Halfmaandelijks magazine van de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten vzw - Paviljoenstraat 9-1030 Brussel verschijnt 20 x per jaar Afgiftekantoor Gent X P2A9746 NR 13 VAN 1 september 2010 Water last of lust VVSG-MAGAZINE VOOR GEMEENTE EN OCMW Rotterdam wordt aantrekkelijk als klimaatbestendige stad Asbeek meandert door Kloostertuin in Opwijk Leuven beheerst zijn rioolnetwerk
Arnoud Molenaar: We zien water niet als een probleem, maar als een kans.
SPECIAL WATER Interview met ARNOUD MOLENAAR Een klimaatbestendige stad is een aantrekkelijke stad De zeespiegel zal stijgen, de regenbuien worden feller, het debiet van de rivieren en het niveau van het grondwater zal wijzigen. Maar toch wil Rotterdam, die bloeiende havenstad in het deltagebied van Rijn en Maas, het water als een kans beschouwen om de stad aantrekkelijker en duurzamer te maken. Almaar meer mensen wonen en werken graag aan het water en willen er hun vrije tijd doorbrengen, zegt Arnoud Molenaar, programmamanager van Rotterdam Climate Proof. Marlies van Bouwel Om de effecten van de opwarming van de aarde tegen te gaan werkt Rotterdam aan de bron en probeert de stad op alle manieren het energieverbruik en de CO2-uitstoot drastisch te verminderen, maar tegelijk reageert ze op alle mogelijke gevolgen van de veranderingen in het klimaat. Bij dat laatste draait het voor tachtig procent om water. Maar natuurlijk ook om de hitteontwikkeling in een compacte en versteende stad. Dat het steeds extremer wordt, zie je al in megasteden als Mexico en Londen. Maar ook wij zullen almaar meer en almaar langere hittegolven krijgen. Als stad moet je dan anders bouwen en meer groen ontwikkelen, zegt Arnoud Molenaar. En welk scenario volgt u dan? Wil Rotterdam vooral inspelen op de hogere zeespiegel, de fellere buien of op mogelijke droogte door de hittegolven? Eigenlijk vinden wij het niet eens zo relevant welk scenario het wordt. Je kunt er heel veel aandacht en onderzoek aan besteden, maar het enige dat we zeker weten is dat het onzeker is, en dat het gaat veranderen. Dus als je flexibel wordt op alle vlakken ben je klimaatbestendig bezig. De Commissie van minister Cees Veerman heeft in opdracht van de regering een advies geschreven voor een tweede Deltaplan. Het eerste kwam er na de grote overstroming van 1953, maar nu wil Nederland een nieuwe ramp voor zijn en nationaal anticiperen op de klimaatsverandering. Die commissie volgde het scenario dat de zeespiegel tussen nu en het einde van deze eeuw tussen de 65 en de 130 centimeter zal stijgen en in het jaar 2200 twee tot vier meter hoger zal liggen dan nu. Het belangrijkste in deze filosofie is dat de veranderingen komen en dat je erop moet anticiperen. Dat je slim moet bouwen, ook bij het aanleggen van dijken. We moeten dijken inrichten die we over twintig, vijftig of tachtig jaar opnieuw kunnen ophogen. Als je op een dijk bouwt moet je dus flexibel en voor een kortere duur bouwen. Maar soms kun je de onderste verdieping van een gebouw met tegels bedekken zodat eventuele wateroverlast niet tot schade leidt of je ontwerpt zodanig dat je die ruimte over dertig jaar kunt gebruiken als een parkeergarage die af en toe onderloopt. Je moet dus nadenken over je infrastructuur en de ruimtelijke ordening. Je moet dus op veel fronten bezig zijn. In Rotterdam werken we geïntegreerd. Het water komt van vier kanten op ons af: de neerslag neemt toe, de zeespiegel stijgt, het grondwater en de rivieraanvoer verandert: in extreme situaties gaat het om meer water, maar ook lagere waterstanden kunnen problemen leveren. Rotterdam is een doorvoerhaven, bij lage rivierstanden kunnen de schepen niet naar het achterland. Rotterdam zit dus echt in de knel. Waar begin je dan mee? Neen, we zien water niet als een probleem, maar als een kans. Tot vijf jaar geleden zagen ook de stedenbouwers in Rotterdam het water als een plaag die alleen maar geld kostte. Maar nu zien ze het water ook als een kans omdat je de stad met water meer leefkwaliteit kunt bieden. Veel mensen willen aan het water wonen en recreëren. Rotterdam is in 2001 samen met de waterschappen begonnen aan een integraal waterplan voor zowel de kwaliteit van het water, als het peil, als de veiligheid. 