INHOUD NATURALIS 1 DEEL 1 ORGANISMEN EN HUN BIOTOOP 15 Hoofdstuk 1 Biotoopstudie van het bos 16 1 Wat is een biotoop? 17 2 Energie is alomtegenwoordig 18 3 Observeren is leren 18 3.1 Leren correct meten 19 3.2 Leren determineren 20 3.2.1 Determineren van dieren tijdens de excursie 24 Zoekkaart ongewervelden 25 Zoekkaart bloemplanten kruiden 26 Zoekkaart bloemplanten bomen en struiken 27 Overzicht bladverscheidenheid 28 3.2.2 Determineren van planten tijdens de excursie 29 3.3 Leren door te vergelijken 29 3.3.1 Natuurlijke biotoop invloed van de mens 29 3.3.2 Naaldbos loofbos gemengd bos 30 3.3.3 Bos grasland 31 3.3.4 Bomen struiken kruiden 32 3.4 Leren via experimenten 33 4 Gegevens verwerken 34 Synthese 35 Kruiswoordraadsel 36 Ken je de leerstof? 37 Hoofdstuk 2 Hoe zijn bloemplanten opgebouwd? 38 1 Wat zijn bloemplanten? 38 1.1 Welke algemene delen hebben bloemplanten? 39 2 Welke functies hebben de delen van een bloemplant? 40 2.1 Hoe is de wortel aangepast aan zijn functie? 42 2.1.1 Kenmerken en bouw van wortels 43 2.1.2 Aanpassingen van de wortels aan hun omgeving 44 2.2 Hoe is de stengel aangepast aan zijn functie? 45 2.2.1 Kenmerken en bouw van stengels 46 2.2.2 Aanpassingen van de stengels aan hun omgeving 47 2.3 Hoe is een blad aangepast aan zijn functie? 48 2.3.1 Kenmerken en bouw van bladeren 49 2.3.2 Aanpassingen van de bladeren aan hun omgeving 52 NATU1LW.indb 6 17-01-14 11:21
3 Weet wat je eet... 53 Synthese 54 Kruiswoordraadsel 55 Ken je de leerstof? 56 Hoofdstuk 3 Hoe zijn gewervelde dieren opgebouwd? 57 1 Welke algemene kenmerken hebben gewervelde dieren? 57 1.1 Kenmerken en bouw van gewervelde dieren 57 1.2 Gewervelde dieren groeperen zich in vijf klassen 58 2 Welke algemene kenmerken hebben zoogdieren? 60 3 Hoe zijn gewervelde dieren aangepast aan hun omgeving? 61 3.1 Aanpassingen aan een leven in het water 62 3.2 Aanpassingen aan een leven in het water én op het land 63 3.3 Aanpassingen aan een leven op het land 64 3.4 Aanpassingen van de zintuigen 66 3.5 Overzicht aanpassingen van elke klasse aan haar omgeving 68 3.6 Gezonde houding 69 Synthese 70 4 Hoe zijn gewervelde dieren inwendig opgebouwd? 71 4.1 Dissectie van een konijn 71 4.2 Inwendige bouw van de mens 75 4.3 Aanpassing aan de voedingswijze 77 Synthese 80 Kruiswoordraadsel 81 Ken je de leerstof? 82 NATU1LW.indb 7 17-01-14 11:21
DEEL 2 BOUWSTENEN VAN ORGANISMEN EN MATERIE 83 Hoofdstuk 1 Waaruit zijn organismen opgebouwd? 84 1 Hoe is de samenhang binnen een organisme? 84 2 Hoe zijn organismen microscopisch opgebouwd? 85 2.1 Bouw en werking van een microscoop 85 2.2 Microscopische studie van de cel 86 2.2.1 Microscopie ajuinvliesje 86 2.2.2 Microscopie mondslijmvlies 87 2.2.3 Vergelijking van een plantencel en een dierlijke cel 88 2.3 Cellen groeperen zich tot weefsels 89 2.4 Weefsels groeperen zich tot organen 90 Synthese 92 Kruiswoordraadsel 93 Ken je de leerstof? 94 Hoofdstuk 2 Waaruit is materie opgebouwd? 95 1 Wat is materie? 95 1.1 Wat is massa en hoe drukken we het uit? 95 1.2 Wat is volume en hoe drukken we het uit? 96 1.3 Practicum: massa en volume van materie 97 1.3.1 Experimenteel de massa van materie bepalen 98 1.3.2 Experimenteel het volume van materie bepalen 100 2 Materie bestaat uit deeltjes 102 2.1 Hoe klein zijn de deeltjes? 