LUCAS Centrum voor zorgonderzoek en consultancy
KBS Uitdagingen voor de eerstelijns GGZ Brussel - 10 juni 2011 Prof. Dr. Chantal Van Audenhove
Overzicht 1. Inleiding: naar een evenwichtige GGZ 2. Kansen en risico s voor de eerstelijns GGZ? 3. Aanbevelingen vanuit de eerstelijns gezondheidszorg conferentie 4. Enkele denkpistes
Balanced care Evenwichtige zorg met een waaier aan zorgvoorzieningen in de maatschappij die alle zorg bieden die nodig is, zonder de negatieve impact van opname: in de natuurlijke omgeving mobiel gericht op beperkingen en symptomen specifieke zorg voor omschreven diagnose en problemen in overeenstemming met de internationale verklaring van de mensenrechten gefocust op de prioriteiten van de gebruikers gecoördineerd (Thornicroft & Tansella, 2009 )
Kansen en risico s voor de eerstelijns GGZ 1. Gebrek aan coördinatie en samenwerking 2. Beperkte toegankelijkheid voor kwetsbare en kansarme groepen 3. Beperkingen in de GGZ-competenties van eerstelijnswerkers 4. Tekorten op het vlak van de preventieve aanpak 5. Beperkte aandacht voor ondersteuning van zelfzorg en mantelzorg 6. Tekort aan ervaring met participatie van gebruikers ervaringsdeskundigheid en werken in partnership
Gebrek aan coördinatie en samenwerking Men kent elkaar onvoldoende Performante verwijzing en indicatiestelling Iedere voorziening werkt met eigen kader, eigen registratiesystemen waardoor individueel zorggebruik niet te volgen is Overzicht van regionaal aanbod ontbreekt Kloof tussen welzijns- en gezondheidssectoren staat geïntegreerd aanbod in de weg Nood aan nieuwe methodes om de eerstelijns GGZ te ondersteunen, bijvoorbeeld eenmalig consult functie Dichtslibben van tweedelijns voorzieningen en de toenemende wachtlijsten staan doelgerichte en kostenefficiënte GGZ in de weg
Kwetsbare doelgroepen Mensen met psychische problemen die de toegang tot de zorg niet vinden, vaak zwaar zorgbehoeftig of met ernstige en langdurige psychische problemen: Problemen bij het functioneren in de samenleving Eenzaamheid Kwetsbaarheidstress Gebrek aan basale copingvaardigheden Beperkte transfer van leerervaringen Sociale uitsluiting en stigma Beperkende levensomstandigheden Achtergestelde groepen oververtegenwoordigd: kansarmen mensen met een andere etnische achtergrond mensen met complexe problemen die op zwarte lijsten komen te staan mensen die zeer zorgbehoeftig zijn maar toch zorg weigeren. De eerstelijns GGZ heeft als taak om ook voor hen de toegang tot zorg zo laagdrempelig mogelijk te maken en een passend aanbod te ontwikkelen.
KANS (Kwetsbaarheid Aanpakken in de Samenleving) 534 gebruikers van welzijnszorg * 72% ervaart psychisch onwelbevinden 20% gebruikt GGZ- voorzieningen 58% vertoont tekenen van minstens milde depressie 36% heeft ooit zelfdodingspoging ondernomen Cijfers onderstrepen het belang van eerstelijns voorzieningen voor kansarme groepen 16% heeft dit meermaals gedaan 9% deed dit nog in het afgelopen jaar 18% dacht in afgelopen week nog aan zelfdoding * Welzijnszorggebruikers in financiële of psychische moeilijkheden
GGZ-competenties in de eerste lijn Detectie, diagnostiek en behandeling van psychische problemen in de eerste lijn zijn nodig om: zorg dichter bij de gewone leefsituatie mogelijk te maken en de toegang tot de tweede lijn geopend te houden voor die personen die dit het meest nodig hebben. Toevoegen van specifieke GGZ-deskundigheid aan de eerste lijn: een gestructureerd en georganiseerd aanbod op vlak van GGZ Thuiszorgdiensten en thuisverplegingsdiensten spelen een belangrijke rol in de vroegdetectie, en ondersteuning en begeleiding aan patiënten met een gekende DMS-IV diagnose. Nood aan ondersteuning. Angst en onbegrip voor psychische en psychiatrische problemen. Ook het stigma en de discriminatie van mensen met psychische problemen staan doelgerichte hulpverlening en een effectieve preventie van suïcide in de weg.
