Docentenhandleiding verwerkingsles Schateiland Boerhaave Inhoud van de les Deel 1 Quiz - werkblad Quiz Schateiland Boerhaave uit bijlage voor leerling - werkblad Antwoorden quiz Schateiland Boerhaave uit bijlage voor leerling - pen of potlood bij de klassikale werkvorm tot ± 30 minuten bij individueel of in groepjes werken De verwerkingsles behorende bij het onderwijsprogramma Schateiland Boerhaave is erop gericht leerlingen de opgedane informatie zo goed mogelijk te laten verwerken. De les begint met een quiz, zodat kennis uit de tentoonstelling kan worden herhaald en uitgewisseld. De vragen sluiten aan bij de vier categorieën die ook in Schateiland behandeld worden: hygiëne en medische zorg, tijd- en plaatsbepaling, natuurwetenschappelijke experimenten en exotische vondsten uit de Gouden Eeuw, Omdat leerlingen zich in het museum slechts in één van deze onderwerp verdiept hebben, kunnen zij nu alsnog de belangrijkste kennis uit de overige zones verwerven. Op de volgende bladzijde vindt u de quizvragen. De goede antwoorden zijn vetgedrukt en er is een toelichting op het antwoord bijgevoegd. Aparte werk- en antwoordbladen vindt u in de bijlage voor de leerling. De vragen kunnen klassikaal, in groepjes of individueel beantwoord worden. Bij een klassikale bespreking kunt u de vragen en antwoordmogelijkheden zelf oplezen. Leerlingen steken dan hun vinger op bij het antwoord waarvan zij denken dat deze juist is. Wanneer u ervoor kiest om de leerlingen in groepjes te laten werken zijn er twee verschillende mogelijkheden: u kunt de groepsindeling van het museumprogramma aanhouden of de verschillende groepjes mixen. Wijs de leerlingen er in het laatste geval op dat ze elkaar aanvullen en uitleg geven over wat zij in hun eigen zone geleerd hebben. Eventueel kunt u een beloning uitreiken aan het groepje met de meeste goede antwoorden. Leerlingen krijgen dan één punt voor iedere goed beantwoorde vraag. Bij een individuele werkvorm worden de leerlingen uitgedaagd zoveel mogelijk vragen zelf goed te beantwoorden. Zowel bij deze vorm als bij werken in groepsverband is het belangrijk na de quiz de vragen nog eens klassikaal te bespreken. Leerlingen kunnen dan uitleg geven bij de vragen waarover zij in het museum meer geleerd hebben. 1
1. Hoe werd vroeger een amputatiezaag schoongemaakt nadat er bijvoorbeeld een arm was geamputeerd? a met zeep b met water en zand c ze werden niet schoongemaakt b Amputatiezagen werden in de zeventiende eeuw schoongemaakt met water en zand. 2. Eén van de stuurmannen deed graag proefjes aan boord van het schip. Tijdens één van zijn proefjes heeft hij alle lucht weggezogen uit een glazen fles. Hoe heet dit? a pasteuriseren b luchtdruk c vacuüm c Een ruimte waaruit alle lucht is weggezogen, is vacuüm getrokken. 3. De andere stuurman gebruikte een kwadrant om de hoek tussen de Poolster en de horizon te meten. Als je deze hoek weet, wat kun je er dan mee berekenen? a wanneer de zon opkomt b waar je je op de aarde bevindt c de lengte van het schip b De Poolster bevindt zich recht boven de Noordpool, vandaar ook zijn naam. Als je de hoek tussen de Poolster en de horizon hebt opgemeten, dan weet je de noorderbreedte van jouw positie op aarde en kun je je eigen positie verder bepalen. 4. Aan welke ziekte zijn veel zeelieden 400 jaar geleden gestorven? a aids b scheurbuik c hoofdpijn b Scheurbuik was een veel voorkomende ziekte op schepen en werd veroorzaakt door langdurig vitamine-c-tekort. De ziekte ontleent zijn naam aan het Latijnse woord scorbus, wat vitamine C betekent. 5. Welke ster was een gids voor reizigers die wilde weten waar ze op aarde waren? a de Pollux b de Poolse ster c de Poolster c De Poolster is niet alleen één van de felste sterren die zichtbaar is op het Noordelijk halfrond. Als je de opstaande rand van het steelpannetje (onderdeel van het sterrenbeeld de Grote Beer) denkbeeldig vijf keer verlengt, vind je de Poolster. De Poolster draait niet mee om de aarde, maar staat altijd pal boven de Noordpool. Je kunt er dus altijd op vertrouwen. 2
