Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 2
Voorwoord Voor je ligt het e-book: Gedrag positief beïnvloeden Dit e-book is onderdeel van de PEP-methode. PEP staat voor Praktisch en Positief. Op basis van theorie én aan de hand van praktische ervaringen is deze methode ontwikkeld om ouders ondersteuning te bieden bij het opvoeden van hun kinderen. Opvoeding vraagt veel van ouders en gaat altijd door. Daarbij veranderen kinderen, en hun behoeften, snel. Daarom is het niet wonderlijk dat ouders soms moeilijkheden ervaren in, of vragen hebben over de opvoeding of specifieke opvoedsituaties. De PEP-methode kan gezien worden als een Oppepper om weer verder te kunnen. Praktisch zodat ouders er direct mee aan de slag kunnen en Positief omdat dat prettig is én tot de beste resultaten leidt! In dit e-book lees je hoe gezinsleden elkaar beïnvloeden en hoe je dit als ouder kunt gebruiken in de opvoeding. Verder is te lezen hoe je gewenst gedrag bij je kind kunt laten toenemen en ongewenst gedrag kunt laten afnemen. Tot slot is er een stappenplan om direct aan de slag te gaan met een beloningsplan voor je kind! Iedere ouder loopt tegen andere moeilijkheden in de opvoeding aan. Wellicht heb je dit e- book aangeschaft omdat je een opvoedprobleem hebt of omdat je opvoedproblemen wilt voorkomen. In dit e-book worden voorbeelden gegeven en veel voorkomende opvoedproblemen worden uitgebreider beschreven. De informatie in dit e-book is echter toe te passen op talloze situaties en daarmee geschikt voor iedere ouder! Het is zo geschreven dat je de theorie en tips uit het e-book kunt vertalen naar de situatie die voor jou en jouw kind van toepassing is. Samen met dit e-book heb je wellicht ook het e-book Opvoeden met structuur aangeschaft. Het is raadzaam beide boeken goed te lezen en toe te passen om zo het gewenste gedrag van je kind te laten toenemen! Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 3
In onze webshop bieden wij PEP-borden aan. Een PEP-bord is een uniek ontworpen planbord; een functioneel hulpmiddel in de opvoeding! Klik hier voor meer informatie. Niet alleen voor een planbord kun je terecht in onze webshop, maar ook voor handige en unieke assecoires. Zo vind je er: Picto bewaarmappen Week- en dagframes Klik hier om naar de webshop van Opeenrijtje.com te gaan. Heb je vragen? Stel ze gerust! Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 4
Inleiding Ouders willen graag dat kinderen zich gedragen. We zeggen soms dingen als: Gedraag je, of Doe nou even gewoon, maar hoe doet een kind dat? Wat verwachten we eigenlijk van een kind als we dergelijke uitspraken doen? Ouders leren hun kinderen wat, in hun ogen, gewoon of normaal is. Kinderen ontdekken de wereld, experimenteren, onderzoeken, vragen en leren. Veel dingen leren kinderen als vanzelf. Zoals een peuter die dingen aanwijst, of een kind dat weet hoe hij een pen moet gebruiken. Deze vaardigheden leren kinderen door naar anderen, voornamelijk hun ouders, te kijken en ze na te doen; te imiteren. Bepaalde vaardigheden of bepaald gedrag worden echter niet zo gemakkelijk aangeleerd. Hiervoor is ondersteuning van volwassenen nodig; ouders en opvoeders kunnen het gedrag van hun kinderen beïnvloeden. Hoe dit precies werkt en hoe je deze kennis optimaal kunt benutten, lees je in dit e-book. Het e-book is zo opgebouwd dat je na het lezen ervan direct zelf aan de slag kunt gaan. In het eerste hoofdstuk zal duidelijk worden hoe gewenst en ongewenst gedrag ontstaat en hoe je ermee om kunt gaan. In de hoofdstukken daarna wordt het beloningssysteem uitgelegd. We wensen je veel succes! Anja Selst en Marlou Wijmans Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 5
Inhoudsopgave Deel 1 Beïnvloeden van gedrag... 7 Interactie... 8 Belonen/Straffen... 9 Alternatief geven ongewenst gedrag... 12 Doe wat je zegt en zeg wat je doet... 13 Deel 2 Beloningsplan... 15 Duidelijkheid... 16 Haalbaarheid... 17 Duur en frequentie... 18 Termijn van de beloning... 18 Soorten beloningen... 19 Uitstapje/activiteit... 20 Fiches... 21 Deel 3 Aan de slag!... 22 7-Stappenplan... 23 Deel 4 Kant en klare voorbeelden... 24 Luna... 25 Tyrone... 27 Milan... 28 Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 6
Deel 1 Beïnvloeden van gedrag Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 7
