Docentenhandleiding bij het lespakket Over de Tong! voor groep 6 extra informatie op www.ikeethetbeter.nl
Inhoud Algemeen 1 Proefplezier p. 2 2 Doelgroep p. 3 3 Doelstellingen p. 3 4 Educatief platform Ik eet het beter p. 3 5 Benodigde materialen p. 4 6 Voorbereiding van de les p. 5 7 Opbouw en tijdsduur van de les p. 5 Specifiek 8 Antwoorden en toelichting op opdrachten en proeven p. 6 Extra 9 Aanvullende lessuggesties en informatie p. 7 Colofon p. 8 Algemeen 1 Proefplezier Gezond eten en drinken is uiteraard noodzakelijk om te kunnen leven. In gevarieerd eten en drinken zitten alle voedingsstoffen die je nodig hebt om te groeien, om te bewegen, om je weerstand op te bouwen en om afvalstoffen uit je lichaam te verwijderen. Met dit onderwerp start het lespakket. Het sluit daarbij aan bij de reguliere natuurmethodes waarin het thema aan bod komt. Dit lespakket laat de leerlingen daarnaast ervaren wat precies ervoor zorgt dat eten lekker is. Het stimuleert de leerlingen door middel van proefjes zelf te ondervinden hoe de smaak werkt. Hoe komt het dat je iets proeft? Welke zintuigen gebruik je om te proeven? Hoe heeft de manier van voedsel produceren of bereiden invloed op de smaak van het product? De leerlingen gaan, nadat ze de film hebben gezien, op een actieve manier aan de slag met de materie. Hierdoor zullen zij de informatie beter begrijpen en onthouden. Kinderen worden zich meer bewust van wat ze eten en drinken en de keuzes die ze daarin maken. Ze zullen daardoor eerder kiezen voor gezond en verantwoord eten. Tot slot leren en ervaren ze dat lekker eten ook gezond kan zijn. 2 Doelgroep 4 Educatief platform ik eet het beter Het lespakket Over de Tong! is gemaakt voor leerlingen uit groep 6 van het basisonderwijs. 3 Doelstellingen Leerdoelen van het lespakket De leerlingen: 1. kunnen verschillende smaken onderscheiden; 2. ervaren voedingsmiddelen door te proeven, te ruiken en te kijken; 3. weten dat gezond eten en drinken belangrijk is voor hun eigen lichaam om te groeien en voor hun concentratie; 4. weten waarom de verschillende voedingsstoffen belangrijk zijn; 5. krijgen meer inzicht in welke voedingsstoffen er in welke voedingsmiddelen zitten; 6. kunnen vertellen welke soorten voeding tot de Schijf van Vijf behoren; 7. weten van het bestaan van voedselproductieketens; 8. weten dat lekker eten ook gezond kan zijn. Kerndoelen basisonderwijs Het lespakket is gebaseerd op het leerplan van de Stichting Leerplanontwikkeling (SLO). Het sluit aan bij de onderstaande, door het Ministerie van Onderwijs vastgestelde kerndoelen van het basisonderwijs. Nederlands - Schriftelijk taalonderwijs 4. De leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder schema s, tabellen en digitale bronnen. Oriëntatie op jezelf en de wereld - Mens en samenleving 34. De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen. 35. De leerlingen leren zichzelf redzaam te gedragen in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument. Het lespakket Ik eet het beter Over de Tong! maakt onderdeel uit van het overkoepelende educatieve platform Ik eet het beter van Albert Heijn. Binnen dit platform ontwikkelt Albert Heijn verschillende initiatieven die leerlingen actief aanzetten tot een gezond voedingspatroon. In het lespakket Over de Tong! voor groep 6 ligt de nadruk op smaak. Ook voor de andere bovenbouwgroepen zijn er lespakketten. Voor groep 5 tot en met 8 is er bij de start van het schooljaar PZHP, een magazine met en over gezonde pauzehappen. Voor groep 7 is er in maart Testlab, een pakket waarmee de leerlingen proeven doen om voedingsstoffen aan te tonen. In april is er voor groep 8 KlasseLunch, een lespakket met als afsluiting een gezonde middagmaaltijd voor de hele groep. De verschillende lespakketten hebben een duidelijke opbouw wat betreft onderwerpkeuze en moeilijkheidsgraad. Bij het hele lesprogramma ligt de nadruk op samen doen en samen beleven. Ouders/verzorgers hebben een grote invloed op de leefstijl van kinderen. Een aantal (verdiepings)opdrachten in het werkboekje en op www.ikeethetbeter.nl betrekt hen daarom actief bij het onderwerp. 2 3
