In uw vergaderingen van 29 november en 6 december hebt u het project Nieuw Thialf behandeld. Op basis van het GS stuk van 29 november en het Businessplan Nieuw Thialf zijn de verschillende mogelijkheden voor (ver)nieuwbouw van het ijsstadion de revue gepasseerd. Verder zijn zaken als financiering en juridische aspecten aan de orde geweest. Op 6 december hebt u de dienst gevraagd een voorstel uit te werken, dat uit gaat van een voorkeur voor nieuwbouw op de locatie Noordplot. In dit GS stuk is de keuze voor nieuwbouw uitgewerkt. 5.DS beslute 1. Nieuwbouw van Thialf op de Noordplot als voorkeursvariant vast te stellen. 2. Bijgaand statenvoorstel voor te leggen aan Provinciale Staten, met het Businessplan Nieuw Thialf als bijlage. 3. In te stemmen met de bijgevoegde begrotingswijziging voor een provinciale bijdrage in de voorbereidingskosten tot het definitief projectbesluit in september 2012 ad 175.000 te dekken uit programma 10. 4. In te stemmen met het verlagen van de bijdrage van de gemeente Heerenveen aan Nieuw Thialf met maximaal 1.56 miljoen euro, vanwege de noodzakelijke aankoop van de aandelen van huidige Thialf BV. 5. Gedeputeerde Konst te machtigen om het PS voorstel waar nodig aan te passen. 1
6.Finansjele aspekten (ekskl. btw) Kosten Meiinoar 2011 2012 2013 2014 2015 % Bydrage 175.000 0 175.000 0 0 0 Provinsje Bydrage 0 0 0 0 0 0 Tredden Mei 175.000 175.000 Inoar Namme budzjet provinsj ale bydrage: Voorwaardelijk Budget Proceskosten Restant budzjet nei alle ferplichtings (dizze deryn begrepen): Jier 2011 2012 2013 2014 2015 Restant 25.000 budzjet 8 Begruttingswiziging fanneden: Ja As dat sa is: Nee Yn ramt mandaat DS? Begruttingswiziging DS taheakke. Buten mandaat DS? Begruttingswiziging PS taheakke. Ja 7.Finansjele en bestjoerlike oandachtspunten en risiko s - Gemeente - De - Het - Daarom - Indien - Indien Heerenveen (hierna te noemen gemeente) en provincie Fryslân (hierna te noemen provincie) stemmen de redactie van de voorstellen en besluiten op elkaar af voorbereidingskosten tot definitieve besluitvorming PS in september 2012 betreffen onder andere externe (juridische/financiële/fiscale) expertise en zijn begroot op 350.000. Daarvan is het provinciaal aandeel 175.000. De interne kosten/uren wordt door herprioritering uit eigen formatie gedekt. communicatietraject en het daarbij horende lobbytraject. De provincie neemt in het voorstel uitdrukkelijk de regie, dit in afstemming met Heerenveen. De provincie identificeert zich daarmee met het beoogde resultaat. Dat kan risico s met zich meebrengen als de voorkeursvariant het toch niet wordt. Van belang is daarbij dat bij het oppakken van de regie de organisatiestructuur daarmee in overeenstemming wordt gebracht. is het goed back office gelijktijdig ook aandacht te hebben voor een realiseerbare terugvaloptie. de bijdrage van het rijk en marktpartijen naar beneden bijgesteld wordt, neemt de behoefte tot een hogere provinciale bijdrage toe. Er ontstaat dan een nieuwe situatie, die een nieuwe afweging nodig maakt. de marktpartijen minder bijdragen, heeft dat een negatieve weerslag op de hoogte van de REP-regio bijdrage. ( (- 2
- Met - Een nadruk wordt ook gewezen op de in dit GS stuk genoemde financiële/fiscale/juridische risicopunten te weten het voldoen aan de REP- criteria, het lobbytraject dat moet leiden tot een rijksbijdrage en marktbijdragen, fiscale aspecten waaronder het BTW- aspect, haalbare exploitatie, structuur en organisatie, tijdige realisering in relatie tot planologische vertragingsrisico s bij nieuwbouw, aanbested ingsaspecten en opdrachtgeverschap en staatssteunvragen. ander aandachtspunt is het toepassen van de vigerende aanbestedingsregels bij de eventuele inhuur van proces- en overige expertise. Vanaf 1 januari 2012 ligt de drempel voor Europese aanbesteding op 200.000,- en moeten er tussen 45.000,- en 200.000,- minimaal drie offertes worden gevraagd (waarvan GS goed gemotiveerd kunnen afwijken; dat vergt een afzonderlijk GS-besluit). De volgende afdelingen/personen zijn betrokken bij het opstellen van de GS nota en het PS voorstel: - SOBD; Hans Roescher, Ytsje van der Wal - FPC; Willem van Elsacker, Janneke de Grave - K&E; Albert Formsma - Directeur uitvoering; Jan van der Weij - Communicatie; Harco Zwaan, Meije Gildernacher 8.Yn oerwaging nommen alternativen Uit het Businessplan blijkt dat 2 locaties (3 varianten) voldoen aan de eisen die aan het nieuwe ijsstadion worden gesteld. Dit stuk bevat een uitwerking van de keuze voor nieuwbouw op de Noordplot. Mocht bijvoorbeeld de financiering van dit project niet rond komen, dan ontstaat een nieuwe situatie. Dit kan inhouden dat één van de andere varianten opnieuw beoordeeld moet worden. 9.Ferfolchprosedueres Provinsjale Steaten : ja Oare ferfolchproseduere: Afstemming met gemeente en stuurgroep Nieuw Thialf over vervolgstappen 10. Kommunikaasje / aksjes bedoeld foar de media Parseberjocht :ja Parsekontakt : ja Oare aksje : De presentatie naar de pers, naar het Rijk en andere betrokken partijen wordt in de communicatieparagraaf toegelicht. 11. Taheakken - PS voorstel met als bijlagen het Businessplan Nieuw Thialf en de Vergelijking Varianten - Persbericht - Begrotingswijziging 3