Interactie Het gedrag van kinderen is grofweg in te delen in gewenst gedrag en ongewenst gedrag. Gewenst gedrag is gedrag dat we graag zien, zoals rustig in de bus zitten of met bestek eten. Ongewenst gedrag is gedrag dat als storend of vervelend gezien wordt. Het effect van gedrag, het gevolg ervan, bepaalt of een kind het gedrag zal herhalen of niet. Dit effect kan van alles zijn, zoals een prettig gevoel, aandacht, controle etc. De omgeving van het kind is hierbij een bepalende factor. Bijvoorbeeld de manier waarop ouders reageren op bepaald gedrag. Dit reageren gebeurt automatisch, het is onderdeel van de interactie die je hebt met je kind. Hier ben je je vaak niet eens van bewust. Een bekende uitspraak van de beroemde communicatiewetenschapper Paul Watzlawick is de volgende: Je kunt niet niet communiceren. Hiermee bedoelde hij dat je altijd communiceert door middel van gedrag. Dus zelfs als je iemand negeert, is dat een vorm van communicatie. Door middel van dat gedrag (het negeren) wil je de ander iets duidelijk maken, bijvoorbeeld: Ik stel niet op prijs wat je doet, of: Ik ben boos op je. Een aantal voorbeelden van communicatie waarmee het gedrag van een kind (al dan niet onbewust) beïnvloed wordt: Ryan (4) struikelt over zijn knuffel en valt op zijn billen. Het ziet er grappig uit en zijn ouders lachen erom, Ryan lacht zelf het hardst mee! Vervolgens doet hij drie keer achter elkaar net alsof hij weer over zijn knuffel struikelt Anna (13) moet na 21.00 uur haar lampje uitdoen. Al drie avonden doet ze dit pas tegen 21.30. Haar vader heeft het wel door, maar zegt niets omdat hij hoopt dat ze zelf haar verantwoordelijkheid neemt. Anna denkt echter dat haar ouders het niet in de gaten hebben en maakt daar graag gebruik van. Petra (12) ratelt aan één stuk door over school. Petra vertelt elk detail, zoals dat de docent zijn veter ging strikken tijdens Engels. De ouders van Petra laten haar begaan, eigenlijk zijn ze blij dat Petra iets vertelt over school, want de meeste pubers doen dat niet. Doordat Petra weinig reactie van haar ouders krijgt, blijft ze praten, en herhaalt ze een aantal dingen. Ze heeft het idee dat haar ouders haar niet ontvangen. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 8
Stephan (10) vraagt een aantal keer aan zijn moeder of hij naar buiten mag. Zijn moeder is al een tijd aan het bellen en reageert er niet op. Uiteindelijk schreeuwt Stephan de vraag nogmaals, waarop moeder gebaart dat hij kan gaan. Stephan trekt de conclusie: de volgende keer kan ik beter direct schreeuwen in plaats van zo lang te wachten.. Gewenst gedrag voordoen Leren begint met imiteren. De eerste pogingen tot nadoen moeten beloond worden, ook al zijn ze niet helemaal goed gegaan. Vaak gaat dit vanzelf, want een kind dat gedrag of handelingen nadoet vinden we vaak aandoenlijk. Zoals een peuter zijn eerste woordjes uitspreekt, ook als deze nog niet volmaakt zijn, belonen we deze vaak met een enthousiaste reactie. Dit is een aspect om je als ouder of opvoeder bewust van te zijn. Zo kun je een kind al vanaf jongs af aan betrekken bij dagelijkse zaken, zoals bijvoorbeeld de afwas. Als kinderen jong zijn vinden ze dit vaak nog leuk en interessant, een mooie basis om nieuwe vaardigheden aan te leren! Door te kijken hoe jij afwast en de ruimte te krijgen dit na te doen, zal een kind dit zelf ook leren. Het geldt andersom echter ook! Zo hoor ik wel eens ouders tegen hun kinderen schreeuwen, dat ze niet zo moeten schreeuwen!! Een dubbele boodschap eigenlijk; een ouder schreeuwt namelijk zelf en doet hiermee het ongewenst gedrag voor. De boodschap is echter dat een kind niet moet schreeuwen Belonen/Straffen Er zijn grofweg drie reacties die je een kind geeft op zijn gedrag. Dat zijn Belonen, Straffen en Negeren. Belonen werkt beter dan straffen. Dat betekent niet dat je een kind zou moeten overladen met cadeaus. Belonen kan op allerlei manieren. Gewenst gedrag van een kind wordt gestimuleerd door dat gedrag te belonen. Het komt vaak voor dat een kind een reactie krijgt op negatief gedrag. Dit is meestal een negatieve reactie en kan dan ook straffen genoemd worden. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 9
Hier volgt een voorbeeld: Sam is met zijn auto s aan het spelen. Hij zit op de grond, maar rijdt met het autootje over de glazen tafel heen. Zijn moeder vind dit niet goed en telkens als hij met de auto over de tafel rijdt, roept ze dat hij daarmee moet stoppen. Ze raakt geïrriteerd en reageert steeds bozer. Ook Sam raakt geïrriteerd; uiteindelijk gooit hij zijn auto weg en loopt hij de kamer uit. In bovenstaand voorbeeld krijgt Sam uitsluitend aandacht als hij iets doet wat niet mag. Wellicht was deze situatie anders gelopen als moeder Sam complimenten had gegeven voor de dingen die hij wel goed deed. In dit voorbeeld had moeder Sam kunnen vertellen dat hij roept ze dat niet over de tafel mag rijden en hierbij ook waar hij wél met de auto mag rijden. Vlak hierna kan een complimentje gegeven worden als Sam speelt op de plek waar hij mag spelen. Door een compliment te geven op momenten dat een kind lief aan het spelen is, word dit gedrag beloond. Een kind voelt zich goed als het complimenten krijgt en zo word gewenst gedrag gestimuleerd. Het is echter niet alleen voordelig dat het gewenste gedrag toeneemt en ongewenst gedrag afneemt, ook het zelfvertrouwen van kinderen neemt toe. Kinderen die straf krijgen voelen zich afgewezen. Soms is straf geven echter nodig, bijvoorbeeld door het geven van een timeout, waarbij