Samenvatting Geschiedenis Katern: De Republiek in de tijd van de vorsten. Hst. 4: De Republiek verliest haar voorsprong Samenvatting door een scholier 2325 woorden 20 maart 2012 6,7 10 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Geschiedenis samenvatting, Katern: De Republiek in de tijd van de vorsten. Hst. 4: De Republiek verliest haar voorsprong (1648-1702) Deelvraag: Hoe kwam in de jaren 1648-1702 een eind aan de Gouden Eeuw en aan de overheersende positie van de Republiek in de internationale politiek? Paragraaf 4.1: De opkomst van Engeland en Frankrijk. De Zonnekoning. Koning Lodewijk XIII stierf in 1643, en werd opgevolgd door Lodewijk XIV. Nadat zijn eerste minister was overleden benoemde hij geen nieuwe. Hij regeerde voortaan zelf. Zo maakte Lodewijk XIV van Frankrijk een absolute monarchie, de wil van de koning was wet. Er moest worden gehoorzaamd zonder discussie. Hij vestigde zijn paleis in Versailles, en liet zich de Zonnekoning noemen. Hij maakte van Frankrijk een centraal bestuur met een groot ambtenarenapparaat (de adel en rijke burgers hadden niks meer te zeggen) en een sterk leger (een staatsleger). Zo werd Frankrijk het sterkste land in Europa en Lodewijk voerde bijna altijd oorlog. Hij voerde een politiek van Mercantilisme in, dit om het leger te kunnen betalen en de economie te versterken. Deze politiek hield in dat de staat de handel en nijverheid steunde met subsidies en hoge invoerrechten op buitenlandse producten. Lodewijk schafte ook de godsdienstvrijheid af en voerde het katholicisme is, en dus werd in 1685 het Edict van Nantes de das omgedaan. Heel veel hugenoten vluchtten toen naar de Republiek of naar Amerika. De Engelse republiek. Karel I werd in Groot-Brittannië in 1649 onthoofd. Engeland werd een Republiek o.l.v. Oliver Cromwell, maar de rust keerde niet terug. In het leger brak er een opstand uit onder de militairen, die wilden verder gaan door een eind te maken aan de stadsvoordelen, het bezit verdelen en algemeen mannenkiesrecht invoeren. Cromwell sloeg alle opstanden neer met harde hand, en ontwikkelde zich tot een dictator. Hij stuurde in 1653 het parlement naar huis en werd alleenheerser (Lord Protector: Beschermheer). Hij was een calvinist (puritein) en proberen met zijn aanhangers Engeland calvinistisch te maken. Maar de Pagina 1 van 5
maatregelen die hij nam maakten hem weinig populair. Zijn opvolger (zijn zoon) probeerde het zelfde als zijn vader, maar die werd al na een jaar afgezet. Zo leek er weer chaos uit te breken. Om een nieuwe burgeroorlog te voorkomen trok de commandant van het leger in Schotland, Londen binnen. Hij riep het parlement bijeen, en die herstelden de monarchie. Dit werd de Restauratie genoemd. Zo trok in 1660 de zoon van de oude koning terug naar Londen. Het parlement riep hem uit tot koning Karel II. De Franse en Engelse koning. Karel II bewonderde Lodewijk XIV en ook hij wilde zo een absolute koning worden. Hij had dan ook nauwe familiebanden met Lodewijk. Maar financieel was Karel afhankelijk van het parlement. Hij had moeten beloven dat hij de rechten van het parlement zou respecteren, hij mocht bijv, niet zonder goedkeuring belasting heffen. En van het parlement kreeg hij niet veel geld. Door geldgebrek en die familiebanden kwam hij in contact met Lodewijk. Lodewijk kon de steun van Karel goed gebruiken, hij wilde namelijk zijn absolute macht uitbreiden dan in Frankrijk alleen. De Rijn en de Maas moesten de natuurlijke grenzen worden. Hij begon die veroveringen in de (Spaanse) Nederlanden. De Republiek dwong hem te stoppen samen met Engeland en Zweden, als hij geen vrede sloot met Spanje zouden die hem aanvallen. Lodewijk