Literatuurlijst CIRCULAIRE ECONOMIE. Wat is een circulaire economie? Wat zijn voordelen van een circulaire economie?

Wat is een circulaire economie? Waarom is er noodzaak tot een circulaire economie? Wat is de defin tie van een circulaire economie? Wat zijn de cirkels van circulariteit? Hoe werk ik in een circulaire economie? Wat zijn de principes achter een circulaire economie? Wat zijn theoretische perspectieven op transities naar een circulaire economie? Wat is het verschil tussen een circulaire economie en een lineaire economie met kringlopen? Wat zijn andere, gerelateerde gedachtestromingen? Wat zijn voordelen van een circulaire economie? Hoe bereiken we een circulaire economie? CIRCULAIRE ECONOMIE Wie zijn voorlopers in circulaire economie? Hoe kan de circulaire economie gefinancierd Wat zijn barrières voor een circulaire economie? Het doel van deze Kenniskaart Circulaire Economie is om een overzicht te geven van de op dit moment beschikbare kennis over de circulaire economie. Hierin zijn publicaties tot en met april 2015 opgenomen. Per vraag is een korte samenvatting opgenomen, met daaronder uitgewerkte antwoorden uit verschillende publicaties. Deze antwoorden zijn een feitelijke weergave van de oorspronkelijke bron. Via de klikbare literatuurlijst is er direct toegang tot de betre ende publicaties. Bij vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Het Groene Brein. Literatuurlijst Kijk voor meer kenniskaarten op de website van Het Groene Brein orden?

Wat is een circulaire economie? Hoe werk ik in een circulaire economie? Wat zijn voordelen van een circulaire economie? Wat zijn de grondstofbesparingen in een circulaire economie? Wat is de potentie van een circulaire economie in Europa? Hoe bereiken we een circulaire economie? Wat is de potentie van een circulaire economie in Nederland? Wat is de potentie van specif eke sectoren? Welke soorten materiaal hebben een hoge potentie in de circulaire economie? CIRCULAIRE ECONOMIE Waarom zou ik circulaire economie binnen mijn bedrijf toepassen? Wie zijn voorlopers in circulaire economie? Hoe kan de circulaire economie gefinancierd Wat zijn barrières voor een circulaire economie? Het doel van deze Kenniskaart Circulaire Economie is om een overzicht te geven van de op dit moment beschikbare kennis over de circulaire economie. Hierin zijn publicaties tot en met april 2015 opgenomen. Per vraag is een korte samenvatting opgenomen, met daaronder uitgewerkte antwoorden uit verschillende publicaties. Deze antwoorden zijn een feitelijke weergave van de oorspronkelijke bron. Via de klikbare literatuurlijst is er direct toegang tot de betre ende publicaties. Bij vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Het Groene Brein. Literatuurlijst Kijk voor meer kenniskaarten op de website van Het Groene Brein orden?

Wat is een circulaire economie? Hoe werk ik in een circulaire economie? Wat zijn voordelen van een circulaire economie? Hoe bereiken we een circulaire economie? CIRCULAIRE ECONOMIE Wie zijn voorlopers in circulaire economie? Wat zijn voorlopende regio's die werken aan circulaire economie? Wat zijn voorlopende kennisnetwerken die werken aan circulaire economie? Wie zijn voorlopers in circulair inkopen? Wat zijn vooroplopende landen in de ondersteuning van circulaire economie? Hoe kan de circulaire economie gefinancierd Wat zijn barrières voor een circulaire economie? Het doel van deze Kenniskaart Circulaire Economie is om een overzicht te geven van de op dit moment beschikbare kennis over de circulaire economie. Hierin zijn publicaties tot en met april 2015 opgenomen. Per vraag is een korte samenvatting opgenomen, met daaronder uitgewerkte antwoorden uit verschillende publicaties. Deze antwoorden zijn een feitelijke weergave van de oorspronkelijke bron. Via de klikbare literatuurlijst is er direct toegang tot de betre ende publicaties. Bij vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Het Groene Brein. Literatuurlijst Kijk voor meer kenniskaarten op de website van Het Groene Brein orden?