het kind even apart gezet wordt. Dit kan bijvoorbeeld als een kind iemand zeer doet, erg brutaal is of ander gedrag vertoont dat jij niet accepteert. Het is belangrijk dat duidelijk is voor het kind waarom het straf krijgt en dat het kind weet dat het zelf niet stout is, maar stout doet. Keur dus niet je kind als persoon af, maar het gedrag dat je kind op dat moment vertoont. Je doet dit door het ongewenste gedrag te benoemen, bijvoorbeeld ik vind het onaardig dat je je speelgoed niet wilt delen, in plaats van jij bent onaardig. Door het gedrag af te keuren en niet je kind zelf, geef je de mogelijkheid om het gedrag te veranderen. Als je zegt dat een kind niet aardig is (en vooral als dit vaker gezegd word) dan zal een kind dit op een gegeven moment zo gaan ervaren. Gevolg is dat een kind minder gemotiveerd is om zich anders te gedragen. Onbewust kan een kind gaan denken dat het toch niets uitmaakt, want ik ben nou eenmaal niet aardig. Als een kind vaak gestraft wordt en weinig beloond, dan krijgt het kind een minderwaardig gevoel en neemt het zelfvertrouwen af. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 10
Wordt een kind juist vaak beloond en minder vaak gestraft, dan zal het zelfvertrouwen toenemen. En een kind met vertrouwen in zichzelf zit lekker in zijn vel. Dat zorgt ervoor dat een kind prettiger in de omgang is, gemotiveerder om te luisteren en zich beter staande kan houden. Negeren Zoals hierboven te lezen is, kan gewenst gedrag toenemen door dit te belonen. Dat kan dus gedurende de dag in allerlei situaties. Bij ongewenst kun je ervoor kiezen dit te negeren. Dit kan een goede reactie zijn als een kind je probeert uit te dagen en als het niet nodig is direct straf te geven. Immers kan te vaak straffen een negatief effect hebben (ook op de lange termijn). Met bepaald gedrag wil een kind een reactie bij je uitlokken. Het is handig te bedenken waarom een kind dit doet, is er bijvoorbeeld eigenlijk iets anders aan de hand? Voelt het kind zich niet prettig? Heeft het kind moeite zich te uiten? Als je dit weet, kunt je beter reageren. Het wil echter niet zeggen dat je het ongewenste gedrag hoeft te accepteren; zo leert een kind immers geen ander gedrag aan. Een voorbeeld van een situatie waarin negeren gepast is, is van Nancy en haar moeder. Nancy (12) heeft de badkamer met veel rommel achtergelaten nadat ze klaar was met douchen. Van haar moeder moet ze de badkamer weer netjes maken. Nancy wil echter televisie kijken en zegt dat ze het later wel doet. Moeder vind dit niet goed en vraagt Nancy het nogmaals direct te gaan doen. Nancy staat op en zegt boos dat ze het al gaat doen hoor! Onderweg naar de badkamer moppert ze dat ze nooit eens televisie mag kijken en dat haar moeder de stomste moeder van de wereld is. Moeder loopt direct op Nancy af en zegt dat ze gisteren nog heel lang televisie heeft gekeken en dat ze niet zulke rare dingen hoeft te zeggen etc. Het loopt uit op een felle discussie, waarbij Nancy naar haar kamer gaat. Uiteindelijk duurt het twee uur voor het weer rustig is in huis. In bovenstaand voorbeeld wilde Nancy in eerste instantie doen wat moeder zei. Ze deed het echter wel met tegenzin en liet dat merken. Moeder gaf Nancy weinig ruimte en ging overal op in. Hoewel het begrijpelijk is dat moeder het niet leuk vind als haar dochter zo reageert, was het waarschijnlijk voor beide prettiger geweest als moeder het gemopper van Nancy had genegeerd. In het voorbeeld is de situatie uit hand gelopen en hebben zowel moeder als Nancy Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 11
veel energie gestoken in ruzie maken, elkaar veel verwijten gemaakt en zich beide boos en verdrietig gevoeld. Door het gemopper te negeren had Nancy de badkamer opgeruimd en kon ze daarna televisie kijken. Moeder had haar daarvoor kunnen belonen, bijvoorbeeld door een compliment te geven. Eventueel had ze nog kunnen benoemen dat ze Nancy s reactie niet leuk vond. Het is handiger om dit op een rustig moment te bespreken dan op het moment dat een kind al geïrriteerd is. Wanneer je gedrag wel of niet negeert hangt samen met jouw eigen normen en waarden en met je opvoedingsstijl. Trek hier duidelijke grenzen in en houd je hier ook aan. Als jij stomme moeder nog wel door de vingers kan zien, kun je ervoor kiezen dit te negeren. Als dit over jouw grens gaat, kun je hier wél op reageren en eventueel een consequentie geven. Waar jouw grens ligt kan alleen jijzelf bepalen! Wat hierbij belangrijk is, is dat je hier bewust mee omgaat. Wat is je doel? In bovenstaand voorbeeld kan moeder het doel hebben Nancy moet de badkamer opruimen en het gemopper negeren. Het doel kan ook zijn Nancy mag niet brutaal zijn en ingaan op het feit dat Nancy haar moeder stom noemt. Alternatief geven voor ongewenst gedrag Als je een kind vertelt dat het iets niet mag (doen), is het handig erbij te vertellen wat het kind wél mag (doen). Op die manier