sloot daarop vrede, maar wilde wraak nemen op de Republiek. Hij sloot een geheim verdrag in 1670 met Karel. Lodewijk zou ieder jaar veel geld geven aan Karel, en dan zouden ze samen de Republiek aanvallen. Het Britse parlement werd hier buiten gehouden. Paragraaf 4.2: Het Eerste Stadhouderloze Tijdperk. Staatsgezinden en Oranjegezinden. Willem II volgde Frederik Hendrik kort voor de Vrede van Munster als stadhouder, maar hij kreeg al snel ruzie met de machtigste Hollandse regenten. Willem wilde een sterker leger, maar de regenten wilden die juist verkleinen. In 1650 liet Willem (net als Maurits destijds) al zijn tegenstanders arresteren. Kort hierna overleed hij, maar zijn opvolger/zoon werd een week later geboren. De tegenstanders van de Oranjes maakten hier gebruik van. Zij vonden dat er in vredestijd geen Stadhouder nodig was. Stadhouders waren te oorlogszuchtig, en oorlogen waren duur en schadelijk voor de handel. Zo riepen de Hollandse Staten honderden regenten uit alle gewesten bijeen voor een Grote Vergadering. Er werd hier besloten geen nieuwe Stadhouder te benoemen. Dit was het begin van het Eerste Stadhouderloze Tijdperk, en duurde tot 1672. Het bestuur werkte via de lokale regenten en het staatsmanschap van Johan de Witt, hij was raadspensionaris van Holland en de belangrijkste politicus van de Republiek. Zo kwamen twee regentengroepen tegenover elkaar staan: de staatsgezinden en de Oranjegezinden. Staatsgezinden: o.l.v. de Witt vonden dat het bestuur geen Stadhouder nodig had. De erfelijke machthebber was een bedreiging voor de vrijheid. De kwaliteit en niet de geboorte moest bepalen die de Republiek moest leiden. Ze vonden dat de afzonderlijke gewesten soeverein moesten zijn. Oranjegezinden: die wilden juist de soevereiniteit van de gewesten beperken. De Republiek had een eminent hoofd nodig, die moest de leiding geven aan de staat en het leger. Zij vonden dat alleen de Oranjes konden voorkomen dat de Republiek niet uit elkaar viel en ervoor zorgden dat het land veilig was. Verlichting. De meesten onder het volk waren Oranjegezind, zo ook de adel. Maar het volk en de adel hadden weinig te zeggen in Holland. Het waren de Kapitaalkrachtige burgers, de rijke families de de plaatsen in de stadsbesturen verdeelden. De regentenfamilies waren meestal rijk geworden door de handel. Maar in de 17de eeuw gingen ze liever beleggen dan zelf actief meedoen in de handel. Er was in de Republiek vergeleken met andere landen, veel tolerantie. Pagina 2 van 5
Godsdienstige minderheden werden niet vervolgd, de regenten waren voor gewetensvrijheid, vervolging en censuur waren ook bijna onmogelijk doordat er geen centraal bestuur was. De steden waren autonoom. Oorlog met Engeland. Het was Johan de Witt die leiding gaf over de buitenlandse politiek tijdens het Eerste Stadhouderloze Tijdsperk, maar had meer oog voor de belangen van Holland dan voor die van andere gewesten. Hij (en andere regenten) wilden de sterkste vloot voor bescherming van de zeehandel. En zo werd het leger dat het oosten moest beschermen verwaarloosd. In 1648 werd de Republiek bedreigt door Engeland en Frankrijk, de Witt probeerde toen die landen tegen elkaar op te zetten door afzonderlijke bondgenootschappen te sluiten. Frankrijk en de Republiek beloofden elkaar steun te geven in oorlog, en handelsvoordelen werden aan elkaar gegeven. Zo werd Engeland de grote vijand, bovendien waren Engeland en de Republiek concurrenten in de internationale handel. Het Engelse parlement nam in 1651 de Acte van Navigatie aan. Deze wet bepaalde dat schepen alleen goederen naar Engeland mochten brengen als ze in eigen land geproduceerd waren. Dit was een probleem voor Holland, die haalde namelijk over haar producten vandaan. Zo kwam de eerste Engelse zeeoorlog (1652-1654). In deze handelsoorlog was Engeland sterker. Later brak ook de tweede handelsoorlog uit, de Engelsen namen Nieuw Amsterdam in en dat werd New York, maar deze oorlog won de Republiek. Engeland mocht New York houden (1667) in ruil ervoor kregen ze Suriname. Dit was aantrekkelijk door de suikerplantages. Paragraaf 4.3: Stadhouder-koning Willem III. Willem III en het Rampjaar 1672. 