Wat is een circulaire economie? Hoe werk ik in een circulaire economie? Wat zijn voordelen van een circulaire economie? Hoe bereiken we een circulaire economie? CIRCULAIRE ECONOMIE Wie zijn voorlopers in circulaire economie? Hoe kan de circulaire economie gefinancierd Wat zijn barrières voor een circulaire economie?... met betrekking tot bedrijfsmodellen?... met betrekking tot financ ering?... met betrekking tot beleid, wet- en regelgeving?... met betrekking tot technologie?... met betrekking tot de maatschappij? Het doel van deze Kenniskaart Circulaire Economie is om een overzicht te geven van de op dit moment beschikbare kennis over de circulaire economie. Hierin zijn publicaties tot en met april 2015 opgenomen. Per vraag is een korte samenvatting opgenomen, met daaronder uitgewerkte antwoorden uit verschillende publicaties. Deze antwoorden zijn een feitelijke weergave van de oorspronkelijke bron. Via de klikbare literatuurlijst is er direct toegang tot de betre ende publicaties. Bij vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Het Groene Brein. Literatuurlijst Kijk voor meer kenniskaarten op de website van Het Groene Brein orden?

Hoe werk ik in een circulaire economie? Hoe creëer ik een businessmodel voor een circulaire economie? Hoe implementeer ik circulaire economie in mijn bedrijf? Hoe creëer ik waarde in een circulaire economie? Wat is een circulaire economie? Hoe ontwerp ik in een circulaire economie? Hoe produceer ik in een circulaire economie? Hoe verzamel ik afval in een circulaire economie? Hoe realiseer ik circulaire inkoopprocessen? Hoe toets ik circulariteit? Hoe leid ik op voor een circulaire economie? Wat zijn voordelen van een circulaire economie? Hoe bereiken we een circulaire economie? CIRCULAIRE ECONOMIE Wie zijn voorlopers in circulaire economie? Hoe kan de circulaire economie gefinancierd Wat zijn barrières voor een circulaire economie? Het doel van deze Kenniskaart Circulaire Economie is om een overzicht te geven van de op dit moment beschikbare kennis over de circulaire economie. Hierin zijn publicaties tot en met april 2015 opgenomen. Per vraag is een korte samenvatting opgenomen, met daaronder uitgewerkte antwoorden uit verschillende publicaties. Deze antwoorden zijn een feitelijke weergave van de oorspronkelijke bron. Via de klikbare literatuurlijst is er direct toegang tot de betre ende publicaties. Bij vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Het Groene Brein. Literatuurlijst Kijk voor meer kenniskaarten op de website van Het Groene Brein orden?

Wat is een circulaire economie? Hoe werk ik in een circulaire economie? Hoe bereiken we een circulaire economie? Welk beleid ondersteunt een circulaire economie nu al? Wat zijn voordelen van een circulaire economie? Welke elementen komen terug in een routekaart naar een circulaire economie? CIRCULAIRE ECONOMIE Hoe kan circulaire economie mainstream worden? Welk beleid is er nog nodig om een circulaire economie verder te ondersteunen? Wie zijn voorlopers in circulaire economie? Hoe kan de circulaire economie gefinancierd Wat zijn barrières voor een circulaire economie? Het doel van deze Kenniskaart Circulaire Economie is om een overzicht te geven van de op dit moment beschikbare kennis over de circulaire economie. Hierin zijn publicaties tot en met april 2015 opgenomen. Per vraag is een korte samenvatting opgenomen, met daaronder uitgewerkte antwoorden uit verschillende publicaties. Deze antwoorden zijn een feitelijke weergave van de oorspronkelijke bron. Via de klikbare literatuurlijst is er direct toegang tot de betre ende publicaties. Bij vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Het Groene Brein. Literatuurlijst Kijk voor meer kenniskaarten op de website van Het Groene Brein orden?