geef je een alternatief voor het ongewenste gedrag, namelijk het gewenste gedrag. Daar hebben kinderen behoefte aan. Een kind wil graag weten wat er verwacht word. Door het ongewenste gedrag te corrigeren weet het kind wat het niet moet doen. Door vervolgens het gewenste gedrag te benoemen, weet het kind wat het wel mag doen. Hier volgt een voorbeeldsituatie: Nina (7) speelt met haar duplo, maar besluit te gaan tekenen. Ze laat de duplo liggen. Moeder zegt dat Nina niet mag gaan tekenen, omdat ze eerst de duplo moet opruimen. Vervolgens gooit moeder een duploblokje in de bak whoep! Zo nu jij, Nina. Als Nina vervolgens een blokje in de bak gooit, reageert moeder enthousiast en stimuleert Nina zo om door te gaan met opruimen. In bovenstaand voorbeeld is het willen gaan tekenen zonder op te ruimen, het ongewenste gedrag. Moeder vertelt dat dit niet mag. Daarbij vertelt moeder wat Nina wél moet doen; ze Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 12
geeft een alternatief voor het ongewenste gedrag. Zodra Nina het gewenste gedrag laat zien, opruimen in dit voorbeeld, beloond moeder dit gedrag met een positieve reactie. Doe wat je zegt en zeg wat je doet Deze zin staat ook bovenaan dit hoofdstuk. Aan deze zin kan veel waarde gehecht worden. Er staat eigenlijk wees consequent (doe wat je zegt) en wees duidelijk (zeg wat je doet). Dit zijn basisvoorwaarden in de opvoeding. Dit klinkt misschien logisch, maar is voor veel ouders een valkuil! Uit frustratie zeg je wel eens dingen die je niet waarmaakt. Dat weet je vaak op het moment dat je het zegt al wel.. Een aantal voorbeelden: Micha plaagt zijn zusje steeds door haar barbies af te pakken. Ouders zeggen dat hij op moet houden, maar hij blijft doorgaan. Vader zegt dat Micha niet mee mag naar de bruiloft (waar ze straks met het gezin heen gaan) als hij nu niet ophoudt! In werkelijkheid gaat het gezin, mét Micha, wel naar de bruiloft. Het is van een nicht en ouders vinden het helemaal geen optie om niet te gaan. Ze hebben er juist zin in en uiteraard kan Micha niet alleen thuis blijven. Rochelle speelt buiten en wil niet komen als haar moeder haar roept. Als moeder naar haar toe komt, rent ze gewoon weg! Moeder roept dat als ze nú niet komt, ze nooit meer buiten mag spelen!! In werkelijkheid mag Rochelle natuurlijk ooit wel weer buiten spelen. Nooit meer buiten spelen is geen reële straf en bovendien ook voor moeder geen prettig vooruitzicht.. Arthur vraagt tijdens het winkelen om van alles. Hij pakt dingen en gooit ze in de kar, terwijl moeder zegt dat hij niets krijgt. Ze legt de spullen terug in de schappen, maar Arthur gooit het gewoon weer terug in de kar. Moeder zegt dat als hij nog één ding pakt hij over twee weken op zijn verjaardag niks krijgt! In werkelijkheid heeft moeder al cadeautjes gekocht en geniet ze er juist van om Arthur te verassen op zijn verjaardag! Bovendien komt er ook visite met cadeautjes. Bovenstaande reacties van ouders zijn best herkenbaar. Persoonlijk denk ik dat iedere ouder wel eens met dreigementen aan komt die niet reëel zijn. Vaak werken dergelijke uitspraken in eerste instantie wel. Als een kind echt gelooft dat hij of zij geen cadeautjes op zijn/haar verjaardag krijgt, dan is de kans aanwezig dat hij schrikt en stopt met het gedrag. Het werkt echter vaak alleen voor het moment, wat dan ook prettig is natuurlijk, maar wat je graag wilt Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 13
is dat je kind leert om gewenst gedrag te vertonen! Je wilt namelijk niet steeds corrigeren. Dreigen is dus een korte termijn oplossing. In bovenstaand voorbeeld gaat Micha gewoon mee naar de bruiloft, mag Rochelle misschien de dag erna weer naar buiten en krijgt Arthur een boel mooie cadeaus op zijn verjaardag Zij kunnen daardoor de indruk hebben gekregen dat zij niet hoeven te stoppen met hun gedrag als papa of mama (of juf, opa, tante etc.) dat zegt. De consequentie die genoemd wordt, wordt immers niet uitgevoerd. Een kind neemt je dan uiteindelijk niet meer serieus. Daarnaast weet een kind niet waar het aan toe is, wat vaak leidt tot juist méér ongewenst gedrag. Het is dus de moeite waard om stil te staan bij de consequentie die je geeft naar aanleiding van gedrag van je kind. Als het voor een kind duidelijk is wat er gebeurd als hij of zij niet luistert (of gedrag juist wel of niet vertoont), zal een kind beter luisteren. Dat wordt pas écht duidelijk voor een kind als het kind ervaart hoe het gaat. In bovenstaande voorbeelden zouden dat de volgende consequenties kunnen zijn: Micha moet vijf minuten op de trap zitten. Vervolgens sorry tegen zijn zusje zeggen en zelf iets kiezen om te doen. Als hij vervolgens toch weer plaagt, moet hij opnieuw vijf minuten op de trap zitten. Door ook samen te bedenken wat hij kan gaan doen, help je hem om niet weer te gaan plagen. Rochelle mag een dag(deel) niet buiten spelen. De eerstvolgende keer dat zij weer buiten