103 2.2 Deeltjes in beweging 103 2.3 Samenhang tussen deeltjes 104 2.4 Practicum: mengsels en zuivere stoffen 105 3 Structuurveranderingen van materie 108 3.1 Wanneer veranderen moleculen NIET van samenstelling? 108 3.1.1 Aggregatietoestanden (van water) 108 3.1.2 Eigenschappen van aggregatietoestanden 109 3.1.3 Faseovergangen: stoffen kunnen veranderen van aggregatietoestand 113 3.2 Wanneer veranderen moleculen WEL van samenstelling? 114 3.2.1 Stofomzettingen in de natuur 114 3.2.2 Stofomzettingen in de voeding 115 3.2.3 Stofomzettingen in de cellen 116 Synthese 118 Kruiswoordraadsel 119 Ken je de leerstof? 120 NATU1LW.indb 8 17-01-14 11:21
DEEL 3 FUNCTIONEREN VAN ORGANISMEN 121 Hoofdstuk 1 Spijsverteringsstelsel 123 1 De noodzaak van voeding en variatie in voedingsmiddelen 123 2 Samenstelling van het voedsel 127 3 Opsporen van voedingsstoffen in voedingsmiddelen 130 3.1 Voedingsmiddelentabel 130 3.2 Practicum: voedingsmiddelen onderzoeken 131 4 De noodzaak van verkleiningsprocessen van het voedsel 132 4.1 Dialyseproef 133 4.2 Mechanische verkleining 134 4.2.1 Gebit 134 4.2.2 Tong 136 4.2.3 Slokdarm darmen 136 4.2.4 Maag 136 4.3 Chemische verkleining 137 4.3.1 Speeksel 138 4.3.2 Maagsap 139 4.3.3 Galsap 139 4.3.4 Alvleessap 139 4.3.5 Darmsap 140 4.4 Opname in het bloed 140 4.4.1 Aanpassingen voor absorptie 140 5 Spijsvertering van voeding in het lichaam: stapsgewijs overzicht 142 6 Spijsvertering en gezondheid 144 6.1 Eetstoornissen 144 6.2 Bereken je BMI 144 6.3 Miss en Mister Perfect 145 Synthese 147 Kruiswoordraadsel 149 Ken je de leerstof? 150 Hoofdstuk 2 Ademhalingsstelsel 151 1 Adembewegingen 151 1.1 Borst- of ribademhaling 152 1.2 Buik- of middenrifademhaling 153 1.3 Werking van longvlies en borstvlies 154 2 Ademfrequentie en ademvolume 155 2.1 Ademfrequentie 155 2.2 Ademvolume meten met een spirometer 156 3 Samenstelling van de lucht 158 NATU1LW.indb 9 17-01-14 11:21
4 Ademweg 161 4.1 Mond- versus neusademhaling 161 4.2 Keelholte 162 4.3 Luchtpijp en longen 163 5 Celademhaling 168 6 Ademhaling en gezondheid 172 6.1 Long(on)vriendelijk? 172 6.2 Rokerskwestie 172 6.3 EHBO: wat te doen bij ademstop? 174 Synthese 176 Kruiswoordraadsel 177 Ken je de leerstof? 178 Hoofdstuk 3 Transportstelsel 179 1 Functie van het transportstelsel 179 2 Samenstelling en functie van bloed 180 2.1 Gestold en ongestold bloed 180 2.2 Samenstelling en functie van het plasma in bloed 181 2.3 Samenstelling en functie van de vaste bestanddelen in bloed 182 2.3.1 Rode bloedlichaampjes (of erytrocyten) 183 2.3.2 Witte bloedcellen (of leukocyten) 183 2.3.3 Bloedplaatjes (of trombocyten) 184 3 Transport van bloed in ons lichaam 185 4 Hoe wordt het bloed door ons lichaam vervoerd? 187 4.1 Het hart als centrale motor 187 4.2 Bouw van het hart 188 4.3 Werking van het hart 189 4.4 Bloedsomlopen 189 5 Transport als noodzaak voor celademhaling 192 6 Transport en gezondheid 192 6.1 Hartinfarct - hartstilstand 192 6.2 Bloedtransfusie 192 6.3 Bloeddruk 193 Synthese 195 Kruiswoordraadsel 196 Ken je de leerstof? 197 NATU1LW.indb 10 17-01-14 11:21
Hoofdstuk 4 Uitscheidingsstelsel 198 1 Functie van het uitscheidingsstelsel 198 2 Uitscheidingsorganen 199 3 De nieren 200 3.1 Urine als excretieproduct 200 3.2 Bouw en werking van de nieren 202 3.2.1 Macroscopisch 202 3.2.2 Microscopisch 204 Synthese 206 Kruiswoordraadsel 207 Hoofdstuk 5 Samenhang stelsels 208 Ken je de leerstof? 209 Begrippenlijst 210 NATU1LW.indb 11 17-01-14 11:21
NATU1LW.indb 12 17-01-14 11:21