Wat is een circulaire economie? Hoe werk ik in een circulaire economie? Wat zijn voordelen van een circulaire economie? Hoe bereiken we een circulaire economie? CIRCULAIRE ECONOMIE Hoe kan de circulaire economie gefinancierd orden? Hoe kan ik, als MKB er, mijn businessmodel geschikt maken voor de circulaire economie? Wie zijn voorlopers in circulaire economie? Hoe kunnen financ ële instellingen een circulaire economie financ eren? Welke financ eringsmogelijkheden zijn er voor ondernemers vanuit de Nederlandse overheid? Welke financ eringsmogelijkheden zijn er voor ondernemers vanuit de Europese Unie? Welke crowdfundingsmogelijkheden zijn er voor mij als ondernemer? Wat zijn barrières voor een circulaire economie? Wat kan ik als overheid nog meer doen om de financ ering voor de circulaire economie te verbeteren? Welke instrumenten staan tot mijn beschikking? Wat kan ik als bank, venture capital of andere belegger nog meer doen? Welke instrumenten staan tot mijn beschikking? Het doel van deze Kenniskaart Circulaire Economie is om een overzicht te geven van de op dit moment beschikbare kennis over de circulaire economie. Hierin zijn publicaties tot en met april 2015 opgenomen. Per vraag is een korte samenvatting opgenomen, met daaronder uitgewerkte antwoorden uit verschillende publicaties. Deze antwoorden zijn een feitelijke weergave van de oorspronkelijke bron. Via de klikbare literatuurlijst is er direct toegang tot de betre ende publicaties. Bij vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Het Groene Brein. Literatuurlijst Kijk voor meer kenniskaarten op de website van Het Groene Brein