5 Benodigde materialen 6 Voorbereiding van de les Over de Tong!-materialen Per leerling een werkboekje De dvd Over de Tong! Eén poster met de Schijf van Vijf Per groep één boodschappenpakket. Het pakket bevat producten waarmee de leerlingen de proeven kunnen uitvoeren, die beschreven staan in het werkboekje. Extra materialen Enkele extra materialen voor de proeven: maatbekers (per groepje leerlingen één), glazen of doorzichtig plastic bekertjes (per leerling twee), kraanwater, eetlepels (per leerling één), theelepels (per leerling één), kommetjes (per twee leerlingen één), enkele messen, vorken (per leerling één), een sticker (of papier en plakband) om mee te markeren (per tweetal één), een klein beetje afwasmiddel en eventueel een warmtebron om melk te verwarmen. Op www.ikeethetbeter.nl onder internetlessen groep 6 staan educatieve filmpjes en verdiepingsopdrachten. Verwijzingen naar de filmpjes en opdrachten vinden de leerlingen in hun werkboekje. Voor dit onderdeel zijn pc s of een digibord nodig. Inhoud boodschappenpakket circa 16 bananen 1 pak muesli 3 liter sinaasappelsap 10 mueslirepen 3 liter magere yoghurt 2 liter halfvolle melk 1 busje kaneelpoeder 1 fles zonnebloemolie 1 pot honing 1 kuipje halvarine 1 tablet pure chocola 1 bruin brood 1 zakje zoute sticks 1,5 liter mineraalwater Benodigde materialen per proef Proef 1 (per tweetal) klein beetje honing 2 stukjes bittere chocola 2 zoute sticks klein beetje yoghurt 2 kommetjes 2 theelepels Proef 2 (per tweetal) melk (twee bekertjes) kraanwater (twee bekertjes) 4 bekertjes Proef 3 (per leerling) ½ banaan ongeveer 60 milliliter sinaasappelsap ongeveer 30 milliliter magere yoghurt een beetje kaneelpoeder ½ theelepel honing 1 beker 1 vork (of iets om mee te prakken) 1 eetlepel Proef 4 (per leerling) 1 3 mueslireep handje losse muesli Proef 5 (per tweetal) 5 eetlepels melk 5 eetlepels magere yoghurt kraanwater 2 kommetjes 2 eetlepels Proef 6 (per tweetal) olie kraanwater 1 glas/beker 1 eetlepel Extra proef (per leerling) halve bruine boterham olie (in kommetje) halvarine 1 mes 1 kommetje Proef 7 (per tweetal) mineraalwater (1 glas) kraanwater (1 glas) 2 glazen 1 sticker (of papier en plakband) De voorbereiding van de les neemt circa een halfuur in beslag (de tijd om het boodschappenpakket op te halen is daarbij niet meegerekend). Kort van tevoren Lees voordat u start met de les het leerlingenwerkboekje Over de Tong! en deze handleiding door (±15 minuten). Hang de poster van de Schijf van Vijf op een overzichtelijke plaats in de klas. Verzamel de materialen en producten die nodig zijn voor de proeven. Zie 5 Benodigde materialen in deze handleiding. Met dit lespakket doen uw leerlingen verschillende smaakproeven. De proeven kunnen heel goed in tweetallen worden gedaan. Sommige proeven kunnen de leerlingen zelfs alleen maar met zijn tweeën doen. Houd hiermee rekening bij de voorbereiding. Ook een circuitvorm is mogelijk, aangezien de proeven niet per se op de aangeven volgorde hoeven te worden gedaan. Bij de circuitvorm blijft de proefopstelling staan en schuiven leerlingen na elke proef door naar een volgende proefopstelling (± 10 minuten). Misschien vindt u het leuk om enkele ouders van leerlingen bij de les te betrekken? Breng hen dan op tijd op de hoogte. Extra hulp kan handig zijn, maar is voor de uitvoering van de proeven van het lespakket niet noodzakelijk. Op de dag zelf Op 15 maart 2012 haalt u het boodschappenpakket op in de door u gekozen Albert Heijn-winkel (zie www.ikeethetbeter.nl). Wacht daarna niet te lang met de Over de Tong!