12. Eventuele neiere taljochting Deze toelichting heeft de volgende opbouw: 1. inleiding en strategisch kader 2. het proces tot nu toe 3. een vergelijking van de varianten uit het Businessplan 4. de conclusies uit het Businessplan en de keuze van de stuurgroep 5. nieuwbouw op de Noordplot als keuze van uw college 6. vervoigstappen na de keuze 7. de stichtingskosten en de financiële dekking 8. juridische structuur en risico s 9. planning en procedure 10. communicatie 11. projectorganisatie en voorbereidingskosten 1. Inleiding Sinds 2008 werken de gemeente Heerenveen, de provincie Fryslân, Thialf BV en Sportstad Heerenveen BV aan het plan voor een nieuw of vernieuwd Thialfijsstadion met als doel de unieke positie van Thialf te behouden en deze verder te ontwikkelen. In de afgelopen jaren is uitvoerig onderzoek gedaan naar alle inhoudelijke aspecten voor een nieuw Thialf. Deze onderzoeken zijn inmiddels afgerond. We staan nu aan de start van de besluitvormingsfase. Het Businessplan Nieuw Thialf, dat is opgesteld door de Stuurgroep project nieuw Thialf, heeft als doel deze besluitvormingsfase in te leiden. In het businessplan worden twee locaties op gelijkwaardige wijze uitgewerkt: nieuwbouw op de Noordplot van het Sportstadgebied en vernieuwbouw op de bestaande locatie (met een bandbreedte, bepaald door toeschouwerscapaciteit en de omvang van zakelijke ruimtes). Op basis van de onderzoeken die zijn uitgevoerd, zijn de samenwerkende partners van mening dat dit de twee reële mogelijkheden zijn voor de realisatie van een nieuw Thialf. Strategisch kader provincie In het provinciale coalitieakkoord 2011-2015 (april 2011) is opgenomen dat een nieuw Thialf gerealiseerd moet worden waarbij het behoud van de A-status wordt geborgd. Aan het einde van de coalitieperiode dient het hierover genomen besluit in uitvoering te zijn. Het coalitieakkoord legt verder de nadruk op het versterken en benutten van eigen kracht, identiteit en cultuur van de provincie Fryslân. De provincie ziet het concept Heerenveen Stad van Sport als een krachtig en stuwend economisch cluster en een springplank voor activiteiten rond sport, onderwijs, gezondheid en leisure. Het nieuwe Thialf kan tevens bijdragen aan de duurzaamheidsambitie in het coalitieakkoord. In het Uitvoeringsprogramma 2011-2015 (juni 2011) van de provincie staat als actie opgenomen dat het project nieuw Thialf en de keuze voor nieuwbouw of vernieuwbouw mede afhankelijk is van de betrokkenheid van andere partijen (het Rijk en marktpartijen) en hun bereidheid mee te betalen. Het college van GS legt de verschillende varianten met een financiële verdiepingsslag aan Provinciale Staten voor als basis voor een locatiekeuze en de financiële bijdrage van de provincie. Verder is in het provinciale Sportbeleid aangegeven dat Thialf een kernvoorziening in Fryslân is, onmisbaar voor breedtesport, Friese sporten, topsport en sportevenementen. Thialf en Heerenveen spelen een belangrijke rol in het Olympisch Plan Fryslân (in opstelling). 4
Strategisch kader gemeente In het collegeprogramma is bepaald dat behoud van Thialf als internationaal vooraanstaande topsportaccommodatie voor langebaanschaatsen voorop staat. De uiteindelijke afweging van de te kiezen locatie en uitvoeringsvariant wordt gebaseerd op een integrale beoordeling van alle betrokken aspecten, waaronder in elk geval versterking van Heerenveen als Stad van Sport, de stedenbouwkund ige kwaliteit, bereikbaarheid en parkeren, ondersteuning van derden, financiën (investeringen en exploitatie, alsmede het gemeentelijke aandeel en risico daarin) en betrokkenheid van de bevolking conform de gemeentelijke participatiewijzer. Het plan voor het nieuwe Thialf sluit hiernaast ook goed aan bij de speerpunten van het sportbeleid en economisch beleid van de gemeente. Samenwerkingsagenda provincie Fryslân en gemeente Heerenveen In de Samenwerkingsagenda 2011-2021 tussen provincie en gemeente gaat het om ruimtelijkeconomische ontwikkeling en in het bijzonder enkele grote projecten. De doorontwikkeling van Heerenveen als Stad van Sport, inclusief een nieuw of vernieuwd Thialf, is één van de sleutelprojecten. 2 Proces tot nu toe In de afgelopen jaren is uitvoerig onderzoek gedaan naar alle relevante inhoudelijke aspecten. Op 1 maart 2010 hebben de vier samenwerkende partijen het Visiedocument Nieuw Thialf vrijgegeven. Hierin wordt het plan voor het nieuwe Thialf beschreven naar inhoud, organisatie en financiering. In april 2010 is een maatschappelijk debat georganiseerd. Enkele honderden mensen hebben deelgenomen aan het debat. Een meerderheid van de deelnemers aan het debat heeft een voorkeur uitgesproken voor vernieuwbouw van het huidige Thialf boven nieuwbouw in het Sportstadgebied. Tevens was de conclusie van het debat dat voordat standpuntbepaling en besluitvorming mogelijk zijn, er eerst nog veel vragen beantwoord moeten worden. De uitkomsten en resultaten van de verdiepingsslag die na het maatschappelijk debat is uitgevoerd, zijn samengevat in de Contourennota verdiepingsslag Thialf (die in januari 2011 door de Regiegroep is vrijgegeven). Conform de conclusies en aanbevelingen uit de Contourennota is door de vier samenwerkende partijen besloten het besluitvormingsproces verder te richten op twee locaties voor een nieuw Thialf: nieuwbouw op de Noordplot van het Sportstadgebied en vernieuwbouw van het huidige ijsstadion. Na de verkennings- en verdiepingsfase heeft Ernst & Young een onafhankelijke second opinion uitgevoerd op de exploitatieopbrengsten en de (economische) effecten van een nieuw Thialf. Hierin is geconcludeerd dat de uitgevoerde onderzoeken een relatief voorzichtig beeld schetsen van de mogelijke effecten en opbrengsten van een nieuw Thialf. In opdracht van de Stuurgroep nieuw Thialf is door Ernst & Youngeen Businessplan Nieuw Thialf opgesteld. De Stuurgroep heeft inmiddels haar akkoord gegeven aan het Businessplan en legt het nu voor aan de provincie en de gemeente om het verder te betrekken bij hun eigen besluitvormingstrajecten. Hierbij wordt ook voldaan aan de eerdere toezegging aan de gemeenteraad en Provinciale Staten om de verschillende locaties op geljkwaardige wijze uit te werken als basis voor definitieve besluitvorming. Parallel aan de besluitvorming van de provincie loopt het besluitvormingstraject van de gemeente. Deze gezamenlijke besluitvorming is ook de basis om het gesprek met het Rijk en marktpartijen aan te gaan. 5