Waarom is er noodzaak tot een circulaire economie? Er zijn meerdere redenen voor een transitie naar een circulaire economie: er is een grote groei in de hoeveelheid consumenten in de middenklasse, en de flexibiliteit lineaire systeem staat onder druk door groeiende materiaalvraag. Winstwaarschuwingen zijn in toenemende mate gerelateerd aan de beschikbaarheid van grondstoffen, en de vraag naar kritische materialen neemt toe. Timing - Het idee achter een circulaire waardeketen is niet nieuw. Veel onderliggende concepten - denk aan cradle to cradle, industriële ecologie, biomimicry - bestaan al jaren. Wat de circulaire economie zo geschikt maakt voor grootschalige implementatie nu, zijn de technologische ontwikkelingen die grootschalige en snelle verandering mogelijk maken. Het belangrijkste voorbeeld is de opkomst van digitale communicatie over de hele wereld. Accenture (2014), Circular Advantage: Innovative Business Models and Technologies to Create Value in a World without Limits to Growth, p.10-11 Veerkracht systeem - In een circulaire economie neemt hergebruik van grondsto en toe ten opzichte van een lineaire economie. Een veerkrachtig systeem kan schokken en verandering omzetten in het denken naar innovatieve oplossingen. Deze oplossingen zullen vooral liggen op het snijvlak van het sociale en het ecologische domein. Stockholm Resilience Centre (2014),What is resilience? P.12-16 Consumenten - Het aantal consumenten in de middenklasse, met een hogere vraag naar materiële consumptie, zal toenemen met drie miljard tot 2030. Alle trends lijken aan te tonen dat de relatieve ontkoppeling van groei en materiaalgebruik slechts het tempo van grondstofuitputting verlaagt, en dat scherpe stijgingen in materiaalkosten door zullen zetten. Tim Jackson (2010), Prosperity without Growth Toekomstige materiaalvraag - De toekomstige vraag naar materialen is moeilijk te voorspellen, en daarom bestaat er een risico in de aanvoer van grondsto en. Deze aanvoer van grondsto en is een combinatie van fysieke risico's (kwaliteit, tijdsverschil tussen vraag/aanbod) en geopolitieke risico's (toegankelijkheid). Het grondstofgebruik is verdubbeld in de periode 1980-2020, en zal verdrievoudigen in de periode tot 2050 wanneer business-as-usual modellen worden gevolgd. DEFRA (2012), Resource Security Action Plan, p.12-13 UNEP (2011), Decoupling natural resource use and environmental impacts from economic growth, p.7-11 Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1, p.14-17 Kritische materialen - Er is een aantal industrieën dat intensief gebruik maakt van kritische materialen voor hun productieprocessen. Dit zijn de metaalindustrie, de computer- en elektronica-industrie, de elektrische apparatenindustrie en de auto- en voertuigenindustrie. In Nederland vormen deze sectoren een signif cant percentage van de economie. Een economie met gesloten grondstofkringlopen kan de afhankelijkheid sterk reduceren. CBS (2013) - Monitor Materiaalstromen, p.21-22 Winstwaarschuwing - Bijna een derde van de winstwaarschuwingen in 2011, gedaan door de FTSE (Financial Times Stock Exchange) aan bedrijven, was het gevolg van stijgende grondstofprijzen. Als gevolg daarvan zal grondstofe ciëntie een van de kernelementen zijn van economisch succes in de 21e eeuw. Ernst & Young (2011) Analysis of profit warnings issued by UK quoted companies, in Aldersgate (2012), Beyond Carbon Afnemende levensduur producten - De afgelopen jaren is de levensduur van producten drastisch afgenomen. Dit is een van de drijfveren achter de toenemende materiaalconsumptie in de Westerse wereld. De levensduur van producten neemt nog steeds af, door een proces van positieve feedback: consumenten willen sneller nieuwe producten, gebruiken hun "oude" producten dus korter, waardoor er minder kwaliteit nodig is voor lange-termijn gebruik van een product, wat er weer toe leidt dat consumenten nóg sneller nieuwe producten hebben willen. Bakker, C., e.a. (2014), Products that Last Risico's voor MKB - Ieder systeem dat gebaseerd is op consumptie in plaats van op herstel, creëert waardeverlies en negatieve e ecten door de hele materiaalketen. Recentelijk beginnen veel bedrijven zich te realiseren dat het lineaire systeem hen blootstelt aan risico's, vooral hogere grondstofprijzen en onderbrekingen in de grondstofaanvoer. In 2012 had 32% van het MKB in Nederland problemen met de aanvoer van grondsto en, wat leidde tot hogere prijzen en lagere winst. Op de lange termijn voorziet 40% van het MKB grondstofschaarste als een belangrijk probleem. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1, p.14-20 Panteia (2013), Grondstoffenschaarste? p.3, 6-7, 10

Wat is de defin tie van een circulaire economie? In de literatuur zijn er meerdere definities van een circulaire economie; deze worden hieronder genoemd. Een circulaire economie is een levend systeem waarin waarde-ontwikkeling plaats vindt op basis van gebruik in plaats van verbruik. Dat betekent dat herbruikbaarheid van producten en grondsto en ontstaat en dat waardevernietiging voorkomen wordt. Essentiele elementen hierbij zijn het gebruik van zuivere en niet toxische materialen, ontwerp voor demontage en het volledig gebruiken van duurzame energie. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1 Een circulaire economie is een industriële economie die herstellend is, en waarin er twee soorten materiaalstromen zijn: biologische materialen, ontworpen om veilig terug te stromen naar de biosfeer, en technische (niet-biologische) materialen, waar product(onderdelen) zo zijn ontworpen en vermarkt dat deze op kwalitatief hoogwaardig niveau opnieuw gebruikt kunnen worden. Aldersgate (2012), Resilience in the Round, p.5 Een circulaire economie is een industriële economie die veerkracht als intentie heeft en verbruik waar mogelijk verruilt voor gebruik. De circulaire economie is gebaseerd op het sluiten van ketens en het (waar mogelijk oneindig) verlengen van cycli. OPAi & MVO Nederland (2014), Ondernemen in de Circulaire Economie, p.11 Een circulaire economie is een economisch systeem dat de herbruikbaarheid van producten en grondsto en en het behoud van natuurlijke hulpbronnen als uitgangspunt neemt en waardecreatie voor mens, natuur en economie in iedere schakel van het systeem nastreeft. Het idealiter oneindig kunnen laten circuleren van grondsto enstromen maakt een economie circulair. Dat houdt in dat de inrichting van het economisch systeem functioneert via ecologische principes, waarbij: Alle grondsto en ergens anders in het economische systeem kunnen worden ingezet op een duurzame manier (schoon, veilig, sociaal) en alle afval als grondstof wordt ingezet Hernieuwbare natuurlijke hulpbronnen en het slim benutten van bestaande fysische processen de basis worden van de economie De onttrekking van biologische en geologische hulpbronnen duurzaam plaatsvindt Er duurzame energie gebruikt wordt Er nieuwe organisatievormen en businessmodellen ontstaan om dit mogelijk te maken Kamerstuk Tweede Kamer 35 750 XIII