mag spelen, maakt moeder van tevoren duidelijke afspraken met haar. Met Arthur maakt moeder duidelijke afspraken (aankijken, op kindhoogte zodat de boodschap goed overkomt). Arthur mag helpen boodschappen die ze wél nodig hebben in de kar te leggen. Eventueel mag Arthur als hij goed heeft geholpen (en geluisterd) een toetje, iets drinken, broodbeleg, pastasaussmaak of wat dan ook uitkiezen. Doen wat je zegt en zeggen wat je doet geldt zowel voor negatieve als positieve consequenties. Dus zowel de consequentie die je geeft als je kind ongewenst gedrag vertoont (als je je bord niet leeg eet, krijg je geen toetje), als de belofte die je doet als je kind gewenst gedrag vertoont (als je een kwartier zelf speelt, gaan we daarna samen een spelletje doen). Zo weet je kind waar het aan toe is en zo maak je het haalbaar voor jezelf om consequent te zijn. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 14
Deel 2 Beloningsplan Soms is er bepaald gedrag dat vaak terugkomt bij kinderen. Om dit gedrag te laten afnemen, kan er een beloningsplan gebruikt worden. Dit kan naar eigen behoefte gemaakt en gebruikt worden. Als ouders hiervoor kiezen, dan zijn er een aantal uitgangspunten waar rekening gehouden mee dient te worden. Deze worden in dit hoofdstuk toegelicht. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 15
Duidelijkheid Een beloningsplan moet duidelijk zijn. Zowel voor het kind als voor ouders/opvoeders. Voor ouders houdt dit vooral in dat zij het plan consequent kunnen uitvoeren. Als een kind een beloningsplan heeft om s avonds niet uit bed te komen, dan moet de werkwijze helder zijn. Volwassenen die betrokken zijn bij het plan, zoals beide ouders maar ook grootouders of oppas, moeten het plan op een eenduidige manier uitvoeren. Het is namelijk verwarrend voor een kind als het plan verschillend uitgevoerd wordt, omdat het dan niet meer duidelijk is voor het kind. Als een kind bijvoorbeeld van moeder direct na het gewenste gedrag (bijvoorbeeld speelgoed opruimen) een sticker mag plakken is het handig als anderen dit ook doen. Want als bijvoorbeeld vader ervoor kiest om na het eten in één keer alle stickers te plakken, dan kan dit verwarrend zijn. Het kind kan bijvoorbeeld denken dat het de beloning niet verdiend heeft en in de war raken of boos of verdrietig worden. Ook moeten ouders en opvoeders onderling afspreken wat er precies van het kind verwacht word en wanneer een beloning verdiend is. Voor het kind moet uiteraard duidelijk zijn wat er verwacht wordt. Het is beter om er positieve woorden aan te geven, dus bijvoorbeeld: Ik praat aardig en zacht, in plaats van: Ik mag niet schreeuwen. Benadruk dus vooral het gedrag wat wél gewenst is. Het is handig het beloningsplan uit te leggen op een rustig moment. Je kunt uitleggen waarom jullie dit plan gaan uitvoeren, bijvoorbeeld door te benoemen dat het ongewenste gedrag voor jullie allemaal niet leuk is, óók niet voor het kind zelf. Het zou daarom fijn zijn als het lukte om het gewenste gedrag te laten zien en daar gaan jullie je kind bij helpen. We raden aan om een beloningsplan te visualiseren, door tekeningentjes te maken of plaatjes op te zoeken op internet. Op www.sclera.be kun je gratis pictogrammen downloaden om de informatie te verduidelijken. Om er zeker van te zijn dat je kind het plan goed begrepen heeft, kun je vragen of hij of zij het plan uit kan leggen. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 16
Haalbaarheid Het klinkt erg logisch dat een beloningsplan haalbaar moet zijn, maar dit is toch ingewikkelder dan het lijkt. Wat je als ouder graag wil is dat het ongewenste gedrag stopt, het liefst direct. Toch is het van groot belang het tempo van het kind aan te houden. Het beste effect kan behaald worden als het plan enerzijds uitdagend is voor het kind; het kind moet enige moeite doen om een beloning te verdienen. Anderzijds moet het kind de beloning wel kunnen halen. Als het doel te hoog gesteld is en het kind dit dus niet kan behalen, dan raakt je kind gedemotiveerd en zal het plan niet het gewenste effect hebben. Een kind kan hier onzeker en/of gefrustreerd van worden en het ongewenste gedrag zal waarschijnlijk niet afnemen, al dan niet toenemen. Soms is het dan ook nodig het einddoel in kleinere stappen te knippen. Het doel netjes aan tafel mee-eten is bijvoorbeeld nogal breed geformuleerd en bevat veel aspecten. Om het einddoel te halen kunnen er kleinere doelen gesteld worden, zoals: aan tafel blijven zitten, met bestek eten, van al het eten een hapje proeven etc. Als een kind moeite heeft met deze losse aspecten en dus niet netjes/gezellig mee eet aan tafel, dan is het doel netjes mee eten waarschijnlijk niet in één keer haalbaar. Een voorwaarde om netjes mee te eten is dat het kind daadwerkelijk aan tafel zit. Dat zou dus een eerste doel kunnen zijn: ik blijf aan tafel zitten tijdens de maaltijd. Dat is een haalbaar doel voor de meeste