2005 was zeer belangrijk omdat de architectuurbiënnale toen onder de noemer the f lood liep en in het teken van water stond. Ambtenaren, watermanagers, Antwerpen 28 september Lokaal waterbeleid Water in balans Ook in kleinere steden/gemeenten wordt er gewerkt en nagedacht over klimaatadaptatie. Op deze studiedag presenteert Frank van Swol de visie van Eindhoven. In werkgroep 1 Klimaatwijziging en ons watersysteem maatregelen aan de bron: in de wijk, op het openbaar domein legt professor Patrick Willems de invloed van de klimaatverandering op stedelijke hydrologie en de adaptatienoden uit. Ann Tack van WVI en de Ieperse duurzaamheidsambtenaar Hein Lapauw lichten de klimaatadaptieve maatregelen in wijk De Vloei in Ieper toe. www.vvsg.be (kalender) 1 september 2010 LOKAAL 13
SPECIAL WATER Interview met ARNOUD MOLENAAR planners en waterschappen hebben toen een visie ontwikkeld: Rotterdam Waterstad in 2035. Dat betekende echt een ommekeer in het denken over water. Een heleboel oude havenbekkens in de stad zullen over twintig jaar volkomen getransformeerd zijn en je zult er op het water wonen en werken, in drijvende woningen en kantoren. De zware industrie trekt almaar verder naar de kust en naar de tweede Maasvlakte. Hierdoor krijgen we ook meer waterfronten en dat is interessant. We zetten echt in op het wonen aan en op het water. Als stad wil je meer huizen ontwikkelen. Nu uitbreiden naar buiten onmogelijk wordt, krijgen we heel mooie waterpercelen die we de volgende decennia kunnen ontwikkelen. Eind 2007 hebben we Waterplan 2 vastgesteld, een echt integraal plan met de combinatie van de vraagstukken van ruimtelijke ordening. Want wateropvang vraagt zoveel vierkante meter, dat is dus een ruimtelijk vraagstuk. Er is ook heel veel aandacht voor de klimaatsverandering en sinds 2008 loopt het Rotterdam Climate Proof programma dat een extra dimensie geeft aan economische kansen. Welke instrumenten zet Rotterdam in om het plan te realiseren? We willen alle facetten aanpakken, en om het overzichtelijk te houden kun je een tweedeling hanteren: de binnenstad en het buitengebied. In de binnenstad kun je het vele regenwater opvangen door de singels te verbreden of te verleggen, je kunt terrassen aanleggen, maar ook de straatprofielen veranderen waardoor het water in de straat blijft en niet in de kelders loopt. Je kunt ook kiezen voor waterdoorlaatbare verharding. Door meer water in de stad te brengen wordt die volgens ons veel mooier en aantrekkelijker en krijg je een oplossing voor die stortbuien. Waterpleinen met terrassen kunnen bij een bui veel water bergen dat dan later gecontroleerd wegstroomt. Vooral in het centrum van de stad zoeken we naar innovatieve oplossingen om het water gecontroleerd te bergen op straten en pleinen. Je zou evengoed kunnen kiezen voor grotere rioolbuizen maar dat is niet zo duurzaam en flexibel. Als het even kan willen we dat vermijden. We zoeken zoveel mogelijk oplossingen aan de oppervlakte en in de buitenruimte. Zo kun je de stad bij elke maatregel aantrekkelijker maken. Met ons groenedakenprogramma boeken we al behoorlijke resultaten. Gemeentegebouwen krijgen groene daken en de particulieren hebben recht op een subsidie want groene daken werken als een spons. Ze zorgen ervoor dat het water niet meteen op straat en in de riolering komt en overlast veroorzaakt. Vooral in het centrum van de stad werken ze dempend. Volgens de kosten-batenanalyse vormen groene daken een goede investering. Maar je mag als gemeente niet te afhankelijk zijn van de groene daken bij particulieren. De gemeente moet de eigen broek kunnen ophouden en de droge voeten zelf reguleren. Tot nu toe is in de stad 30.000 vierkante meter groendak aangelegd, op het einde van dit jaar wordt dat 80.000 vierkante meter, dat is onder andere te danken aan de nieuwbouw van het Erasmus Medisch Centrum. Maar ook de kleintjes tellen mee, en we zien almaar meer instanties voor de subsidie komen. Arnoud Molenaar: Nu uitbreiden naar buiten onmogelijk wordt, krijgen we heel mooie waterpercelen die we de volgende decennia kunnen ontwikkelen. In de nabije toekomst moeten we dringend energie steken in het keren van de trend om je tuin te betegelen voor een loungehoek. Als we niet opletten wordt de stad groen van boven en versteend van onderen en dan kan het regenwater ook niet weg. Er zijn al landen waar perceelseigenaars verplicht worden het regenwater zelf op te vangen. Maar we doen ook op veel