7 INHOUD Woord vooraf 21 Dankwoord 23 Inleiding 29 Hoofdstuk I Een Toren van Babel Situering en conceptueel kader 31 1. Elite en macht 34 Concept elite : de regering als insteek 34 Concepten macht en invloed : het belang van potentie 37 Elites en de democratie 40 Historiografie & eliteonderzoek in België 44 2. Democratisering 47 Fasering van het democratiseringsproces 49 Fase een: sociale democratisering (organisatiefase) 52 Fase twee: politieke en maatschappelijke polarisatie (polarisatiefase) 53 Fase drie: structurele, wettelijke of legale democratisering (pacificatiefase) 54 Fase vier: werkelijke democratisering (gewenningsfase) 57 Democratisering als element van elitecirculatie 59 3. Machtsverhoudingen: het belang van netwerken 61 Six degrees of separation 62 Sociaal kapitaal: de poort naar macht? 64 4. Onderzoeksmethode & onderzoeksvragen 66 Onderzoeksvragen 66 Praktische uitdagingen en methodologische keuzes 68 Hoofdstuk II Naar een nieuw tijdperk? Democratisering en hervormingen in het tussenoorlogse België 73 1. Institutionele hervormingen en aanpassing van het kiesrecht 77 2. Reorganisatie van het partijleven 81 3. Veranderingen in het sociaal profiel van de parlementsleden 83 4. Een nieuw sociaal beleid 87
8 Tentakels van de macht 5. Een geleidelijke realisatie van het Vlaamse minimumprogramma 92 6. Economische malaise en opportuniteiten 95 7. Besluit 100 Hoofdstuk III Het profiel aan de top Analyse van de tussenoorlogse regeringen 101 1. Methodologie en terminologie 104 Methodologie 104 Terminologie 107 2. De tussenoorlogse regeringen 112 De partijen in de regering 114 Extraparlementaire ministers 116 3. Geografische representativiteit 119 4. Sociaal profiel 126 Leeftijd 126 Opleiding 128 Beroep 129 5. Ministers en hun carrières 132 Carrièreverloop 132 Carrièrepatronen 134 6. Besluit 138 Hoofdstuk IV Sic itur ad astra Jeugd- en studienetwerken van de Belgische tussenoorlogse politieke elite 141 1. Familiebanden en familiale netwerken 144 Het sociaal kapitaal van de erfgenamen: doorgevers en handhavers 147 De nieuwkomers in de politiek: stichters, tijdgenoten en onafhankelijken 154 Een weloverwogen huwelijkspolitiek: endogamie in de Belgische politiek 158 De werking van familiale netwerken in de praktijk: de case van Paul Hymans 163 Besluit 166 2. De vorming van de elite 167 2.1. Secundair onderwijs 168 Het vrij onderwijs 171 Het officieel onderwijs 178
Inhoud 9 Besluit 180 2.2. Universitaire studies 182 De Katholieke Universiteit Leuven 184 De Université Libre de Bruxelles 187 De rijksuniversiteiten in Luik en Gent 194 Studentenkringen aan de universiteiten 195 3. Besluit 198 Hoofdstuk V Ex unitate vires Organisatie en netwerken van politieke partijen en het Hof 201 1. De politieke partijen 205 De katholieke partij en de Rechterzijde 205 De liberale partij en de Linkerzijde 214 De socialistische partij: de Belgische Werkliedenpartij (BWP) 222 Ideologische groepen in en rond de traditionele partijen 228 De partijen als netwerklocaties 230 2. De monarchie en de hofhouding 233 De Belgische monarchen 234 Het Burgerlijk Huis van de Koning 238 Het Militair Huis van de Koning 245 3. Besluit 249 Hoofdstuk VI Pecunia non olet De financieel-economische groepen als invloedrijke netwerkknooppunten 253 1. De machtigste financieel-economische groepen in België 257 De Oude Dame: de Generale Maatschappij van België 258 De belangrijkste uitdager: de Bank van Brussel 265 De Nationale Bank van België 269 Groep Empain 274 Groep Solvay 277 De politieke banken 281 2. De financieel-economische elite in het beleid 287 De onderkoning van België: Emile Francqui in de Belgische politiek 287 Rivaliteiten en bondgenootschappen 298 3. De Congolese kolonie als netwerkknooppunt 305 Congo, de kolonie van de Société Générale 305 Netwerken in en rond de kolonie 308 4. Besluit 312