6. Waarom werden zeelieden door scheepsarts IJsbrand getrepaneerd? a omdat zij gestraft moesten worden b omdat zij enorme hoofdpijn hadden c omdat zij een infectie hadden b Trepanaties werden uitgevoerd bij mensen die last hadden van enorme hoofdpijn als gevolg van een harde klap op hun hoofd, waardoor een zwelling ontstond. 7. Hoe heet een afbeelding die je met een speciale spiegel moet bekijken om te begrijpen wat er is afgebeeld? a een metamorfose b een anamorfose c een fotosynthese b Afbeeldingen die zo zijn gemaakt dat je ze alleen kunt bekijken met een speciale spiegel heten anamorfosen. 8. Aan de stand van de zon kan men zien hoe laat het is. Welk instrument gebruik je hiervoor? a een zonnewijzer b een periscoop c een telescoop a Als de zon op de zonnewijzer schijnt laat de punt van de zonnewijzer een schaduw vallen. Deze schaduw geeft de tijd aan. 9. Welk instrument gebruik je om kleine voorwerpen die dichtbij zijn te vergroten? a microscoop b telescoop c periscoop a Een microscoop heeft lenzen die het beeld van dichtbij vergroten. Een arts gebruikte een microscoop voor het bestuderen van onderdelen van het lichaam, maar bijvoorbeeld ook bacteriën, die niet met het blote oog te zien zijn. Een telescoop heeft lenzen die het beeld van voorwerpen in de verte vergroten en wordt dus gebruikt om te kijken naar de sterren. Een periscoop vergroot niet, maar heeft twee spiegels schuin achter elkaar, zodat je dingen ziet die je anders vanaf die plaats niet kan zien. 3
10. De naald van een kompas draait door het magnetische veld van: a de zee b de sterren c de aarde c Een kompasnaald wijst het Noorden aan door het magnetische veld van de aarde. Door het kompas zó te draaien dat de letter N onder de kompasnaald komt te liggen, kun je het kompas aflezen. 11. Door statische elektriciteit op te wekken kon stuurman Simon vonken maken. Hiermee wilde hij de bliksem nabootsen. Waaruit bestaat statische elektriciteit? a elektrisch geladen deeltjes b vuur c gas a Voor statische elektriciteit heb je elektrisch geladen deeltjes nodig. 12. Soms kwamen ontdekkingsreizigers bijzondere dieren tegen. Deze wilden ze laten zien aan de thuisblijvers in Holland. Hoe moest je dode dieren 400 jaar geleden bewaren, zodat hun lichamen niet zouden vergaan? a in een pot zeewater bewaren b in een pot met sterk water zetten c in de vriezer bewaren b Dode dieren werden bewaard op sterk water. 13. Ze ontdekten ook bijzondere planten. Hoe zorgden zij ervoor dat deze goed bewaard konden blijven? a door ze te bewaren in water b door ze warm te houden c door ze tussen papieren te drogen of na te tekenen c Planten werden gedroogd tussen papieren die het vocht uit deze planten opnamen. 4