kinderen. Van belang is dus dat ook ouders zich in eerste instantie op dit deel van het einddoel richten. Dat betekent in dit geval dat zij het kind motiveren om te blijven zitten en het kind belonen als dit is gelukt, zelfs al heeft het kind alleen maar chagrijnig aan tafel gezeten. Het is best lastig voor ouders om dan alsnog een beloning te geven (welke is vastgelegd in het plan), want het kind heeft echter de sfeer aan tafel behoorlijk verpest. Toch heeft het kind gedaan wat er verwacht werd volgens het plan en zodoende het doel behaald. Door een kind hiervoor te belonen, wordt dit gedrag gestimuleerd en zo kan het plan langzaam uitgebreid worden naar het te behalen einddoel. Door een dergelijk einddoel in kleinere doelen te knippen, bereiken ouders uiteindelijk wat zij willen en is het plan duidelijk en haalbaar voor het kind. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 17
Duur en frequentie Een beloningsplan is een middel dat tijdelijk ingezet kan worden. Het idee is dat een beloningsplan wordt ingezet als een kind vaak ongewenst gedrag laat zien en de gewone reactie van ouders hierop niet (voldoende) werkt. Afhankelijk van het kind en het gedrag of de situatie waarvoor het plan gemaakt word, kan bepaald worden hoe lang het plan duurt. Het is belangrijk om het bijzondere aan een beloningsplan in stand te houden en dus niet té vaak een beloningsplan in te zetten. Als een kind voor elke ongewenste situatie direct een plan krijgt, zal de werking ervan verminderen. Het wordt dan gewoon en dat werkt minder motiverend. Het is mede hierom slim om een plan goed te laten aansluiten bij het probleem(gedrag), zodat het belonen gevarieerd blijft en dus zo goed mogelijk ontvangen wordt door het kind. Denk bijvoorbeeld aan stickers plakken in een schemaatje, een lekker toetje als het kind goed gegeten heeft, samen iets gezelligs doen als het kind zijn taak goed volbracht heeft etc. Termijn van de beloning Een beloning moet niet té gemakkelijk te verdienen zijn, maar zeker ook niet te moeilijk. Het werkt vaak goed als een kind de beloning niet lang na het gewenste gedrag ontvangt. Dit hangt af van de persoonlijkheid van het kind, de leeftijd, gemotiveerdheid etc. Vaak is de reactie van ouders al een beloning op zich. Als je laat merken dat je blij en trots bent, zal je kind waarschijnlijk mee gaan in dit enthousiasme. Dat werkt stimulerend, het helpt een kind om het gewenste gedrag nog een keer te vertonen. Een kind met bijvoorbeeld ADHD zal vaak aan een plan herinnerd moeten worden, aangezien de concentratieboog vaak kort is. Snel resultaat helpt kinderen die snel afgeleid zijn om een beloning te verdienen. Dat kan bijvoorbeeld in een plan waarbij een kind na het goede gedrag een sticker mag opplakken. Na vijf stickers krijgt het kind een cadeautje of andere beloningsvorm. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 18
Soorten beloningen Er zijn verschillende manieren om te belonen. Hieronder worden er een aantal toegelicht. Diploma Als je ervoor kiest iets tastbaars te geven als beloning en voor iets anders wilt kiezen dan een cadeautje, is een diploma een leuk idee. Met een diploma heeft een kind bewijs voor het behaalde resultaat. Je kunt zelf creatief aan de slag gaan en het diploma op maat maken voor je kind én passend voor datgene waarvoor het kind beloond wordt. Er bestaat echter ook een site waar je gemakkelijk een diploma op maat kunt maken. Je kunt hier een titel invullen voor een diploma, de naam van je kind en eventueel extra informatie. Je kunt het diploma naar smaak aanpassen qua stijl en kleur. Het adres is www.diplomamaker.nl Tip: Let er ook bij het maken van diploma s op dat je het gewenste gedrag/resultaat positief benoemd. Dus bijvoorbeeld: Lea kan goed in bed blijven als het bedtijd is! (i.p.v. Lea mag niet uit bed komen). Cadeautje Bijna ieder kind is dol op het krijgen van cadeautjes en deze vorm van belonen werkt dan ook vaak goed. Hierbij is het van belang dat je als ouder de focus op het gewenste gedrag hebt. Het kind zal namelijk vooral op het cadeautje gefocust zijn. Herhaal daarom regelmatig wat er verwacht wordt van het kind en waarom. De grote en waarde van een cadeau kun je natuurlijk zelf bepalen. Of krijgt het kind een geldbedrag (dit kan ook 1 euro zijn!) en mag het zelf iets uitkiezen in de winkel? Als je een beloningsplan maakt en een cadeautje wil geven als beloning, dan werkt het goed om met stickers te plakken of hokjes af te kruisen. Want het is nogal veel als een kind na iedere keer het gewenste gedrag te vertonen, een cadeautje krijgt! Dan loop je ook het risico dat een kind alleen nog maar luistert als het een cadeautje krijgt en daarmee schiet je het doel natuurlijk voorbij. Het idee is het doorbreken van negatief gedrag en niet om je kind aan te leren dat het overal een cadeautje voor krijgt.. Je kunt kiezen of het kind al weet wat het cadeautje is of dat het een verassing is. Voor veel kinderen is het echter wel moeilijk om te gaan met verassingen. Daarnaast werkt het vaak meer motiverend als kinderen weten waar ze het voor doen. Sommige kinderen kunnen wel Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 19