1672 is het Rampjaar voor de Republiek. Het bleek namelijk dat de Witts internationale politiek mislukt was. Frankrijk en Engeland verklaarden de Republiek oorlog, zo ook de bisschoppen van Keulen en Munster. De Republiek werd dus aangevallen door Fransen en Duitsers vanuit het oosten en vanaf de zee door Franse en Engelse oorlogsvloot. De Nederlandse vloot o.l.v. vlootvoogd Michiel de Ruyter hield stand, maar op het land was het (verwaarloosde) leger kansloos. In Holland ontstond paniek. Johan en zijn medestanders kregen de schuld. En zo maakten de Oranjegezinden gebruik van de volkswoede. Willem III werd tot Stadhouder van Holland en Zeeland benoemd, de Witt nam ontslag en vermoord. Ook Willem III bleek een goede legeraanvoerder te zijn, en zo hield Holland onder zijn leiding stand achter de Hollandse Waterlinie. Ook sloot hij bondgenootschappen met Oostenrijk, Spanje en Pruisen, ook die voelden zich bedreigd door Frankrijk. In 1674 is het gelukt de Fransen te verjagen. Willem III kreeg meer bevoegdheden, maar hij gebruikte zijn bevoegdheden niet om het staatsbestel (inrichting van het staatsbestuur) te veranderen. Zo bleef de soevereiniteit in handen van de Staten. Glorious Revolution. Willem III richtte zich vooral op de internationale situatie, hij werd een grote vijand van Lodewijk XIV. Hij wilde de veiligheid van het protestantisme en de Republiek verzekeren. Zo voerde hij verschillende coalitieoorlogen om te voorkomen dat het katholieke Frankrijk een overwicht in Europa kreeg. Hij zette ook de oorlog tegen Frankrijk voort na 1674. Hij trouwde in 1677 met zijn nicht Mary Stuart (erfgenaam van de Engelse troonopvolger) om Engeland aan zijn kant te krijgen. De Hollandse Staten dwongen hem vrede te sluiten met Frankrijk, maar Frankrijk begon weer op te rukken na een aantal jaar. Zo maakte Lodewijk zich meester van het prinsdom Oranje, Willem was hiermee diep beledigd. In 1685 werden de rechten van de Hugenoten afgenomen, ook werd Jacobus II koning in Engeland. Die was bewonderaar van het absolutisme en (ook) van Lodewijk XIV. Ook was hij katholiek. Pagina 3 van 5
Er dreigde nu een Frans-Engelse aanval (net als in 1672). De Engelse protestante bedachten een plan met Willen III om Jacobus te verjagen. Zo vertrok Willen naar Engeland met een vloot, en ging met zijn leger aan land. Veel hoefde hij niet te vechten, want de Britse officieren met hun legers sloten zich bij hem aan. Zo braken er in Londen antikatholieke rellen uit. Jacobus vluchtte naar Frankrijk, en het parlement riep William en Mary in 1689 uit tot koning en koningin. Zij aanvaarden de Bill of Rights, hier stonden de rechten van het parlement in. Nu was de Glorious Revolution voltooid. Engeland was nu een parlementaire monarchie, de volksvertegenwoordiging had het laatste woord. De stadhouder-koning. Zo werden dus Engeland en de Republiek in een persoonlijke unie verenigd. Ze vormden onder stadhouder-koning Willem III een protestantse coalitie tegen Frankrijk. Lodewijk had in 1688 de Republiek de oorlog verklaard, zo gingen Engeland en de Republiek samen met Spanje en Oostenrijk tegen Frankrijk vechten. In 1697 werd de Vrede van Rijswijk