Deel 2 Extra verwerkingsopdrachten (facultatief) U kunt de les vervolgen met keuze-opdrachten. Deze opdrachten zijn niet noodzakelijk voor de verwerking van de behandelde stof, maar sluiten wel goed aan bij het thema van de ontdekkingsreis. U kunt alle opdrachten met de leerlingen doen, er enkele selecteren of de leerlingen zelf één of meerdere opdrachten laten uitkiezen. Opdracht 1 Flessenpost (facultatief) - werkblad Flessenpost - jampotje, plastic fles o.i.d. van thuis meenemen - pen en potlood Bij deze opdracht schrijven leerlingen een brief aan familie of vrienden in Nederland. Hierin kunnen zij vertellen over een fictieve reis die zij gemaakt hebben en het gebied dat ze tijdens deze reis hebben ontdekt. Vraag ze eventueel om van thuis een jampotje of fles mee te nemen om de brief in te bewaren. Opdracht 2 Je eigen dier ontwerpen (facultatief) - tekenblad Je eigen dier ontwerpen uit bijlage voor leerling - kleurpotloden In het museum hebben leerlingen achterhaald wat kapitein Jan May verborgen hield in zijn schatkist: de tot dan toe onbekende zeemeerkat. Dit beest heeft echter nooit bestaan. De scheepsarts heeft het beest zelf gemaakt, door het bovenlijf van een kat op het onderlijf van een vis te naaien. Hoewel Jan May echt heeft bestaan, is het verhaal over de scheepsarts fictief. Het knutselen van dieren heeft werkelijk plaatsgevonden in de Gouden Eeuw. In de bijlage voor de leerlingen is een tekenblad opgenomen, waarop leerlingen hun eigen samengestelde dier kunnen afbeelden. Opdracht 3 Spreekwoorden (facultatief) - werkblad Spreekwoorden uit bijlage voor leerling - pen of potlood Veel Nederlandse uitdrukkingen zijn afkomstig uit de scheepvaart. Door het maken van deze opdracht krijgen leerlingen inzicht in de herkomst van uitdrukkingen, in dit geval uit de scheepvaart. In de bijlage voor de leerling staan drie blokken met steeds acht verschillende 5
spreekwoorden. De leerling koppelt deze spreekwoorden aan de juiste betekenissen, die er in willekeurige volgorde naast staan. Opdracht 4 Het Nederlands van 400 jaar geleden (facultatief) - werkbladen Het Nederlands van 400 jaar geleden uit bijlage voor leerling - pen of potlood ± 5 minuten Door middel van deze opdracht zullen leerlingen ondervinden dat de Nederlandse taal veranderd is. Zij lezen een fragment uit de atlas van Joan Blaeu uit 1662. Dit fragment is geschreven in wat men tegenwoordig aanduidt als Vroegnieuwnederlands. Deze vorm van het Nederlands is met name beïnvloed door de woordenschat van het Frans en de grammatica van het Latijn. In het fragment op de volgende bladzijde spreekt Blaeu over traankokerijen in de zuidelijke baai. Deze stations werden echter steeds verwoest door stormen, wat de aanleiding was voor het bouwen van stations aan de Noordkust. In de bijlage voor de leerling vindt u de opdrachten bij het fragment. Na afloop van de opdracht kunt u vertellen dat de Nederlandse taal over 100 jaar weer anders zal zijn dan nu. Een halve mijl voorbij dese bochtige strand naer t noord-noordoost ontdeckt men een seer kleyne Zuydergolf, waer men in t jaar 1624 tien tenten of loodsen oprechte om de traen der walvisschen te koken; drie derselve wierden de volgende winter met dertien booten, die men daer gelaten had, door de stormende baren der zee wegghevoert. Maar d Amsterdammers in de somer daerna na veel kosten en arbeyt verbeterden dat ongeval en maeckten noch twee nieuwe hutten. Deze tekst is afkomstig uit Jan Mayen in verleden en heden, geschreven door Jan Brander in het jaar 1955. Opdracht 5 Landen (facultatief) - opdrachtenblad Landen uit bijlage voor leerling - pen of potlood ± 10 minuten Om het thema van ontdekkingsreizen te verbinden met het heden kunnen leerlingen oude en nieuwe landsnamen met elkaar verbinden. Met behulp van de wereldkaart, foto s en een aanwijzing kunnen zij het goede antwoord kiezen. De opdracht heeft als doel inzicht te bieden in de geschiedenis van landen. Deze informatie wordt gekoppeld aan de naamgeving van het eiland Jan Mayen, dat van verschillende ontdekkingsreizigers een naam heeft gekregen. De Engelsen noemden het eiland Isabella. Ook Nederlanders waren al eens op het eiland geweest: zij noemden het Mauritius, naar Maurits van Oranje Nassau. 6