Wat zijn de cirkels van circulariteit? In een circulaire economie zijn er vijf technische cycli van circulariteit. De kleinste cyclus heeft de hoogste restwaarde; de grootste cyclus de laagste. 1. Reparatie product 2. Hergebruik / herdistributie product 3. Opknappen product 4. Recyclen van onderdelen van het product 5. Hergebruik van technische grondsto en uit het product Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1, p.24

Wat zijn de principes achter een circulaire economie? Een circulaire economie is gebouwd op enkele basisprincipes. Ook systeemdenken is van belang bij het nadenken over een circulaire economie. Kantelpunten zijn plaatsen om in te grijpen in een systeem. Vijf principes - Circulaire economie is gebaseerd op vijf principes: 1. Ontwerpen om afval te vermijden 2. Bouwen aan veerkracht door diversiteit 3. Gebruik maken van hernieuwbare bronnen 4. Denken in systemen 5. Gebruiken van afval als grondstof Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1 Systeemdenken - Systeemdenken is het belangrijkste principe achter circulaire economie. Systeemdenken is "het begrijpen hoe onderdelen elkaar beïnvloeden binnen het grotere geheel, en de relatie tussen onderdelen binnen een systeem." Dit geldt niet alleen in plaats, maar ook in tijd. IMSA, Unleashing the power of the Circular Economy, p.16,45 Meadows (1999), Leverage points: places to intervene in a system