Preventie Beperkte aandacht en inzet voor preventie van psychische problemen en onwelbevinden Stijgende vraag voorkomen is beter dan genezen Tekorten in aanbod en wachtlijsten in kinder- en jeugdpsychiatrie Primaire preventie: geestelijk gezonde wijken en omgevingen Budget voor preventie: 24 miljoen euro per jaar voor alle thema s! Belangrijk struikelblok voor kosteneffectieve benadering
Zelfzorg en mantelzorg Mensen kunnen veel zelf doen om hun problemen het hoofd te bieden. Veel vrijwillige zorg en hulp. Zien professionele hulpverleners dit wel? Schat men dit naar waarde? Bekrachtigt men dit? Erkent men mantelzorgers als partners in de zorg? En werkt men met hen samen?
Participatie van gebruikers Ervaringsdeskundigheid kan aangewend worden om zorg af te stemmen op noden en hulpvragen om keuzes te maken Gebruiken we verschillende soorten kennis in de zorg over wat er werkt? Of werken we liever toch aanbodgestuurd? Wij weten wat best is voor u!
Aanbevelingen vanuit de eerstelijns gezondheidsconferentie 1. De invoering van getrapte zorg Betere samenwerking en coördinatie tussen de sectoren van de ELGGZ Betere ondersteuning van zelfzorg en mantelzorg Toename van participatie van gebruikers en werken vanuit empowerment Een bijzondere benadering van achtergestelde groepen 2. De verdere uitbreiding van het aanbod in de eerste lijn met: deskundigheidsbevordering van de eerstelijnshulpverleners invoering van de eerstelijnspsycholoog verdere uitbreiding van de psychiatrische thuiszorg 3. De ontwikkeling, coördinatie en organisatie van e-mental health 4. De sterke uitbreiding van preventieve maatregelen 5. Kennis, onderzoek, ontwikkeling en monitoring op het vlak van eerstelijns GGZ
Stepped care Minimale zorg waar mogelijk en intensievere (specialistische) of meer intrusieve zorg (bv. medicatie of opname) indien nodig Eerst generalistisch dan specialistisch en dit zowel klinisch als in de zorgorganisatie Getrapte zorg kan leiden tot meer efficiëntie in het gebruik van de huidige capaciteit aan GGZ-hulpverlening Automatische inschakeling van professionele zorg vermijden waar het nog kan door zelfzorg en actieve monitoring Minimale zorg waar mogelijk en intensievere (specialistische) of meer intrusieve zorg (bv. medicatie of opname) indien nodig
Belangrijke uitdagingen Eerstelijns psychologische functie E-mental health Toepassing van meest effectieve methodes Basisattitudes veranderen Tussen autonomie en paternalisme Generieke competenties Nieuwe competenties Aansturen van veranderingen Betaalbaarheid!