goed omgaan met verassingen, dat kun je zelf uiteraard het beste inschatten. Uitstapje/activiteit Bij deze vorm van belonen kun je je kind goed betrekken. Wat vind je kind leuk om te doen? Je kunt samen een activiteit doen, zoals een spelletje spelen of een film kijken. Of je kunt ervoor kiezen om een uitstapje te doen. Leuk aan deze vorm van belonen is dat je de beloning goed kunt laten aansluiten op het gedrag waarvoor de beloning verdiend kan worden. Vind je kind zwemles bijvoorbeeld niet leuk en is het iedere keer hetzelfde drama voordat je kind goed en wel in het zwembad is? Wil het kind daarentegen wel graag vrij zwemmen in het zwembad? Dan kun je een kind motiveren om zonder boosheid naar zwemles te gaan door als beloning een keer naar het zwembad te gaan (bijvoorbeeld na 3 keer zwemles). Of ruimt je kind zijn speelgoed nooit op en wil je dat dit gebeurt aan het einde van de dag? Een beloning kan zijn dat je nadat er opgeruimd is, samen even gaat voetballen met een zachte bal in huis. Dat kan immers alleen als er geen speelgoed op de grond ligt Compliment Een compliment geven is een zeer eenvoudige manier van belonen, maar daardoor niet minder effectief! Een compliment kan heel persoonlijk zijn en de ander laten stralen! Mooi aan een complimentje is dat je het precies kunt laten aansluiten op het kind én op de situatie. Als een kind bijvoorbeeld iets zwaars optilt, kun je zeggen: wauw, ik wist niet dat jij zó sterk was! Of als een kind moeite heeft met wiskunde en een zes gehaald heeft op een toets, ik ben hartstikke trots dat je deze moeilijke toets in één keer gehaald hebt, je hebt echt je best gedaan! Ook handig aan complimenteren is dat het gedurende de hele dag kan. Natuurlijk moet het wel echt blijven en moeten de complimentjes gemeend zijn, maar als je er op let, zijn er veel gelegenheden voor! Wij hebben een e-book geschreven over het geven van complimenten. Het heet Opgroeien door complimenten, zin en onzin Dit e-book kun je hier downloaden. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 20
Fiches Fiches uitdelen werkt net zo als stickers plakken. Dit kan goed gebruikt worden als er vaak een mogelijkheid tot belonen is; dus dat het gewenste gedrag gedurende de dag verwacht wordt. Een voorbeeld is dat ouders een kind willen leren om naar iemand te kijken als diegene iets zegt. Deze sociale vaardigheid kan de hele dag geoefend worden. Je kunt er dan voor kiezen om het kind iedere keer als het naar iemand kijkt zodra diegene praat, een fiche te geven. Het kind spaart zo dus fiches op (dit kunnen ook flippo s, papiertjes, paperclips enz. zijn!). Aan het einde van de dag of van een dagdeel, kunnen de fiches geteld. Je kunt bijvoorbeeld afspreken dat een kind bij tien fiches een beloning verdiend. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 21
Deel 3 Aan de slag! In bovenstaande delen heb je kunnen lezen hoe je gewenst gedrag kunt bevorderen en ongewenst gedrag kunt laten afnemen. Ook heb je uitgangspunten kunnen lezen die van belang zijn bij het maken van beloningsplannen. Tot slot stonden er een aantal voorbeelden van manieren om te belonen. In dit laatste deel kun je zelf aan de slag! We beschrijven een stappenplan om zelf een passend beloningsplan te maken en geven een aantal voorbeelden. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 22
7-Stappenplan Stap 1: Ga na of het gedrag van je kind een dusdanig probleem is om een beloningsplan te maken. Komt het gedrag vaker voor? Helpt gewoon reageren niet voldoende? Stap 2: Bedenk wat je precies wil bereiken met het plan en hoe het plan er uit moet komen te zien. Wat spreekt je kind aan? Stap 3: Bedenk een passende beloning voor het gewenste gedrag. Wat past bij jou en je kind? Wat sluit aan op de situatie? Kinderen zijn vaak al met weinig tevreden, en beloon liever niet met eten. Stap 4: Maak het plan! Kies je ervoor dit op de computer* te doen of ga je zelf creatief aan de slag? Je kunt ook zelf vakken maken op gekleurd A4 of A5 karton. Stap 5: Zorg ervoor dat alle benodigde materialen aanwezig zijn (plan, beloning, stickers, fiches, pictogrammen etc.) Stap 6: Kies een rustig moment uit om het plan aan je kind uit te leggen. Stap 7: Voer het plan uit! Beloon je kind als het het gewenste gedrag vertoont! Succes TIP! Bij bijvoorbeeld de Action worden er veel stickers verkocht in alle soorten en maten, zelfs motivatie-stickers zijn hier te verkrijgen! * Op de computer kun je in word werken. Om een tabel te maken klik je op invoegen en dan op tabel. Daar kun je met de muis aanwijzen hoeveel hokjes je wilt. Door in een hokje op enter te drukken, kun je het hokje groter maken. Een dergelijke tabel kun je gebruiken om stickers in te plakken of hokjes af te kruisen. Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 23