Wat zijn theoretische perspectieven op transities naar een circulaire economie? Er zijn theoretische perspectieven op het maken van een transitie naar een circulaire economie. Kantelpunten zijn plekken om in te grijpen in een systeem; Transitiemanagement beschrijft transities in sociaal-technische systemen; het Multi-Level Perspectief beschrijft interactie tussen levels in zulke sociaal-technische systemen; Strategic Niche Management kijkt naar de ontwikkeling van nieuwe technologieën in niches en Innovatiesystemen geven inzicht in wanneer innovatie optimaal plaats kan vinden. Kantelpunten - Kantelpunten zijn plaatsen om in te grijpen in een bepaald systeem. Er zijn twaalf kantelpunten geïdentif ceerd: in toenemende mate zijn deze moeilijk om te implementeren, maar hebben ze ook een groter e ect op systemisch verandering. 1. Constanten, parameters en getallen 2. Het formaat van bu ers en andere voorraden 3. De structuur van materiaalstromen 4. De duur van vertragingen in het systeem 5. De sterkte van negatieve feedback loops 6. De sterkte van groei door positieve feedback loops 7. De structuur van informatiestromen 8. De regels van het systeem 9. De kracht om structuren in het systeem aan te passen 10. De doelen van het systeem 11. De mindset of het paradigma waaruit het systeem voortkomt 12. De kracht om paradigma's te overstijgen Meadows (1999), Leverage points: places to intervene in a system Transitiemanagement - Duurzame ontwikkeling vraagt om veranderingen in socio-technische systemen en in de maatschappij als geheel - in geloof, waarden en sturing die mee-evolueert met technologische veranderingen. Transitiemanagement biedt een multi-level raamwerk dat processen van co-evolutie stuurt gebruik makend van visie, transitie-experimenten en cycli van leren en adaptatie. Transitiemanagement helpt hiermee maatschappijen om geleidelijk te veranderen, gebruik makend van de voordelen van incrementele verandering (gebaseerd op gemeenschappelijke aanpassing) met de voordelen van planning (gebaseerd op lange-termijn doelen). Rotmans, J. (2012), In het Oog van de Orkaan Multi-level perspectief (MLP) - Het multi-level perspectief geeft een methode waarop er gekeken kan worden naar hoe innovaties vanuit niches de stap kunnen maken naar het bestaande sociaal-technische regime, gebaseerd op de gezamenlijke ontwikkeling van technologieën, instituties en sociale en economische subsystemen. In een MLP wordt onderscheid gemaakt tussen niches, regimes en landschappen. Niches zijn veilige plekken op micro-niveau, waar technologieën zich kunnen ontwikkelen, zo lang zij zich nog niet competitief op de markt kunnen begeven. Regimes zijn de structuren op meso-niveau, die innovatie- en transitieprocessen beïnvloeden - dit zijn vooral bestaande instituties en technologieën. Het landschap bestaat uit de invloeden op macro-niveau, die de di usi e van technologieën beïnvloeden. Geels, F. (2010), Ontologies, socio-technical transitions (to sustainability), and the multi-level perspective, Research Policy 39 (2010) 495-510 Strategisch Niche Management - Strategisch Niche Management geeft een perspectief op hoe veranderingen kunnen worden doorlopen zonder transitieproblemen te creëren. In een niche, een tijdelijke, veilige plaats, kunnen nieuwe technologieën ontwikkeld worden met als doel om te leren over zowel de wenselijkheid van de nieuwe technologie als de mate waarin de ontwikkeling van de technologie versneld kan worden. Niches zijn belangrijk in transities, omdat volwassen technologieën schaal- en lock-in voordelen hebben. Kemp, J., e.a. (1998), Regime shifts to sustainability through processes of niche formation: The approach of strategic niche management. Innovatiesystemen - Om voortgang te bereiken door innovatie, is het nodig dat een innovatiesysteem goed functioneert. Een innovatiesysteem bestaat uit partijen, ofwel uit een bepaald kennisveld, ofwel uit een geografisch afgebakend gebied. Om een innovatiesysteem optimaal te laten functioneren, is het van belang dat er zeven functies aanwezig zijn. 1. Ondernemende activiteiten 2. Kennisontwikkeling 3. Kennisuitwisseling door netwerken 4. Sturing van zoeken naar vraag 5. Creëren van een markt 6. Verzamelen van middelen 7. Creëren van legitimiteit / het tegengaan van weerstand tegen verandering Hekkert, M. (2007), Functions of innovation systems: A new approach for analysing technological change, p.421-425

Wat is het verschil tussen een circulaire economie en een lineaire economie met kringlopen? Het belangrijkste verschil tussen een circulaire economie en een lineaire economie met feedback cycli is het formaat van de grondstofstromen die het systeem in en uit gaan. Dit heeft te maken met de intensiteit van de cycli, maar ook met businessmodellen en grondstofefficiëntie. Intensiteit van kringloop - In een lineaire economie is het hebben van recyclingstromen ook mogelijk. Het verschil tussen een lineaire en een circulaire economie is de intensiteit van die stromen. In een lineaire economie zijn er grenzen aan deze intensiteit; een circulaire economie is de integrale aanpak waarbij ook over ontwerp en levenseinde wordt nagedacht, om volledig gesloten cirkels mogelijk te maken. European Comission (2014): Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p.iv-vi Lineaire economie met feedback - Een lineaire economie met kringlopen is de transitiestaat tussen een volledig lineaire economie en een volledig circulaire economie. In ons huidige lineaire economische model kunnen veel elementen al circulair gemaakt worden. Denk hierbij aan gereduceerde grondsto enwinning, toenemende recycling, veranderende businessmodellen van product naar dienst en andere methoden van financ ering. Hoewel veel kringlopen relatief eenvoudig kunnen worden geïmplementeerd, is een volledig circulaire economie nog niet binnen bereik. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1