-lessen. Een aantal producten uit het pakket is beperkt houdbaar. 7 Opbouw en tijdsduur van de les Een les met Over de Tong! duurt ongeveer 3,5 uur. Het is heel goed mogelijk de les over verschillende dagdelen te verspreiden. U besteedt dan een les aan de film en de nabespreking ervan (1 en 2 hieronder). Vervolgens besteedt u een les aan het Over de Tong!-boekje en de proeven (3, 4 en 5 hieronder) en als laatste reserveert u tijd voor de internetlessen en de opdrachten die leerlingen eventueel thuis hebben gedaan (punt 6, 7 en 8). Een les met Over de Tong! kan er als volgt uitzien: 1 U bekijkt eerst met uw groep de dvd Over de Tong!. In deze film gaat groep 6 samen met Ewout Genemans een uitdaging aan: is er een smoothie te bedenken die de hele klas lekker vindt? (± 15 minuten) 2 U praat in een kringgesprek na over de film en peilt tegelijkertijd de kennis van uw leerlingen. Uw groep bekijkt de poster en vertelt wat hierop te zien is. (± 15 minuten) 3 U introduceert het Over de Tong!-boekje en legt uit wat de leerlingen gaan doen. U wijst op de producten uit het boodschappenpakket die de leerlingen bij de proeven uit hun boekje nodig hebben. (± 5 minuten) 4 U leest met uw groep de informatie in het Over de Tong!-boekje. U geeft de leerlingen steeds een paar minuten de tijd om de opdrachten te maken. U kunt er ook voor kiezen de leerlingen zelfstandig aan het eerste gedeelte van het boekje te laten werken. Vanaf opdracht 3 doen de leerlingen verschillende proeven. Ze werken hierbij in tweetallen. Het is van belang om de leerlingen te begeleiden bij het uitvoeren van de proeven. (± 2 uur) 5 U bespreekt de antwoorden van de opdrachten en uitkomsten van de proeven klassikaal. U gaat in op de vragen die de leerlingen nog hebben. (± 15 minuten) 6 U geeft de leerlingen de gelegenheid om de educatieve filmpjes te bekijken op www.ikeethetbeter.nl, onder groep 6, en om de bijbehorende online verdiepingsopdrachten te maken. In de Over de Tong!-boekjes staat aangegeven bij welk onderwerp de online filmpjes en opdrachten te vinden zijn. Zie ook het kader aan het eind van onderdeel 8 in deze handleiding. Als er op school geen gelegenheid is om de online opdrachten te doen, dan kunt u dit als huiswerkopdracht meegeven. U kunt er daarna tijdens een les op terugkomen. (± 15 minuten) 7 De leerlingen nemen hun ingevulde Over de Tong!- boekjes mee naar huis. Ze kunnen dan aan hun familie en vrienden laten zien wat ze op school gedaan hebben en hen onderwerpen aan enkele smaakproeven. 8 U kunt na ongeveer een week de eventuele thuisopdrachten met de leerlingen in de klas afronden en bespreken. 4 5