vlakken onderzoek. Zo zetten we temperatuurmeetsystemen op om beter grip te krijgen op het lokale klimaat. De universiteit van Wageningen rijdt door de stad met een mobiel meteostation in de bakfiets. De resultaten zijn frappant: het verschil tussen de stad en het ommeland bedraagt acht graden! Volgens voorspellingen wordt dit verschil nog groter. Daarom moeten we meer groen in de stad hebben, maar onze huizen ook anders bouwen zodat we in de zomer de warmte buiten houden. Maar als het almaar warmer wordt in de stad, welk effect heeft dit dan op het water en de verschillende soorten algengroei en botulisme? Misschien moeten we nog een tandje bijsteken. Want het stedelijk watersysteem moet je modelleren als onderdeel van de riolen, de overstorten en het grondwater. Rotterdam is in Nederland aangewezen als hotspot om de kennis over het klimaat te vergroten. Het rijk en de stad met alle partners in de regio geven ieder de helft van de tien miljoen euro die we nu aan onderzoek kunnen besteden. Hoe reageert de bevolking op al dit onderzoek en al die maatregelen? Voor het programma voor energiebesparing en CO2-reductie is de interactie intensiever dan met ons programma. Mensen vinden trouwens dat water, veiligheid en droge voeten gewoon geregeld moeten zijn. Het enthousiasme voor de subsidie voor groene daken die we sinds anderhalf jaar geven, neemt wel zienderogen toe. Bovendien kan het aanleggen van meer water en groen voorkomen dat de stad in de zomer te veel opwarmt. Ook vormt het een buffer tegen fijn stof en de slechte luchtkwaliteit door het verkeer. We moeten het groen in de stad herontdekken. Want dankzij groen krijg je schone lucht en aangename temperaturen. Groene daken zijn niet alleen een waterspons, ze isoleren de huizen beter en het bitumen van je dak leeft langer. Bij het klimaatbestendig maken zit je vooral met langetermijnvraagstukken maar je moet zeker ook als bestuurder op korte termijn met resultaten afkomen. Je hebt een visie nodig en het leiderschap om vanuit die visie maatregelen te nemen. We hebben de voorbije jaren de wind mee gehad en konden als ambtenaren het bestuur overtuigen. Met die groene daken boeken we dan ook resultaat. Om de stad klimaatbestendig te maken voeren we een aantal plannen uit, maar omdat er nog zoveel vragen zijn, doen we onderzoek en tegelijk profileren en communiceren we onze bevindingen zodat we ze kunnen vermarkten. Het is een drie-eenheid. Wil je bestuurders, burgers en bedrijven mee krijgen, dan moet je zichtbaar zijn. Daarom zijn we blij dat ons nieuwe drijvende paviljoen net is opgeleverd. We zullen daar een expositieruimte over ons programma maken en aantonen dat drijvend bouwen de trend van de toekomst wordt in de oude havenbekkens, in het buitendijkse gebied. 14 LOKAAL 1 september 2010
Maar in dat gebied gaat het ook over de veranderingen in de zee- en rivierstanden. Juist, in dat grote buitendijkse gebied van de Kop van Zuid tot aan de kust veertig kilometer verderop, moeten we inspelen op het veranderende zee- en rivierpeil. Ook op dat vlak zien we veel mogelijkheden, zo kun je met bouwvormen spelen. Je kunt gebouwen optrekken die bestand zijn tegen water. De beste oplossing zal te vinden zijn in drijvende woningen en kantoren. Dat kun je heel goed doen in de oude havenbekkens die nu al aan de getijden onderhevig zijn. Om dit aan te tonen hebben we die drie drijvende bollen laten ontwerpen voor onze expositieruimte. De bewustwording is van groot belang. Er komt trouwens een drijvend bouwbeleid, een aantal oude havenbekkens zullen worden aangewezen en er zal versneld kunnen worden geïnvesteerd in drijvende objecten. Een goed watersysteem en veiligheid zijn basisvoorwaarden voor een duurzame stad. Nu wordt dit gebied beschermd door de Maeslantkering, maar het is nog maar de vraag of die stormvloedkering nog voldoende bescherming kan bieden als het zeepeil vijftig centimeter of meer stijgt. Er wordt bestudeerd of we ze moeten upgraden of dat we moeten terugkeren naar een open systeem of dat we in geval van stormvloed alles afsluiten met sluizen. De keuzes hier, in het gebied van de Rijnmonding, hebben een invloed op de rest van Nederland en verder. Dit is een sleutelgebied. En dan hebben we het nog maar over de zeezijde. Aan de kant van de rivieren kunnen de problemen groter worden. In plaats van