Opdracht 6 Planten bewaren in herbarium (facultatief) - verse bladeren en/of bloemen met of zonder tak van een plant (geen cactus of vetplant) - papier: telefoonboek, krant of keukenpapier Een herbarium is een boek waarin planten bewaard worden. Leerlingen kunnen zelf een herbarium samenstellen door allemaal één plant of blad mee te nemen ter grootte van een hand. Indien er buiten weinig groeit kunt u de leerlingen vragen bijvoorbeeld een takje van een kruidenplantje of een plant uit de vensterbank mee te nemen. Deze opdracht kan zowel individueel als klassikaal gedaan worden of als huiswerk worden opgegeven. Als u met de hele klas een herbarium wil maken kunt u de bladeren met een stukje plakband in een oud telefoonboek plakken. Let er bij het plakken op dat de bladeren droog zijn en dat u steeds maar één zijde van het papier gebruikt. Onder de plant kunt u de naam van de leerling, datum, vindplaats en beschrijving van de uiterlijke kenmerken van de plant noteren. Door het drogen zal de plant immers verkleuren en een andere vorm krijgen. Als u deze opdracht individueel wilt laten uitvoeren, kunt u leerlingen vragen een oude krant of keukenpapier mee te nemen. Doordat dit papier veel vocht opneemt zullen de bladeren goed drogen. Ook kunnen zij het best zo snel mogelijk tussen het papier gelegd worden. Om los papier samen te persen kunnen leerlingen boeken gebruiken. De volgende dag kunt u de bladeren eventueel nog bestuderen met de leerlingen. Vochtig papier kan dan vervangen worden, waardoor de planten sneller drogen, en dubbelgevouwen bladeren kunnen recht gelegd worden. 7
Deel 3 Afsluiting Bij dit onderdeel trekt u samen met de leerlingen enkele conclusies. Vraag de leerlingen wat zij van het museumbezoek vonden en wat ze ervan hebben onthouden. Schrijf hun antwoorden in een woordweb op het schoolbord. U kunt aansturen op de kennisontwikkeling die in 400 jaar tijd heeft plaatsgevonden door middel van de volgende vragen. - Wat gebeurde er vroeger als je een wondje had? In plaats van een antibioticakuur te ondergaan werd het betreffende lichaamsdeel geamputeerd. - Hoe komt het dat er tegenwoordig nog maar heel weinig mensen doodgaan aan besmettelijke ziektes zoals cholera? Naar deze ziektes is veel onderzoek gedaan. We hebben veel betere voeding, weten wat goed en niet goed voor ons is, we leven hygiënischer en mensen worden ingeënt, zodat ze niet meer vatbaar zijn voor bepaalde virussen. Tegen sommige ziektes kun je niet ingeënt worden, maar we weten nu wel beter wat je zelf kunt doen om zo gezond mogelijk te blijven. - Hoe kon je weten hoe laat het was, zonder een horloge? Door middel van een zonnewijzer kon men de tijd in uren aflezen. - Welke middelen gebruikte men vroeger om te navigeren? Een kwadrant kon helpen bij het bepalen van de eigen locatie, een kompas bij het bepalen van de juiste richting. Nu kun je zelfs een telefoon gebruiken om je locatie op aarde te bepalen. - Hoe kwam het dat men dacht dat bijvoorbeeld een zeemeerkat bestond? Door twee verschillende dieren aan elkaar te naaien kon je doen alsof je een nieuw dier ontdekt had. Omdat er nog niet zoiets bestond als het Internet en niet iedereen een encyclopedie thuis had, geloofde men al snel dat dit dier bestond. - Op welke manier zouden ze vroeger vlinders ordenen, en hoe doen we dat nu? Vroeger sorteerde een verzamelaar vlinders bijvoorbeeld op kleur, omdat hij dat mooi vond staan. Nu zou een wetenschapper vlinders eerder ordenen naar vlinderfamilies, omdat we meer te weten zijn gekomen over hun herkomst. 8