3 Vergelijking varianten in het Businessplan In het Businessplan worden twee locaties (drie varianten) met elkaar vergeleken. De drie varianten voldoen alle aan de gestelde ambitie. Die ambitie luidt: Nieuw Thialf is een toonaangevende ijsbaan met een sterke internationale concurrentiepositie die voor de komende 25 jaar plaats biedt aan top en breedtesport, economisch goed te exploiteren is en één van de pijlers vormt onder Heerenveen Stad van Sport. Nieuw Thialf is dé kernvoorziening voor schaatsen in Nederland en is koploper in duurzaa,nheid, innovatie en energieverbruik. De 3 varianten zijn: Nieuwbouw op de Noordplot ca. 100 miljoen euro Vernieuwbouw variant 1 ca. 50 miljoen Vernieuwbouw variant 2 ca. 38 miljoen (minder zitplaatsen en kantoorruimte) In de bijlage Vergelijking varianten nieuw Thialf vindt u de 3 varianten in één overzicht gespecificeerd en met elkaar vergeleken. De specificaties en de vergelijking van de varianten worden hierna in dit hoofdstuk kort behandeld. Specificaties nieuwbouw op de Noordplot De nieuwbouw op de Noordplot wordt gerealiseerd ten noorden van het Abe Lenstra stadion en kent de volgende specificaties. Factsheet Nieuwbouw van Thialf op de Noordplot van het Sport.stadgebied Specijicatie - Ijsbaan: 400 meter baan, 333 meter baan, twee 30x60 meter ijsvioeren, 14.400 toeschouwerplaatsen - Iishockey-/evenementenhal: 30x60 meter ijsvloer, 3.000 toeschouwerplaatsen - Trainingshal voor topsporters - Entreehal - Publiekshoreca - Zakelijke ruimtes: kantoren, businessruimte, circa 6.000 m2 - Overige ruimtes: pers, facilitair, techniek, sanitair, medisch, kleedkamers Specificaties vernieuwbouw op de huidige locatie De vernieuwbouw wordt gerealiseerd op de huidige locatie van Thialf. De vernieuwbouw heeft twee varianten met een verschil in specificaties. Fadsheet Vernieuwbouw van Thwlfop de betaq,uïe locatie Variant 1 Variant 2 Specijïcatie - IJsbaan: 400 meter baan, 333 meter baan, 30x60 meter ijsvloer, 30x30 meter krabbelbaan, uitbreiding toeschouwerplaatsen van 10.500 naar 14.400 door middel van het toevoegen van een tweede ring - IJshockeyhal: 30x60 meter ijsvloer, 3.000 toeschouwerplaatsen - Trainingshal voor topsporters wordt vervangen door nieuw gebouwde trainingshal geïntegreerd in bestaande Thialf - Entreehal - Publiekshoreca - Zakelijke ruimtes: kantoren, businessruimte, circa 6.000 m2 Specijicatie gelijk aan maximumvariant, met de volgende aanpassingen qua capaciteit/ruimte - Geen tweede ring voor toeschouwers, maar uitbreiding aantal plaatsen van 10.500 naar 12.400 plaatsen - Oppervlakte zakelijke ruimtes halveren tot circa 3.000 m2 6
als - Overige ruimtes: pers, facilitair, techniek, sanitair, medisch, kleedkamers Vergelijking varianten Met zowel nieuwbouw als vernieuwbouw wordt voldaan aan de gestelde kwaliteitseisen voor het nieuwe Thialf en wordt de A-status behouden. Beide locaties bieden de investering sluitend kan worden gemaakt - financieel een gezond lange termijn perspectief en passen in de ambities van het Coalitieakkoord 2011 2015.. De varianten zijn op de volgende dimensies vergeleken: Duurzaamheid en innovatie Synergie Economie Stedelijke ontwikkel ing en bereikbaarheid Exploitatie Stichtingskosten en financiering Planning en procedures Duurzaamheid en innovatie De varianten zijn vergelijkbaar met dit verschil dat het bij nieuwbouw gemakkelijker is om nieuwe duurzame technieken te implementeren en innovatieve technologieën door te voeren. Synergie De nieuwbouwvariant is in het voordeel: meer kansen op kruisbestuiving met ander sporten; impuls voor doorontwikkeling Sportcampus; synergie parkeren, energie, horeca, commerciële ruimten e.a.; en bieden één sportexperiënce en maximale voordelen van één organisatorische structuur. Economie De nieuwbouwvariant is in het voordeel: 60 â 70 extra arbeidsplaatsen tegenover 45 â 60 arbeidsplaatsen bij vernieuwbouw; jaarlijkse bestedingsimpuls 5 mln. tegenover 4 mln.; upgraden sport in brede zin; springplank naar nieuwe groeisectoren; bredere verbetering imago Heerenveen, Fryslân en Nederland; synergie sportstad en centrum Heerenveen; en magneetwerking op bedrijvigheid/onderwijs. Stedelijke ontwikkeling en bereikbaarheid De nieuwbouwvariant is in het voordeel: zeer goede kansen ontwikkeling as station-centrumsportstad; sterke compacte stad Heerenveen; verhoging gebruiksintensiteit; voor auto beschikbare voorzieningen; loopafstand tot het station; en mogelijkheid tot busshuttle. Exploitatie In de doorgerekende exploitatiemodellen zit weinig verschil tussen de varianten. Het bedrijfsresultaat voor belasting bedraagt voor de nieuwbouwvariant 1,1 tot 1,8 mln., voor de maximum vernieuwbouwvariant 1,6 tot 1,8 mln. en voor de minimum vernieuwbouwvariant 1,2 tot 1,5 mln. Stichtingskosten en financiering De stichtingskosten voor de nieuwbouw worden geraamd op 100 mln. voor de maximum vernieuwbouwvariant op 50 mln. en voor de minimum nieuwbouwvariant op 38 mln. 7