getekend. Lang duurde deze vrede niet, en brak namelijk in 1701 alweer oorlog uit. Weer waren het de Republiek, Engeland en Oostenrijk tegen Frankrijk. Pas in 1713 werd het weer vrede. Willem III stierf in 1702, maar zijn doel was wel bereikt: een Franse hegemonie over Europa voorkomen. Paragraaf 4.4: Het einde van de Gouden Eeuw. De economie in verval. Aan de Gouden eeuw kwam in de tweede helft van de 17de eeuw een einde. Een echte einddatum is natuurlijk niet te noemen, in sommige delen van de economie ging het al voor het rampjaar 1672 mis. Maar na dat rampjaar werd wel duidelijk dat de Republiek zijn economische voorsprong verloor. Engeland en Frankrijk haalden de Republiek in. De Nederlandse handel leed het meeste onder de oorlogen en de mercantilistische maatregelen die in heel Europa genomen werden. Het begon met de Acte van Navigatie in 1651 door Engeland. Daarna volgden er meer, uit Engeland en ook uit Frankrijk en andere landen. Lodewijk XIV beschermde de eigen handel en nijverheid in 1664 tegen de Nederlandse concurrentie. Zo kwamen er invoerheffingen, sommige heffingen werden zo hoog dat de Nederlandse handelaren niet meer met Frankrijk handelden. En zo gingen enkele bedrijfstakken ten onder. Deze teruggang van de Hollandse handel en nijverheid zorgde ervoor dat de situatie in een neerwaartse spiraal terecht kwam. Door de ene achteruitgang werd de andere aangezet of versterkt. Zo werden er bijv. ook minder schepen gebouwd, zo was er ook minder werk voor houtzagerijen, zeildoekmakerijen en touwslagerijen. De koloniale handel bleef wel groeien, maar de winsten stonden ook hier onder druk. De VOC ging meer verschepen maar de winst nam niet toe, in 1730 daalde die zelfs en uiteindelijk leidde de VOC verlies. De ondraagbare schuldenlast. Ook de kosten van de oorlogsvoering waren hoog. Om toch de oorlogen te betalen moest de Republiek steeds meer schulden maken en belasting heffen. Maar de belastingen brachten weinig op, en waren slecht voor de economie. We zien dus weer een neerwaartse spiraal. Zo gingen Holland en de Staten-Generaal vanaf 1672 veel geld lenen om de oorlogen tegen Frankrijk te betalen. Ze deden dat door obligaties te betalen. De oorlogen dingen door en dus werd er steeds meer geld geleend. In 1714 waren de schulden zo hoog dat de overheid meer aan rente moest betalen dan wat ze aan belasting binnen kregen. In 1715 werd tijdelijk de belasting en de rente gestaakt, oftewel de Republiek was failliet. Pagina 4 van 5
De ondergang van de Republiek. Na de dood van Willem III in 1702 werd er alweer geen nieuwe Stadhouder benoemt. Zo begon ook het Tweede Stadhouderloze Tijdperk. Maar de regenten bleken ook in de tijd van vrede de economische situatie niet op te kunnen lossen. De vloot en het leger werden wel heel erg verkleind, maar de belastingen en de schulden omlaag brengen lukte niet. Ook was er nog een probleem, het bestuur was namelijk in handen van een vaste kliek regentenfamilies, deze rijke families hadden zelf veel obligaties. Dus zij profiteerden juist van de hoge staatsschuld, ze verdienden flink aan de rente die erover betaald moest worden. Ze hadden geen belang bij om de schuld omlaag te brengen. En zo was de Republiek in de 18de eeuw geen mogendheid meer. Het neutrale land was niet meer in staat zichzelf te verdedigen. Dat bleek in 1747 toen Frankrijk binnenviel. Het leidde tot een oproer dat een einde maakte aan de Stadhouderloze Tijdperk. De nieuwe stadhouder kon de ondergang van de Republiek niet tegenhouden. En zo was de Republiek kansloos in 1780 in een zeeoorlog tegen Engeland. In 1795 ging de Republiek ten onder en werd alsnog bezet door de Fransen. Pagina 5 van 5