Wat zijn andere, gerelateerde gedachtestromingen? Door de jaren heen zijn er veel denkrichtingen geweest over grondstofefficiëntie, het reduceren van afvalstromen en het sluiten van kringlopen. Deze denkrichtingen, die gerelateerd zijn aan een circulaire economie, worden hieronder benoemd. Herstellend ontwerp - Het idee achter herstellend ontwerp, ontwikkeld door de Amerikaanse professor John T. Lyle in de jaren '70, is dat processen binnen alle systemen hun eigen energie en materialen opnieuw kunnen gebruiken. De vraag vanuit de maatschappij wordt geleverd binnen de limieten van de natuur. Meer informatie op de Regenerative Design website www.regenerative.com/regenerative-design Prestatie-economie - Walter Stahel ontwikkelde de visie van een gesloten-cirkel-economie, inclusief de principes van levensduurverlenging en het herstellen van producten, en het voorkomen van afval. Het verkopen van diensten in plaats van producten is een belangrijk onderdeel van zijn denken: iedereen betaalt voor de prestatie die een product levert. Dit leidt tot het concept prestatie-economie. Meer informatie op de Performance Economy-website; Stahel (2010), Performance Economy, p.1-8 www.product-life.org/en/major-publications/performance-economy Cradle to cradle - In het cradle-to-cradle model, ontwikkeld door Michael Braungart, worden materialen in industriële en commerciële processen beschouwd als grondsto en voor technologisch en biologisch hergebruik. Ontwerp is letterlijk van wieg tot wieg - in het ontwerpproces wordt de hele levenscyclus van het product en de gebruikte grondsto en beschouwd. Technische grondsto en bevatten geen componenten die schadelijk zijn voor het milieu; biologische grondsto en zijn volledig afbreekbaar. Meer informatie op de Cradle-to-Cradle website www.mbdc.com/ Industriële ecologie - Industriële ecologie is de studie van materiaal- en energiestromen, waar afval binnen industriële cycli dient als grondstof. Productieprocessen zijn op zo'n manier ingericht dat ze lijken op ecologische processen. Meer informatie op de Industrial Ecology website emnie.weebly.com/emnie.html Biomimicry - Biomimicry is een aanpak, ontwikkeld door Janine Benyus, waarin inspiratie voortkomt uit de natuur. Biomimicry imiteert ontwerpen uit de natuur en past deze toe voor oplossingen in de menselijke maatschappij. Meer informatie op de Biomimicry website www.biomimicrynl.org/ Groene Economie - De Groene Economie, gedefin eerd door het UNEP (United Nations Environmental Platform), is een economie die resulteert in toenemend welzijn en toenemende sociale gelijkheid, terwijl hij tegelijkertijd de milieurisico's en ecologische schaarsten sterk vermindert. Meer informatie op de UNEP Green Economy website www.unep.org/greeneconomy/ Blauwe Economie - De Blauwe Economie, ontwikkeld door Günter Pauli, is een economische f losof e die zijn kennis haalt uit de manier waarop natuurlijke systemen zich vormen, produceren en consumeren. Deze kennis wordt toegepast op uitdagingen waar wij voor staan, en wordt omgezet in oplossingen voor lokale omgevingen met specif eke fysieke en ecologische eigenschappen. Meer informatie op de Blue Economy website www.theblueeconomy.org/blue/home.html Biobased Economie - Een biobased economie is een economie die niet draait op fossiele brandsto en, maar een economie die draait op biomassa als grondstof. In een biobased economie gaat het over het gebruik van biomassa voor niet-voedsel toepassingen. Meer informatie op de bio-based economy website www.biobasedeconomy.nl/ Natuurlijk kapitaal - Natuurlijk kapitaal bestaat uit alle hernieuwbare en niet-hernieuwbare grondsto en en processen uit het milieu die in goederen of diensten voorzien die de welvaart van een bedrijf ondersteunen, in het verleden, heden en de toekomst. Deze ecosysteemdiensten en voorraden hebben verschillende functies, zoals voedselproductie of verkoeling van een stad. Meer informatie op de website van de Wereldbank https://www.worldbank.org/en/topic/environment/brief/environmental-economics-natural-capital-accounting Relatie tussen circulaire economie en natuurlijk kapitaal - Afval = grondstof is het concept van waarde toevoegen in alle processen (f ows) en het wederopbouwen van natuurlijk kapitaal om verbeterde processen te realiseren. Onze houding naar natuurlijk kapitaal verandert: de nadruk ligt op herstel en niet op afbraak. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p.78