---- f -_. - 1-let busines 1 lan hanteert voor de dekkir onderstaande verdeli.. ---;----- r -r------ - IJTW)(in o!) Vernieuwbouw Nieuwbouw Variant 1 Variant 2 Totaal stichtingskosten 100 50 38 Rijk 40 20 15 Regio 40 20 20 Marktpartijen 20 10 8 Planning en procedures Een voordeel van vernieuwbouw is, dat er vergeleken met nieuwbouw minder juridische procedures verwacht worden. Een nadeel is - omdat er ijs nodig blijft in het schaatsseizoen -, dat er tussen de seizoenen in gebouwd zal moeten worden, gedurende een periode van 6-7 maanden. De vernieuwbouw staat gepland voor 2 tussenseizoenen, dit vraagt een speciale planning en logistiek en heeft tot risico dat het tot vertraging en extra kosten kan leiden. 4 Conclusies Businessplan en keuze Stuurgroep In het Businessplan worden door de Stuurgroep de volgende conclusies getrokken en aanbevelingen gedaan: Thialf is voor de schaatssport een uniek stadion. Niet alleen door het enthousiaste Nederlandse publiek, maar ook door de hoogwaardige faciliteiten. Maar het huidige Thialf is aan het einde van zijn levensduur. Nieuwe, ultramoderne ijsstadions in het buitenland staan te dringen om de plaats van Thialf als schaatsarena nummer één over te nemen. Als Nederland ook in de toekomst nummer één van de wereld wil blijven op schaatsgebied, hebben we een nieuw, innovatief en duurzaam Thialf ijsstadion met de modernste faciliteiten nodig. We kunnen daarbij kiezen uit twee mogelijkheden: nieuwbouw op de Noordplot van het Sportstadgebied, of vernieuwbouw op de bestaande locatie. Beide mogelijkheden zijn in dit businessplan verder uitgediept. Met beide opties kunnen we voldoen aan de kwaliteitseisen die de ISU aan de A-status verbindt. En ook financieel bieden beide varianten een gezond lange termijn perspectief. Onze analyse in dit businessplan laat zien dat nieuwbouw de beste mogelijkheden biedt. Daarom kiest de Stuurgroep voor een nieuw Thialf op de Noordplot van het Sportstadgebied. Een impuls voor de schaatssport, zowel voor de huidige als voor de komende generatie. De opening van een nieuw Thialf in 2015 kan het symbool worden voor het vertrouwen van Nederland in betere economische tijden. Ons staat een iconisch Thialf voor ogen. Een voorbeeld van de nieuwe generatie topsportaccommodaties op Olympisch niveau. De stuurgroep komt tot deze conclusie op basis van de volgende argumenten: nieuwbouw heeft de meeste potentie als het gaat om de verdere ontwikkeling van de schaatssport. Ook de KNSB spreekt hierom nadrukkelijk zijn voorkeur uit voor nieuwbouw op de Noordplot van het Sportstadgebied; nieuwbouw heeft de meeste synergievoordelen. Thialfkan worden doorontwikkeld tot een multifunctionele sportcampus: sport en gezondheid en medische ontwikkelingen; sport en onderwijs en in het bijzonder de doorontwikkeling van het Centrum voor Topsport en Onderwijs; sport en economie; sport en leisure en recreatie; bij nieuwbouw beginnen we met een schone lei. Dat biedt ons de kans om een innovatief en duurzaam ijsstadion neer te zetten waar de meest vernieuwende producten en inzichten van Nederlandse bedrijven in zijn verwerkt; nieuwbouw biedt de beste mogelijkheden om marktpartijen aan te trekken bij de realisatie van het nieuwe Thialf. Sponsoren kunnen we een toplocatie bieden waar ze graag bij willen zijn; een nieuw Thialf op de Noordplot van het Sportstadgebied vormt de schakel in een integrale gebiedsontwikkeling. Het verbinden van het Sportstadgebied met het centrum van Heerenveen maakt van Heerenveen een sterke en compacte stad. De combinatie met een 8
- de - maximale groot multifunctioneel sportcomplex maakt het gebied tot hoofdentree van Heerenveen, optimaal bereikbaar per auto en met openbaar vervoer; de directe economische effecten van nieuwbouw zijn iets groter dan van vernieuwbouw op de huidige locatie. Maar belangrijker nog zijn de uitstralingseffecten voor de lokale, regionale en zelfs nationale economie. Imago/identiteit/branding; Sport als stuwende kracht voor de Friese en Heerenveense economie; en het verknopen van lokale en regionale bedrijvennetwerken met nationale en internationale netwerken; tot slot: nieuwbouw op de Noordplot van het Sportstadgebied biedt ons de kans om een icoon neer te zetten dat tot bewondering, trots en inspiratie zal leiden bij Heerenveeners, Friezen en schaatsliefhebbers in heel Nederland en de rest van de wereld. De Stuurgroep nieuw Thialf kiest voor nieuwbouw van Thialf. Een nieuw Thialf is hard nodig, en we krijgen deze unieke kans maar één keer. Maar eerst zal er draagvlak moeten zijn. Eerst in de regio, daarna bij het Rijk. Een duidelijk commitment van de overheid zal ook het aantrekken van marktpartijen vergemakkelijken: het realiseren van een nieuw Thialf biedt ons bedrijfsleven unieke kansen om zijn innovatieve kracht en duurzaambeid te laten zien. De stuurgroep spreekt haar voorkeur uit wetende dat daarmee gepaard gaande extra investering een afzonderlijke politieke afweging vraagt. Die weging is de verantwoordelijkheid voor de politiek en is niet betrokken bij de uitgesproken voorkeur. 5. Nieuwbouw op de Noordplot, voorkeursvariant van het College Nieuwbouw op de Noordplot van het Sportstadgebied heeft de voorkeur van het college en het college vindt dat er voldoende perspectief is op realisatie op deze locatie. Naast de in van het Businessplan genoemde voordelen, zijn belangrijke redenen voor de keuze van deze variant: - met nieuwbouw komen we tot een nieuwe generatie topsportaccommodatie - de te verwachten brede maatschappelijke effecten van de nieuwbouw. Hierbij denken wij specifiek aan: doorontwikkeling tot een stuwend economisch cluster rond sport inzet van innovaties en daarbij horende spin-off - de beste mogelijkheden om duurzame toepassingen door te voeren - realiseren van één van de sterke centra in Nederland, waar sport, onderwijs, economie, gezondheid en leisure zich in combinatie kunnen ontwikkelen - synergie in de netwerken, activiteiten en exploitatie van voetbalstadion, ijsstadion, sport onderwijs en gerelateerde bedrijvigheid. - optimale gebiedsontwikkel ing in Heerenveen Kortom we realiseren