Specifiek 8 Antwoorden en toelichting op opdrachten en proeven Opdracht 1: Voedingsstoffenpil Op deze vraag zijn veel verschillende antwoorden mogelijk. Mogelijke redenen om zo n pil te nemen: Handig: veel benodigde voedingsstoffen zitten compact in één pil. Tijdwinst: het slikken van één pil neemt minder tijd in beslag dan het eten van meerdere maaltijden per dag. Mogelijke redenen om zo n pil niet te nemen: Eten is een gezellige, sociale gebeurtenis. Door zo n pil wordt eten een eenzame handeling. Eten is lekker. Het genieten van eten verdwijnt door inname van een pil. Je blijft de hele dag een hongergevoel houden omdat je maag niet vol zit. In een pil zitten lang niet alle voedingsstoffen die je nodig hebt. Opdracht 2: Vakken vullen 4 5 3 Bij de uitleg over de Schijf van Vijf kunt u ook terugkomen op de smoothies, het onderwerp van de dvd. Laat de leerlingen de ingrediënten noemen die ze voor hun smoothie zouden gebruiken. Weten ze tot welk vak van de Schijf van Vijf die ingrediënten behoren? Opdracht 3: Lekker én gezond De antwoorden op deze opdracht verschillen per leerling. De opdracht is eenvoudig. De conclusie moet zijn: smaak is persoonlijk. U kunt hierbij verwijzen naar het onderwerp van de film. Om te weten of producten gezond zijn, is de Schijf van Vijf een goed hulpmiddel voor uw leerlingen. Proef 1: Mond open, ogen dicht Deze proef doen de leerlingen in tweetallen: om de beurt een blindproever en een klasgenoot die de proever twee producten laat proeven. In willekeurige volgorde is dat een zoet, zout, bitter en zuur product uit het boodschappenpakket: een theelepel honing (zoet), een zoute stick (zout), een theelepel yoghurt (zuur) en een klein stukje pure chocolade (bitter). Zorg ervoor dat de tweede proever de producten die hij/zij moet proeven nog niet heeft gezien, bijvoorbeeld door de producten af te dekken of aan te geven. Opdracht 4: Proefwerk Uiteraard zijn er vele voorbeelden mogelijk. De leerlingen kunnen waarschijnlijk gemakkelijk voorbeelden bedenken bij de smaken zoet, zout en zuur. De bittere smaak is lastiger. 2 1 Enkele voorbeelden van de vier smaken: Zoet: suiker, snoep, jam, koekjes, fruit, taart (en de honing van proef 1). Zout: zout, chips, zoutjes, nootjes, zoute haring, gerookte zalm, oude kaas, zoute drop. Zuur: augurken, citroenen, karnemelk, azijn, zuurkool (en de yoghurt van proef 1). Bitter: witlof, cacao, koffie, bier (en de pure chocolade van proef 1). Weten de leerlingen uit welke vakken van de Schijf van Vijf de producten zitten die ze hebben bedacht? Dit maakt duidelijk dat smaken niet overeenkomen met de indeling van de Schijf. Proef 2: Proefkonijn Voor dit proefje maken de leerlingen tweetallen. De conclusie van het proefje is dat het lastig is om melk van water te onderscheiden als je proeft met je ogen en neus dicht. Misschien raden enkele leerlingen het goed door de sensatie in hun mond. De leerlingen ervaren dat ruiken een zeer belangrijke rol speelt bij smaakbepaling. Ook de andere zintuigen zijn medebepalend voor de smaak. Opdracht 5: Groen, geel of bruin Ieder kind vult hier een eigen antwoord in. Proef 3: BanaSina-smoothie De leerlingen maken een smoothie van banaan en sinaasappel. Wijs de leerlingen erop dat ze thuis samen met hun ouders ook smoothies kunnen maken. Op www.ikeethetbeter.nl vinden ze voorbeelden. Opdracht 6: Muesli maken De juiste volgorde van het proces van het maken van muesli is: 1. Schoonmaken. 2. Pellen en schuren 3. Branden 4. Pletten 5. Andere ingrediënten toevoegen Proef 4: Mmmueslireep Geef iedere leerling een stukje - ongeveer een derde - van een mueslireep uit het boodschappenpakket. De smaak van verkruimelde muesli van een mueslireep is niet hetzelfde als de smaak van losse muesli. Dit komt uiteraard door de ingrediënten die aan de muesli zijn toegevoegd om er een mueslireep van te maken. Een belangrijk bestanddeel van een mueslireep is suiker (koolhydraten), stroop, siroop of honing, waardoor de muesli aan elkaar geplakt wordt en de reep een zoetere smaak krijgt. Muesli in de vorm van een reep