Deel 4 Kant en klare voorbeelden Als je als ouder net begint met het inzetten van een beloningssysteem dan is het vaak lastig om op ideeën te komen. In dit hoofdstuk hebben we een aantal voorbeelden beschreven en tevens een paar kant en klare modellen voor je gemaakt! Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 24
Luna Luna (11 jaar) heeft een hekel aan tandenpoetsen. Ze doet dit het liefste niet en anders zo snel mogelijk. Ook de tandarts heeft geconstateerd dat Luna s gebit niet in goede staat is. Haar ouders hebben nu een zandlopertje gekocht die twee minuten loopt. Het plan is dat Luna haar tanden drie keer per dag grondig poetst zolang de zandloper loopt. Luna heeft autisme. Haar ouders hebben het plan gevisualiseerd, omdat Luna veel behoefte heeft aan duidelijkheid. De pictogrammen zijn afkomstig van www.sclera.be. Luna mag elke keer als ze goed heeft gepoetst een sticker plakken in het vakje. Bij de zesde en twaalfde sticker mag ze een cadeautje uitkiezen (t.w.v. 1,50). De gevisualiseerde stappen die Luna moet doorlopen kunnen eventueel blijven hangen nadat het plan is afgerond, ter ondersteuning. Ik doe tandpasta op mijn tandenborstel Ik poets mijn tanden: voorkant, achterkant, hoeken, kiezen Ik draai de zandloper om Als al het zand aan de onderkant zit, ben ik klaar met poetsen Ik spoel mijn tandenborstel schoon onder de kraan Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 25
Ik poets mijn tanden goed schoon in twee minuten! Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 26
Tyrone Een ander voorbeeld is Tyrone (9 jaar). Tyrone speelt graag spelletjes op zijn Nintendo DS (computer). De meeste kinderen uit zijn klas hebben zo n ding en moeder en oma (waar Tyrone bij woont) vinden het prima dat hij ermee speelt. Vervelend is echter dat Tyrone vaak gefrustreerd raakt als het niet lukt zoals hij het wil. Tyrone wordt dan chagrijnig, opstandig en soms agressief. Oma heeft voorgesteld om de DS dan af te pakken, maar moeder denkt dat Tyrone dan nog bozer wordt en wil hem nog een kans geven. Daarom hebben ze besloten een beloningsplan te maken voor Tyrone. Ze hebben met Tyrone de volgende afspraken gemaakt: hij mag twee keer per dag een half uur op zijn DS spelen. Als het Tyrone lukt om tijdens het spelen niet agressief en opstandig te worden, kan hij een kwartier extra speeltijd verdienen. Iets wat Tyrone graag wil! Ook is met Tyrone afgesproken wat hij kan doen als het niet lukt, in eerste instantie proberen rustig te blijven en niet op te geven. Als Tyrone merkt dat het erg lastig is, legt hij de DS weg en gaat hij even met een zachte bal in de gang voetballen. Moeder en Oma helpen hem herinneren aan deze afspraken. Hier hoort het volgende schema bij: Ik blijf vriendelijk terwijl ik op mijn DS speel Eerste half uur JA NEE Tweede half uur JA NEE Kwartier extra verdiend! JA NEE Eerste half uur JA NEE Tweede half uur JA NEE Kwartier extra verdiend! JA NEE Eerste half uur JA NEE Tweede half uur JA NEE Kwartier extra verdiend! JA NEE Eerste half uur JA NEE Tweede half uur JA NEE Kwartier extra verdiend! JA NEE Eerste half uur JA NEE Tweede half uur JA NEE Kwartier extra verdiend! JA NEE Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 27
Milan Milan (3) houdt niet van fruit. De babyhapjes at hij vroeger wel, maar stukjes fruit weigert hij te eten. Vader en moeder hebben al van alles geprobeerd, fruit in andere gerechten verwerken, voordoen, verschillende soorten fruit aanbieden, straffen enz. Milan is gek op auto s en ouders willen dat Milan met behulp van een beloningsplan fruit gaat eten. Hieronder staat een appel afgebeeld die in dit geval als beloningsplan zou kunnen worden gebruikt. Deze appel kan uitgeprint, maar ouders kunnen ook zelf een appel tekenen. Onder de appel staan autootjes afgebeeld. Deze autootjes mag Milan op de appel plakken als hij fruit heeft geproefd. Het is een te groot doel om Milan in één keer een heel stuk fruit te laten eten. Dus mag Milan na iedere keer dat hij fruit geproefd heeft een auto op de appel plakken (dit kunnen ook stickers zijn). Ouders bieden twee keer per dag fruit aan. Na 4 keer plakken (dus 4 keer proeven) krijgt Milan een speelgoedautootje. Het plan wordt hierna iets moeilijker gemaakt, door een stukje fruit eten te belonen met een autootje plakken (in plaats van alleen een hapje proeven). Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 28
Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 29
Vragen/ opmerkingen Je hebt nu alle informatie over Beïnvloeden van gedrag doorgenomen en je kunt nu aan de slag hiermee! Mocht je nog vragen en/of opmerkingen hebben, dan horen we graag van je via het contactformulier op de website! Tot zien op Opeenrijtje.com of in onze webshop! Succes! Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 30