almaar dijken op te hogen is het misschien beter om vier keringen in de rivieren om de Rijnmond-Drechtsteden heen te zetten? Het mooie van een kering is dat je ze bij hoogwater sluit en daarna weer kunt openen, dat is goed voor de economie en biedt nieuwe mogelijkheden voor de buitendijkse gebieden. Voor het tweede Deltaplan komt er een Deltafonds maar daarvoor hebben we eerst een regering nodig. Ondertussen is de Deltacommissaris al aangesteld, verantwoordelijk voor de uitvoering van de plannen. Een deelgebied is het Rijnmond-Drechtstedengebied waarvan onze burgemeester de voorzitter is. Dat is goed, want de belangen in onze stad zijn heel hoog omdat de haven bereikbaar moet blijven. Maar Rotterdam blijft ook afhankelijk van wat verderop aan de rivieren gebeurt? Ja, in de jaren tachtig en negentig hebben we sterk ingezet op de verbetering van de waterkwaliteit van Maas en Rijn. Toen was die zo slecht dat er giftig bezinksel in onze havenbekkens achterbleef. Dat slib werd voor een groot deel bovenstrooms verontreinigd. Rotterdam is dan gaan onderhandelen om die lozingen in Duitsland en België te beperken. Ook dankzij de Europese regelgeving is de waterkwaliteit van Maas en Rijn intussen verbeterd. Maar in die tijd nam de gemeente het initiatief omdat wat bovenstrooms in de rivier werd gegooid, last berokkende aan de stad. Nu wordt nationaal gewerkt aan een programma ruimte voor rivieren maar als Duitsland plots alle dijken zou verhogen, heeft dat meteen invloed op ons lage deltalandje en is dat programma een maat voor niets. Op dat vlak blijven we het afvoerputje van West-Europa. Arnoud Molenaar: Als we niet opletten wordt de stad groen van boven en versteend van onderen en dan kan het regenwater ook niet weg. Ook hogerop aan de rivieren moet het regenwater geborgen worden, anders stijgt het rivierpeil telkens drastisch. Je moet de ruimte zo ontwerpen dat hoger op de rivier het water afgevoerd wordt en dat in de uiterwaarden gekozen wordt voor paalwoningen of drijvende huizen. Als je de dijken maar blijft ophogen, kijk je op een gegeven moment tegen hoge en onaantrekkelijke barrières aan. Er gebeurt ondertussen ook onderzoek naar nieuwe dijkvormen zoals bredere superdijken die nooit kunnen doorbreken maar wel lichtelijk overstromen en waarop je kunt bouwen. Zulke dijken zie je al in Japan. In Rotterdam denken we aan trapdijken waar op de lagere niveaus een fietspad of een autoweg ligt. Je zou ook voor parkdijken kunnen kiezen, dijken in de vorm van een stedelijk parklandschap die je dan om de zoveel jaar ophoogt met schoon slib uit de haven. Internationaal wordt er naar Rotterdam gekeken, en Rotterdam kijkt ook verder dan zijn neus lang is. Die internationale dimensie is heel boeiend. Van New York tot Melbourne, van Shanghai tot New Orleans wordt gekeken naar hoe Rotterdam de zaken aanpakt. Niet enkel de technische kant maar vooral het proces in de visieontwikkeling van de voorbije tien jaar staat hoog aangeschreven en hoe we enthousiasme konden opwekken bij het bestuur, de bedrijven en de inwoners. Voor ons is dan weer de waterfrontontwikkeling in New York interessant en hoe zij hun oude havens herinrichten. In Duitsland en Scandinavië zien we veel nieuwe ideeën om regenwater in de stad op te vangen. Vooral Hamburg richt zich op woningbouw om te anticiperen op hoogwater. Ze bouwen huizen waarin mensen het gewoon zijn dat de benedenverdieping elk jaar een keer onder water komt te staan. Om het hoogwaterpeil van de Elbe op te vangen, werd een apart verhoogd voetgangersgebied aangelegd. Ondertussen hebben de gemeente en de Rotterdamse bedrijven zoveel expertise opgedaan dat we het als een exportproduct kunnen beschouwen. Rotterdam is een voorbeeldstad op het vlak van watermanagement. New Orleans wil nu een soortgelijk waterplan, Ho Chi Minhstad, het vroegere Saigon, werkt er ook aan. Als gemeente hoeven we daar niet aan te verdienen, maar de Rotterdamse kennisinstellingen en bedrijven spinnen hier garen bij. Ook dat is goed voor Rotterdam! Marlies van Bouwel is hoofdredacteur van Lokaal Rotterdam, 29 september - 1 oktober Deltas in times of climate change Internationale conferentie voor een laatste stand van het wetenschappelijk onderzoek, veel goede praktijken uitwisselen en internationaal netwerken. www.climatedeltaconference.org 1 september 2010 LOKAAL 15