in Heerenveen de sportiefste vierkante kilometer van Nederland, waar turners, voetballers en schaatsers voor topprestaties zullen zorgen Landelijk perspectief Een nieuw ijsstadion dat aan alle eisen voldoet vertegenwoordigt ook een groot rjksbelang. Hiermee kan Nederland-Schaatsland zowel nationaal als internationaal mee voor de dag komen en de voorziening past in het nationale sport en Olympisch beleid. Met een nieuw Thialf haalt Nederland meer Olympisch goud. Met die lobby-boodschap gingen we naar Den Haag. Het is die boodschap die maakt dat het schaatsen de vaandeldrager is van de nationale trots en een impuls geeft aan de Olympische ambitie van Nederland. Nieuwbouw op de Noordplot schept verder goede mogelijkheden voor onderwijs, innovaties, duurzaamheid en werkgelegenheid. Deze zijn ook van grote betekenis voor het nationale economisch en duurzaamheidsbeleid. 9
6. Vervoigstappen Deze fase start na de locatiekeuze door Raad en Staten, die gepland staat voor februari 2012. In deze fase staat de haalbaarheid van de gekozen variant centraal. De vervolgfase kent als aandachtspunten: Realiseren van de financiering door Rijk en bedrijven De bijdrage van de regio is gesteld op 40%. Het businessplan streeft naar een rijksbijdrage van 40%. Dit past bij de ambitie voor het nieuwe ijsstadion als de kernvoorziening voor schaatsen in Nederland. Een stadion, waar Nederland-Schaatsland zowel nationaal als internationaal voorop loopt. Zo n voorziening past in het nationale sport- en Olympisch beleid. De keuze van Raad en Staten en de presentatie van het Businessplan zijn een goede basis voor de benadering van het Rijk, die zal worden uitgevoerd parallel aan de voorbereiding van de rijksbegroting 2013. Eenzelfde aanpak geldt ook voor de benadering van het bedrijfsleven. Een bijdrage van 20% vanuit het bedrijfsleven is als doel gesteld. Uitwerken van de inhoudelijke vraagstukken Het besluit een voorkeur uit te spreken voor de nieuwbouw van Thialf op de Noordplot maakt de weg vrij voorbereidingen te treffen om samen met betrokken partijen en belanghebbenden verdere uitwerking te geven aan gepresenteerde aspecten als (sport- en overige)synergie, economie, leisure en recreatie, duurzaamheid. Daarmee wordt invulling gegeven aan de in het Businessplan geïdentificeerde kansen en potenties. Deze ontwikkelfase wordt afgerond met het definitieve projectbesluit, dat nu gepland staat voor September 2012., Uitwerken van de bouwvoorbereiding De investeringsbedragen, die hier en in het Businessplan worden genoemd, zijn gebaseerd op eenheidsnormen en gebaseerd op prijspeil november 2010. In het vervolgtraject zal de financiële context van de gekozen variant verder uitgewerkt worden, inclusief prijspeilindexering. Een belangrijk aspect is het oriënteren op het voorbereiden van een optimale aanbestedingsprocedure en bouwproces. Uitwerken van juridische aspecten Het gaat hier om vragen rond eigendomsstructuren, aanbesteding, fiscaliteit, subsidievoorwaarden, staatssteun en inzet en/of participatie door bedrijven. Sportstad Heerenveen speelt hierin een rol, omdat het de bedoeling is deze Organisatie de exploitatie te laten uitvoeren zodat er tussen alle sportgerichte activiteiten in Heerenveen een maximale synergie ontstaat. Deze punten zijn onderwerp van studie en worden betrokken bij deze besluitvorming, maar dienen nog verder uitgewerkt tot definitieve keuzes. Projectsturing Gezien de complexiteit van het project en de hoge ambitie is een stevige projectorganisatie, met verschillende deskundigheden nodig om deze vervolgstappen te kunnen zetten. Deze projectorganisatie zal in overleg met de partners worden gevormd. De provincie doet een voorzet, zowel voor de projectorganisatie tot het definitief projectbesluit (september 2012), als voor de periode daarna. Een apart onderdeel hiervan is Organisatie van de lobby. 10
7. Nieuwbouw: stichtingskosten, dekkingsmogelij kheden en exploitatie Stichtingskosten Onderstaande tabel bevat een overzicht van de stichtingskosten van de nieuwbouw variant Noordplot. F Stzcküngskosten Nieuwbouw Niordplot - (exelbt»9 (in mln euroj Bouw- en installatiekosten Thialf 58,3 Bouw- en installatiekosten ijshockeyhal 12 1 Overige kosten (bijkomende kosten, 29,6 grondkosten, infra) Totaal stichtingskosten 100 Aandachtspunten: *De stichtingskosten zijn gebaseerd op het prijspeil november 2010. * De stichtingskosten die hier en in het Businessplan worden genoemd, zijn globaal en gebaseerd op eenheidsnormen. In het vervolgtraject zullen de kosten van de gekozen variant verder uitgewerkt worden, inclusief prijspeilindexering. * De investering is exclusief BTW. De bijdrage dient als onbelaste bijdrage te worden aangemerkt om gecompenseerd te worden. Indien dit niet mogelijk is, dient alsnog 20 % gedekt te worden. * De stichtingskosten zijn niet onderworpen aan een second opinion: het gaat om een eerste raming op basis van hoeveelheden en eenheidsprijzen afgeleid van schetsontwerpen. * Bovengenoemde investeringskosten zijn niet gebaseerd op een energie neutraal stadion: bij uitwerking van een energie neutraal stadion nemen de investeringskosten voor installaties aanzienlijk toe. Verdeling bijdragen in de stichtingskosten In het Businessplan wordt voor de stichtingskosten als verdeling gehanteerd: 40 % bijdrage Rijk, 40 % bijdrage Regio (provincie en gemeente) en 20 % bijdrage bedrijfsleven Rijksbijdrage Het nieuwe ijsstadion vertegenwoordigt als kernvoorziening voor het schaatsen ook een groot rjksbelang. Het nieuwe stadion draagt bij aan de nationale trots, het Sportbeleid, Olympisch Plan, Innovatie en Duurzaamheidbeleid. Gezien deze raakvlakken is een bijdrage van 40% van