is natuurlijk gemakkelijk eetbaar en handig als snack, maar de suiker of honing in de reep zorgt er ook voor dat de reep calorierijker is. Proef 5: Dik en dun Deze opdracht doen de leerlingen in tweetallen. Afhankelijk van het soort yoghurt zul je circa 5 à 7 eetlepels water aan de yoghurt moeten toevoegen om deze ongeveer even vloeibaar te maken als melk. Ook al zijn beide vloeistoffen even dik, de leerlingen zullen het verschil tussen yoghurt en melk blijven proeven. Yoghurt smaakt namelijk zuurder dan melk. Melk heeft een licht zoete smaak, door de melksuikers die in de melk zitten. Bij het bereidingsproces van yoghurt zetten melkzuurbacteriën de melksuikers om in melkzuur. Hierdoor krijgt de yoghurt een zure smaak. Kinderen ervaren dat twee producten met dezelfde basis heel verschillend kunnen smaken. Proef 6: Onmogelijke mix Bij het experiment van het mengen van olie en water zullen de leerlingen ervaren dat deze vloeistoffen niet met elkaar mengen. De laag olie komt altijd op de laag water te liggen. Ook na lang en intensief roeren of schudden, zullen beide vloeistoffen zich na een tijdje rust weer van elkaar scheiden. Als de leerlingen een klein druppeltje afwasmiddel aan het mengsel van olie en water toevoegen, zullen zij ontdekken dat de olie en het water beter mengen. Afwasmiddel is een emulgator. Het zorgt ervoor dat grote oliedruppels in kleinere oliedruppeltjes uit elkaar vallen. U kunt de leerlingen ook het voorbeeld geven van de afwas. Als je een vet bord onder een warme straal water houdt, blijven de vetdruppels op het bord zichtbaar. Een druppel afwasmiddel zorgt ervoor dat het vet oplost in water en het bord schoon wordt. Extra proef: Vet proeven De leerlingen besmeren ieder een stukje brood met halvarine en dippen een stukje brood in wat olie. Wat vinden ze lekkerder? Laat de leerlingen bedenken waarom het handig is dat er verschillende soorten voedingsmiddelen bestaan die vet bevatten. Laat ze bijvoorbeeld nadenken over de vraag waarom je liever geen olie op je boterham smeert: olie is niet goed smeerbaar, je boterham zuigt de olie op. In veel borrelhapjes wordt hiervan juist gebruikgemaakt: het genoemde voorbeeld van een met olijfolie besprenkeld sneetje stokbrood dat even in de oven verwarmd wordt. En waarom is het niet handig om halvarine in een koekenpan te gebruiken? In halvarine zit veel water, waardoor het in een hete pan spettert. Proef 7: De smaak van water Deze proef doen de leerlingen weer in tweetallen. Sommige kinderen zullen verschil proeven tussen kraanwater en flessenwater. Als je goed proeft, is er inderdaad een smaakverschil. De meningen zijn verdeeld over welk soort water lekkerder is. Sommige mensen houden meer van flessenwater, terwijl anderen de smaak van kraanwater prefereren. Beide soorten zijn even gezond. Opdracht 7: Welk water? Er zijn verschillende redenen denkbaar waarom sommige mensen liever flessenwater drinken dan kraanwater. Mogelijke antwoorden zijn: Sommige mensen vinden de smaak van flessenwater lekkerder dan die van kraanwater. Flessenwater is gemakkelijk te vervoeren en het flesje is hervulbaar. Flessenwater kun je overal bij de hand hebben. In mineraalwater zitten extra mineralen. Als je gezond en gevarieerd eet, heb je geen extra mineralen nodig van flessenwater. Redenen om kraanwater te drinken in plaats van flessenwater: Sommige mensen vinden kraanwater lekkerder dan flessenwater. Kraanwater is goedkoper dan flessenwater. Flessenwater is zo n 150 tot 500 maal duurder dan water uit de kraan. Kraanwater is milieuvriendelijker dan flessenwater (denk aan het