10 Tentakels van de macht Hoofdstuk VII Cuius regio eius religio De religieuze, academische en juridische wereld als invloedrijke netwerkknooppunten 315 1. De macht van het geweten: de religieuze wereld 319 Salus patriae suprema lex: De Katholieke Kerk... 319... en de vrijmetselarij 323 2. De pen machtiger dan het zwaard? De academische wereld 329 De Université Libre de Bruxelles 329 De Katholieke Universiteit Leuven 332 De rijksuniversiteiten in Luik en Gent 335 3. Un Royaume des avocats : de rol van de advocatuur 337 De Belgische balies 339 Les Conférences des Jeunes Barreaux 342 When worlds collide: de affaire Coppée 344 4. Besluit 352 Hoofdstuk VIII O tempora, o mores Impact van de Eerste Wereldoorlog op de Belgische tussenoorlogse politiek 355 1. België en de Eerste Wereldoorlog 359 Het Nationaal Hulp- en Voedingscomité 360 Een katholiek wantrouwen 368 2. De Eerste Wereldoorlog en het naoorlogse België 371 Een nieuwe generatie politici: Henri Jaspar en Léon Delacroix 372 Het NHVC in de carrière van enkele tussenoorlogse ministers 377 De katholieken en de regering van Le Havre: einde van de oude Rechterzijde 383 Een snelle integratie: doorbraak van liberalen, socialisten en technici 386 3. Besluit 390 Hoofdstuk IX Divide et impera De impact van de tussenoorlogse machtsstrijd op de portefeuilleverdeling in regeringen 395 1. De bezetting der ministeries 400 Eerste Minister 400 Financiën 406 Justitie 412 Binnenlandse Zaken 416 Buitenlandse Zaken 419
Inhoud 11 Landsverdediging 424 Economische Zaken (1917-1926) 426 Economische Zaken (1934-) 427 Koloniën 430 Openbare Werken 435 Verkeerswezen 436 Posterijen, Telegrafen en Telefonen 437 Landbouw 437 Wetenschappen & Kunsten/Openbaar Onderwijs 439 Arbeid en Sociale Voorzorg 443 Volksgezondheid 445 2. Institutionalisering van de machtsverhoudingen 447 Zoektocht naar een machtsevenwicht 447 De administratie 448 De kabinetten 452 De regeringskern 456 De monopolisering van posities 459 Stabiele netwerken in een bestendig politiek landschap 462 3. Besluit 466 Hoofdstuk X Démolir le mur d argent Kritiek en hervormingen naar aanleiding van machtsconcentratie 469 1. Een groeiend ongenoegen in de jaren twintig (1918-1929) 472 Parlementaire kritiek op belangenvermenging en politiekfinanciële collusies 472 Andere kritische geluiden 480 2. De moeizame strijd voor een wetgevend kader 483 Een beperkte voorgeschiedenis 483 Voorzichtige tussenoorlogse pogingen 485 De moeizame realisatie van de wet van 1931 487 3. Kritiek en hervormingen in tijden van crisis (1929-1940) 491 Een niet aflatende campagne van de progressieve Linkerzijde 491 Toenemende kritiek vanuit de Rechterzijde 494 Hervormingen in de katholieke partij 498 Oprichting van twee parlementaire onderzoekscommissies 501 Commissie voor Parlementair Onderzoek belast met het opsporen van de verantwoordelijkheden bij de ontwaarding van den frank (commissie-jaspar) 501 Commissie van onderzoek nopens de crisiskredietverleeningen en het samenheulen van politieke en financiële machten (commissie-servais) 506
12 Tentakels van de macht Van een opmerkelijke parlementaire campagne naar een stille dood 511 4. Besluit 516 Algemeen besluit 519 Bijlagen 539 Bijlage I: Lijst van Belgische regeringen (1918-1940) 539 Bijlage II: Partijpolitieke verdeling van de ministeries (1918-1940) 540 Bijlage III: Monopolisering van posities (1918-1940) 541 Bijlage IV: De tussenoorlogse ministers 543 Lijst van afkortingen 551 Bronnen & selectieve bibliografie 553 Archieven 553 Uitgegeven bronnen 553 Periodieke uitgaven 553 Officiële uitgaven 554 Memoires & biografische werken 554 Literatuur 556 Congresverslagen en onuitgegeven papers 556 Onuitgegeven doctoraten 557 Onuitgegeven licentiaats- en masterverhandelingen 557 Online databases 559 Andere databases 559 Monografieën en naslagwerken 560 Artikels, bijdragen en boekhoofdstukken 571 Samenvatting 605 Summary 607