het Rijk meer dan gerechtvaardigd. Hoewel het Rijk positief staat ten opzichte van de plannen, is de (hoogte van) de rijksbijdrage nog niet duidelijk. Bij een lagere of geen bijdrage, zal uw college een nieuwe afweging moeten maken. De rijksbijdrage is een voorwaarde voor het realiseren van de voorkeursvariant. Actueel in het nieuws is, dat een bijdrage uit de Nationale Sportloterj een alternatief kan zijn. Voorwaarde is dat er voldoende gegarandeerde inkomsten zijn en dat justitie kan regelen dat de inkomsten uit zo n loterij niet worden gezien als winst of commerciële activiteit. Bij de rijksbijdrage werd eerder gedacht aan een REP- rijksbijdrage. In het uitvoeringsprogramma is 4 mln REP- rijksbijdrage opgenomen. Gezien de voorwaarden van het Rijk is de kans dat de REP-rjksbijdrage toegekend wordt vrijwel nihil. Provincie De provincie ontvangt REP gelden van het rijk die zij zelf, binnen de programmalijnen naar eigen inzicht mag inzetten. De provincie kan een bijdrage leveren vanuit deze REP regio gelden, mits het project voldoet aan de REP-criteria. In het Uitvoeringsprogramma is 18 mln - 40 mln Rep regio gelden genoemd als mogelijke bijdrage aan Thialf. De mogelijkheid van een bijdrage REP is mede afhankelijk van het realiseren van een minimale bijdrage vanuit de markpartijen. Als er geen of een beperkte bijdrage vanuit de REP-regio beschikbaar komt, moeten er (aanvullende) 11
40 alternatieve dekkingsmogelijkheden gezocht worden. Dan kan mogelijk een bijdrage uit de reserve Nuon of VAR overwogen worden. Gemeente Bij de nieuwbouw variant was de bijdrage van de gemeente oorspronkelijk 10 %, maar het deel dat rechtstreeks kan worden toegerekend aan het project is verlaagd naar 3 %. Omdat eerder al met de gemeente is overeengekomen dat ca. 7 miljoen euro afboeking grondprijs bij nieuwbouw op de eigen bijdrage in mindering gebracht mag worden. Een aspect dat nu speelt is de aankoop door de gemeente van de aandelen huidig Thialf BV van Essent en Aegon. Deze aankoop is nodig om verdere stappen te kunnen zetten, ongeacht of we kiezen voor nieuwbouw of vernieuwbouw. 1-leerenveen verzoekt om het bedrag 1.56 miljoen in mindering te morgen brengen op de bijdrage van de gemeente. Dit is voor de gemeente de dekking om de transactie nu uit te kunnen voeren. De bijdrage van de gemeente aan de stichtingskosten is dan nog 1,44 miljoen euro. Voorgesteld wordt om in te stemmen met het verzoek van de gemeente. Bijdrage marktpartijen De bijdrage van marktpartijen is een streefbeeld. Deze marktbijdrage mag niet gerealiseerd worden door marktvoordelen als gevolg van bijzondere aanbestedingsvormen. Deze verlaging van het investeringsbedrag kan niet worden gezien als marktbijdrage. Als de marktbijdrage niet kan worden gerealiseerd, is financiering vanuit REP-middelen niet goed mogelijk. De kans op marktbij dragen van bijvoorbeeld commerciële nutsbedrijven dient nader onderzocht te worden: een hoge duurzaamheids en energiedoelstelling kan de kans op een bijdrage (ook van het Rijk) vergroten. Bij een tegenvallende bijdrage uit liet bedrijfsleven ontstaat een nieuwe situatie. De bijdrage bedrijfsleven is een voorwaarde voor het realiseren van de voorkeursvariant. Exploitatie In onderstaand overzicht staat een raming van de exploitatie begroting per variant. Bij de verdere uitwerking van de varianten moeten investeringen en exploitatie aan elkaar gekoppeld worden: de gewenste ambities en minimum criteria van de investering en wat de consequenties hiervan zijn voor de exploitatie. Het businessplan is nog globaal, en niet concreet ingekaderd. Bijvoorbeeld de eisen voor duurzaamheid, multifunctioneel gebruik, of exploitatiekosten kunnen zowel de stichtingskosten als de exploitatiekosten sterk beïnvloeden. Dit is één van de vervolgstappen die uitgewerkt gaat worden. Opbrengsten 5,8 tot 7,0 Inkoopkosten 0,8 tot 1,1 E Exploitatiekosten 3,9 tot 4,0 Bedrijfsresultaat voor belasting 1,1 tot 1,8 Aandachtspunten bij de exploitatie: * Een volledig energie neutraal (energie die nodig is om het ijs in conditie te houden moet in het station zelf opgewekt worden) stadion zou een besparing van rond een miljoen op de exploitatie kunnen opleveren door lagere energie kosten. In de exploitatiemodellen is een energiebesparing ten opzichte van de huidige situatie geraamd van 30 %, dit kan oplopen tot 60%. Hogere besparing leidt tot (veel) hogere stichtingskosten. * Bij het exploitatie model is het uitgangspunt: bijdragen aan stichtingskosten uit subsidie en niet uit vreemd vermogen (geen rentekosten). 12
8. Juridische structuur en risico s Een complex project als het realiseren van het nieuwe Thialf kent diverse bestuurlijke en juridische aandachtspunten en risico s. De belangrijkste worden hieronder weergegeven. Deze onderwerpen zullen nader worden uitgewerkt in het definitief voorstel aan uw Staten in september 2O2. a. Financieringsbijdragen. -De dekking van de uiteindelijk door de provincie beschikbaar te stellen bijdrage hangt af van de te kiezen uitwerking maar ook van bijdragen van gemeente Heerenveen, Rijk en marktpartijen. Van belang is of en tot welke hoogte een bijdrage van overheden toegelaten is met toetsing aan staatssteunregels. Wij gaan uit van een subsidiebijdrage van de provincie en niet van deelneming in de realiserende rechtspersoon waar zeggenschap tegenover zou dienen te staan. -De bijdrage van de gemeente Heerenveen wordt beperkt door de financiële positie van de gemeente en wordt ook getoetst vanuit de wet ARHI (herindelinggemeente). -De marktbijdragen moeten daadwerkelijke sponsorbijdragen zijn in de financiering en geen interesse van marktpartijen die willen bouwen. Daarvoor gelden