plastic van de flessen, het vervoer van het flessenwater). Kraanwater is makkelijker beschikbaar dan flessenwater. Filmpjes en internetlessen op www.ikeethetbeter.nl onder internetlessen groep 6 bij de verschillende onderwerpen van het werkboekje: Onderdeel Schijf van Vijf: filmpje Schijf van Vijf (p. 3) Onderdeel Van banaan tot bananensmoothie: filmpje Vierkante tomaten (p. 6) Onderdeel Van muesli tot mueslireep: filmpje Brood is broodnodig (p. 7) Onderdeel Van melk tot yoghurt: filmpje Een toetje met beestjes (p. 8) Onderdeel Van olie tot margarine: filmpje Olie is vet (p. 9) Onderdeel Van grondwater tot drinkwater tot flessenwater: filmpje Lekker water (p. 10) Extra 9 Aanvullende lessuggesties en informatie Website www.ikeethetbeter.nl De website www.ikeethetbeter.nl biedt onder andere extra lessuggesties voor de leerkracht die uitgebreider op het onderwerp wil ingaan. Zo kunt u de leerlingen een experiment laten uitvoeren met ijsthee waarbij blijkt dat de temperatuur van invloed is op de smaak. Eén van de creatieve opdrachten laat leerlingen een variant maken op het grappige gedicht Restaurant van Thera Coppens. De leerkracht vindt op de website ook suggesties voor extra proefjes om de leerlingen thuis te laten doen. Overige nuttige websites Op de website www.voedingscentrum.nl is veel achtergrondinformatie te vinden over voeding. Op de site www.c3.nl staan verschillende experimenten die te maken hebben met voedingsstoffen, waarvan een groot aantal goed uitvoerbaar is in de klas. 6 7
Colofon Het Kenmerk-lespakket Ik eet het beter Over de Tong! voor groep 6 is gemaakt in opdracht van Albert Heijn. Het bestaat uit een dvd (bestelnummer 5030), een leerlingenwerkboekje (bestelnummer 5000), een poster van de Schijf van Vijf (bestelnummer 5020) en deze handleiding. Als aanvulling is er de site www.ikeethetbeter.nl. Hierop staan bij het lespakket behorende educatieve filmpjes en internetvragen. Bij het lespakket hoort ook een boodschappenpakket met producten die nodig zijn voor de proeven. De dvd en de schriftelijke materialen kunt u, tegen verzendkosten, aanvragen via de site www.ikeethetbeter.nl. Het bijbehorende boodschappenpakket kunt u na inschrijving op www.ikeethetbeter.nl gratis ophalen op 15 maart 2012 bij de door u geselecteerde Albert Heijn-winkel. Het Voedingscentrum Ik eet het beter Over de Tong! is ontwikkeld in samenwerking met het Voedingscentrum. Het Voedingscentrum is een onafhankelijke stichting die voorziet in de behoefte aan betrouwbare informatie op het gebied van gezond, veilig en bewust eten. Zie voor meer informatie: www.voedingscentrum.nl. Het lespakket Ik eet het beter Over de Tong! is een onderdeel van het overkoepelende educatieve platform Ik eet het beter van Albert Heijn. Binnen dit platform ontwikkelt Albert Heijn verschillende initiatieven die leerlingen actief aanzetten tot een gezond voedingspatroon. Albert Heijn is landelijk partner van JOGG. JOGG staat voor Jongeren Op Gezond Gewicht. JOGG is de beweging waarbij iedereen in stad, dorp of wijk zich inzet om gezond eten en bewegen voor jongeren gemakkelijk en aantrekkelijk te maken. Auteurs Pitti Redeker en Annet Huyser Met medewerking van het Voedingscentrum Recepten Jeanine Schreuders Produkties Fotografie Henk Brandsen en Thessa Ligtvoet Art director Esmée van Doorn Vormgever Marlies Deen Met dank aan OBS De Hoef & Hugo, Waalwijk Ontwikkeling en distributie Zorn Uitgeverij B.V. Postbus 4001 2301 RA Leiden telefoon (071) 514 91 41 e-mail info@ikeethetbeter.nl fax (071) 512 02 78 www.zorn.nl www.kenmerk.nl 2012 Albert Heijn Bestelnummer 5010