Eerstelijns psychologische functie Dicht bij de huisarts: huispsycholoog Detectie, diagnostiek, actieve monitoring, psychosociale begeleiding, ondersteuning van mantelzorgers, kortdurende psychotherapie, indicatiestelling via overlegmodel Regionaal overzicht van het aanbod Samenwerking tussen HA en GGZ-aanbod
E-mental health Grotere diversiteit aan benaderingen Gebruik van eigentijds ICT mogelijkheden om korter op de bal te spelen bv. suïcide Zelfhulp en psycho-educatie, zelfmonitoring van evoluties Signaleringsplannen hanteren Drempelverlagend werken voor mensen die de toegang niet willen vinden Zonder overtherapeutisering in de hand te werken
Evidence-based strategieën voorrang geven Evidence-based psychosociale behandelingen voor mensen met psychische stoornis: Gestandaardiseerde farmacologische behandeling Illness Management and Recovery Assertive Community Treatment Supported Employment Psycho-educatie voor het gezin Geïntegreerde behandeling voor dubbele diagnosestoornissen
Nood aan basisattitudes in herstelgericht werken PARTICIPATIE VAN DE GEBRUIKER Actief luisteren naar persoon zelf Helpen prioriteren in doelen voor herstel Geloof in eigen kracht en in zelfhulp Voorbeelden aanhalen Aandacht en belang aan doelen die persoon uit ziekterol halen Niet-GGZ-instanties aanduiden die kunnen helpen Bespreek welke professionele hulp de persoon wenst en nodig heeft Respectvolle bejegening en partnership met mantelzorgers en vrijwilligers Bewust van risico s, mogelijk herval en mislukking, toch continu steun bieden bij het zetten van stappen om doelen te bereiken, hoop en positieve verwachtingen, ook bij herhaalde mislukking
Het perspectief van de gebruiker Motivationeel interview (Miller & Rollnick, 2005) Driegesprekkenmodel voor indicatiestelling Vijfgesprekkenmodel voor hulpverlening Actieve monitoring van problemen Directe toegang tot gekende hulpverleners bij crisissituaties Wijkgerichte benadering
101 stappen tussen paternalisme en volledige zelfbeschikking Principes van een bindende zorg Band met de hulpverleners Ervaringsdeskundigen Praktische hulp Assertieve zorg met kleefkracht In de buurt Familiebanden Structureren Gebonden aan verslaving Drang en dwang Attractieve zorg Van Veldhuyzen, 2006
Generieke competenties Complex V&V Gedeeld gebied SAW Generieke competenties Enkelvoudig Ziekte en gezondheid ADL ondersteuning Primaire leefsituatie Directe sociale omgeving Functioneren in samenleving
Generieke competenties in eerstelijnszorg 1 e lijnszorg vervult een essentiële rol in GGZ. Belangrijke basiscompetenties moeten verworven worden en opgewaardeerd in opleiding en navorming: Faciliteren van empowerment, focussen op sterktes in plaats van op problemen Verbindingspersoon zijn in het aanbieden van een alomvattende en gecoördineerde zorg Kunnen omgaan met culturele diversiteit en interventies aanpassen aan een divers publiek Werken in een transdisciplinair team om samen een gemeenschappelijk doel te bereiken Opnemen en verspreiden van kennis in organisatie Innovatief leider zijn, acties samenbrengen onder de missie van de organisatie (Hermans, De Coster e.a. 2009)
Aansturen van verandering 3.Nood aan proces management: gebaseerd op principes van innovatieproces 1.Nood aan onderzoek: vertrekkend van internationaal aanwezige wetenschappelijke kennis, aanpassing aan Belgische context 4.Nood aan opvolging: inbouwen van outcome evaluation en monitoring 2.Nood aan vorming: bijsturen in attitudes en vaardigheden van hulpverleners en leidinggevenden
Referenties Hermans, K., De Coster, I.,Demaerschalk, E., Michelini, S., Zelderloo, L., Van Audenhove, Ch. (2009). Quality approaches for assuring the quality of training and service provision. Thessaloniki: Cedefop. Miller, W.R. & Rollnick, S. (2005). Motiverende gespreksvoering. Een methode om mensen voor te bereiden op verandering. Ekklesia. Thornicroft & Tansella (2002). Balancing community-based and hospital based mental health care. World Psychiatry, 1:2. Thornicroft, G. & Tansella M. (2009). Better Mental Health Care. Cambridge University Press. Van Audenhove, Ch., Hamelinck, L. & Bleyen, K. (2006). Het overlegmodel bij de keuze van psychotherapie. In: Claes, L, et al., Tot de Puzzel past. Psychodiagnostiek in methodiek en praktijk, 183-204. Leuven: Acco. Veldhuizen, J.R. van, (2006). Bindende Zorg. Passage, 15 (2), 5-14. Eerstelijns gezondheidsconferentie Vlaanderen. Eindrapport Werkgroep 6 Geestelijke gezondheidszorg. Agentschap Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Antwerpen, 11 december 2010.