uiteraard vigerende aanbestedingsregels. b. Gevolgen overname aandelen Heerenveen De bijdrage van Heerenveen wordt verder beperkt door de noodzakelijke en eerder overeengekomen overname van de aandelen van de huidige medeaandeelhouders Aegon en Essent waarmee Heerenveen enig aandeelhouder in de huidige Thialf BV wordt. c. Exploitatie -Voor financiële uitvoerbaarheid is de exploitatie van groot belang. Dit beïnvloedt de beheersstructuur. Verder zijn daarbij een goede planning, aansturing en het onverkort toepassen van good governance vereisten -De REP-criteria dienen nog door uw Staten te worden vastgesteld. De provinciale bijdrage dient hierin te passen. d. Vertragingsrisico Voor realisering is van belang of daadwerkelijk op korte termijn gebouwd kan worden. Bouwen op een nieuw te ontwikkelen locatie lijkt meer risico s te hebben op vertraging in verband met juridische procedures tot en met de Raad van State, maar ook op planschadeclaims. Dat stelt hoge eisen aan het aansturen van de planologische procedures. e. Staatssteun De mogelijkheden van overheidsfinanciering in het nieuwe Thialf worden begrensd door de toelaatbaarheid van staatssteun. Dat is afhankelijk van de bestemming van de overheidsgelden in de verschillende onderdelen van Thialf en de hoogte van de subsidies voor de verschillende onderdelen. Oplossingen kunnen o.a. gezocht worden in een scheiding tussen economische en niet-economische activiteiten (in staatssteunrechtelijke zin) van Thialf, het optimaal benutten van de mogelijkheden van de vrijstellingsverordeningen en kaderregelingen e.d. en waar mogelijk gerichte inzet van private investeerders op juist die onderdelen waar staatssteun mogelijk een rol speelt. In zijn algemeenheid zijn overheidsbijdragen aan publieke infrastructuur toegelaten, maar is er sprake van niet toegelaten staatsteun indien overheidsgeld aan economische activiteiten wordt besteed. Welk deel/percentage dat is moet nader worden bezien. Dat is juist het deel waar de sponsoren uit de markt in zouden moeten bijdragen. Wij treden met het subsidiërende ministerie in overleg, om het Rijk te committeren aan de financiële opzet en met hen te zoeken naar bijbehorende staatssteunrechteljke oplossingen. f. Aanbestedingsaspecten -Bij het realiseren van een dergelijk complex project zijn de regels van Europese aanbesteding van groot belang omdat er veel overheidsgeld mee gemoeid is. Bij de uitwerking van de gekozen uitvoeringsvariant zal bezien worden met alle betrokken partijen welke aanbestedingsvorm het best hierbij past. Daarbij zijn onder meer ook van invloed de huidige en toekomstige beheersstructuur, de daarbij passende rechtsvorm, de betrokkenheid van marktpartijen, de rol die de overheden zelf willen spelen (in de vorm van regie in eigen hand hebben of louter subsidiëren) 13
en uiteraard de toegelaten mogelijkheden in hoogte van subsidie door overheden getoetst aan de regels van staatssteun. Overigens stellen subsidievoorwaarden ook eisen aan de aanbesteding. Hoe meer er aan activiteiten en andere ambities om de ijsbaan heen plaatsvindt hoe complexer de aanbesteding uiteraard wordt. Om deze onderdelen in goede integrale afstemming te kunnen uitwerken is liet noodzakelijk gerichte externe aanbestedings-, bouw- en overige juridisch/financiële expertise aan te wenden. Daarbij hoort ook fiscale expertise. In een dergelijk complex project spelen immers fiscale aspecten (o.a. BTW) een grote rol. De investering is exclusief BTW, als onbelaste bijdrage om te kunnen worden gecompenseerd vaiiuit liet BTW-compensatiefonds. BTW-plichtigheid leidt tot een dekkingsprobleem omdat de geraamde kosten dan 20% verhoogd dienen te worden. Dit punt zal iiader worden verkend. -Om bij de aanbesteding de creativiteit en iiibreng van de markt zoveel mogelijk te waarborgen kan voor bepaalde manieren van aanbesteden worden gekozen, bijvoorbeeld voor de pps constructie of aanbesteding via de concurrentiegerichte dialoog. Dergelijke manieren van aanbesteden kuniieii de bouwkosten drukken of de toekomstige kosten beheersbaar(der) maken. g. Bouwproces/Rol provincie. Juist omdat de provincie iiiet voornemens is in de exploitatie deel te nemen, is liet van belang te borgeii dat de bouw volgeiis planning en binnen liet beschikbare budget wordt gerealiseerd. Als grote financier zou de provincie dan ook verregaande invloed moeten hebben in het beheersen van liet bouwproces. Wellicht verdient liet de voorkeur dat de provincie de regie voor de bouw, dus het opdraclitgeverscliap, naar zich toetrekt om professionaliteit t.a.v. aansturing te verzekereii. Daarmee houdt de provincie greep op de bouwkosten, prijspeil eii wat wordt gebouwd. Uiteraard dient naast het bouwproces en de planning er een goede organisatiestructuur tot stand te komen. Dit zal worden afgestemd met andere betrokken partijeii. Nadere voorstellen dienaangaande zullen wordeti uitgewerkt. 9. Planning en procedure Stap 1: Staten- eii Raadsbehandeliiig (januari, februari) - Keuze voorkeursvariant door Raad eii Stateii Stap 2: Vervolgfase (februari juli 2012) - Realiseren - Uitwerken - Uitwerken - Uitwerken financiële dekking inhoudelijke vraagstukken bouwvoorbereiding juridische aspecten Stap 3: Projectbesluit Raad en Staten (september 2012) Stap 4: Planologische procedures, aanbestedingstraject, nadere uitwerking en voorbereiding bouw (2013) Stap 5: Start bouw medio 2014 10 Communicatie Inleidend In onze communicatie moet centraal staan dat we gaan voor een Thialf dat zich onder de topbanen van de wereld kan scharen. Een stadion dat uitgaat van het maximahiseren van kansen. Kansen voor de sport, voor Olympisch goud. Maar ook kansen op het gebied van economie, duurzaamheid, recreatie en maatschappij. Een stadion als katalysator van mogelijkheden. Van de mogelijke varianten laten we de nieuwbouwvariant verder uitwerken. Dit leidt tot één heldere boodschap die in elke communicatie terug moet komen. 14
Boodschap Fryslân en Heerenveen gaan voor een Thialf dat behoort tot de absolute wereldtop onder de ijsbanen. Thialf moet weer een toonaangevende ijsbaan worden met een sterke internationale concurrentiepositie en de topper onder de laaglandbanen. We kiezen voor een nieuwe generatie topsportaccommodatie op Olympisch niveau. Dat willen we, omdat het voor Heerenveen als stad, Fryslân als provincie en Nederland als land belangrijk is. Belangrijk voor imago en economie. Belangrijk om Fryslân en Nederland te positioneren als innovatief, duurzaam en sportminded. Thialf moet haar positie als kernvoorziening van schaatsen in Nederland versterken, voor topsport én breedtesport. Doelgroepen Ps Gemeenteraad Heerenveen Rijk Bedrijfsleven Fryslân Bedrijfsleven Nederland Bevolking Heerenveen Bevolking Fryslân Bevolking Nederland KNSB Pers Communicatiedoelen Draagvlak creëren bij PS, raad en rijk voor een nieuwbouw van het ijsstadionen hen motiveren de financiële middelen beschikbaar te stellen Bedrijfsleven informeren over het top-thialf,en hen enthousiasmeren om te participeren Bevolking enthousiast krijgen over de plannen voor het top-thialf. KNSB en andere betrokken organisaties informeren en betrekken Informeren van de pers Middelen Raad en PS voorstel. Na besluitvorming in GS en BenW ontvangen zowel PS als gemeenteraad een voorstel om in te stemmen met het besluit van GS/BenW om de voorkeursvariant nader uit te werken. Informerende bijeenkomst raad en PS in aanloop naar PS vergadering en raadsvergadering. In deze bijeenkomst krijgen PS en raad meer informatie over het businessplan en de varianten en kunnen zij aanvullende vragen stellen om hun eigen beelden compleet te krijgen. Hierbij deskundigen inschakelen. Zo snel mogelijk na besluit GS en BenW dient lobby in Den Haag plaats te vinden door bestuurders. Persgesprek door gedeputeerde, wethouder en voorzitter stuurgroep. Aansluitend aan het persgesprek versturen we een persbericht. Persgesprek en persbericht hebben tot doel, informeren over de mogelijkheden van het top-thialf. www.ijsvoornieuwthialf.ni. Deze website is in het leven geroepen om te informeren over de vorderingen naar de realisatie van een top-thialf. Hier moet het besluit en achterliggende motivaties van GS en BenW op komen te staan. Brief aan KNSB over besluit aangaande businessplan 15
Planning 13 dec behandeling in GS en BenW van liet businessplan en besluit over uitwerking van de r voorkeursvariant 14 dec persgesprek en persbericht voorstel aan raad en staten dec brief aan KNSB brief aan Tweede Kamer informatie op www. ijsvoorn ieuwthialf.n 1 jan informerende bijeenkomst raad en staten feb behandeling in Raadsvergadering en Statenvergadering mrt formele start lobby voor cofinanciering door Rijk en markt sept definitief besluit over Nieuw Thialf 11 Projectorganisatie en voorbereidingskosten Na de besluitvorming in de colleges en Raad en Staten werkt een projectgroep de aandachtspunten, die onder 6 genoemd zijn, verder uit. De uitwerking vindt plaats van februari tot september 2012. Gezien de complexiteit van liet project en de hoge ambitie is een stevige projectorganisatie, met verschillende deskundigheden nodig om deze vervolgstappen te kunnen zetten. Deze projectorganisatie zal in overleg met de partners worden gevormd. De provincie doet een voorzet, zowel voor de projectorganisatie tot liet definitief projectbesluit (september 2012), als voor de periode daarna. Een apart onderdeel hiervan is organisatie van de lobby onder bestuurlijke verantwoordelijkheid van gedeputeerde Konst. In januari komt de dienst met een meer uitgewerkt voorstel aan u. Voor de komende fase van februari tot september is een globale kostenraming opgesteld, die bij liet vormen van de projectorganisatie en liet concreet definiëren en wegzetten van de acties nader wordt ingevuld. Globale kostenraming - realiseren financiële dekking 80.000 (doorrekenen berekeningen en aantrekken middelen) - uitwerken van inhoudelijke vraagstukken 25.000 (acties gericht op economie, innovatie, synergie, energie en duurzaamheid) - uitwerken van de bouwvoorbereiding 65.000 (toets van ambities, programma van eisen naar raming en risico analyse) - uitwerken van dejuridische aspecten 80.000 (acties gericht op staatssteun, aanbesteden, j uridische structuur, rechtsvorm, aandelen. grondverwerving, eigendom, planologische procedures/vergunningen, fiscaliteiten en participatie bedrijfsleven) - algemene inzet (inhoudelijk en procesadvies en projectcontrol) 100.000 Totaal 350.000 De voorbereidingskosten voor de periode februari tot september 2012 worden geraamd op 350.000. Voorgesteld wordt om deze kosten op 50 / 50 basis te verdelen tussen de provincie en de gemeente. Ambtelijk is hierover overeenstemming met de gemeente. Dit betekent voor beide 175.000 aan kosten. Voorgesteld wordt PS te verzoeken om de provinciale bijdrage aan de voorbereidingskosten voor nieuw Thialf ad 175.000 te dekken uit het voorwaardelijk opgenomen budget van 200.000 in programma 10. Daarnaast zijn er nog interne kosten (uren). Deze worden eveneens geraamd op 350.000. De inzet is om de interne uren via herprioritering van werkzaamheden binnen de afdelingen op te lossen. 16
In september 2012 wordt het definitief projectbesluit in staten en raad behandeld. Hierin worden alle kosten meegenomen voor de periode na het projectbesluit, inclusief verdere voorbereidingskosten in 2012. 17
nn m 4