Wat zijn de grondstofbesparingen in een circulaire economie? Een circulaire economie kan tot 70% besparen op materiaalgebruik. Deze besparingen kunnen het meest eenvoudig bereikt worden door het beprijzen van grondstoffen. Verder onderzoek is noodzakelijk om met specifiekere getallen en randvoorwaarden te komen. Tot wel 70% - Een circulaire economie kan leiden tot materiaalbesparingen van ruim 70% wanneer dit vergeleken wordt met grondsto enwinning in business-as-usual-modellen. Rekening houdend met de groei van de wereldbevolking en vooral de middenklasse, zal de totale vraag naar materialen nog steeds toenemen, maar in een lager tempo dan zonder circulaire economie. Dit leidt tot een lagere totale materiaalbehoefte in een circulaire economie dan onder BAU (Business As Usual scenario), met wel nog steeds enige noodzaak tot afvalstorting. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 3, p.17-23 Besparing door beprijzen - Naast de potentiële besparing van grondsto en is het belangrijk na te denken over hoe deze grondsto en bespaard kunnen worden. Een van de methoden hiervoor is het beprijzen van grondsto en, ofwel door de directe kosten van de producent te meten, ofwel door een compleet inzicht in de totale kosten van grondsto en te krijgen. PBL (2014), The share of raw materials in total production costs, p.22-25

Wat is de potentie van een circulaire economie in Europa? Een circulaire economie kan tot $630 miljard genereren voor Europa, deels omdat reductie van de benodigde hoeveelheid grondstoffen kan leiden tot groei van het BNP. Verder onderzoek is noodzakelijk om met specifiekere getallen en randvoorwaarden te komen. $630 miljard - In Europa loopt de netto kostenbesparing in een transitiescenario op tot $380 miljard per jaar, en in een vergevorderd scenario zelfs tot $630 miljard per jaar. Hierbij wordt alleen gekeken naar productiesectoren binnen de Europese Unie. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1, p.64-76 Impact per percentage - Een reductie van de totale hoeveelheid benodigd materiaal met 1% zal voor de EU27 een toename van 12-23 miljard in BNP betekenen, en een stijging van de werkgelegenheid met 0.04 tot 0.08% - wat vergelijkbaar is met 100.000 tot 200.000 banen. Meyer, B. (2011), Macroeconomic modelling of sustainable development and the links between the economy and the environment, p.12

Wat is de potentie van een circulaire economie in Nederland? Een circulaire economie kan voor Nederland 7.3 miljard opleveren, en leiden tot 54.000 extra banen. Daarnaast wordt de ecologische voetafdruk sterk verlaagd. Verder onderzoek is noodzakelijk om met specifiekere getallen en randvoorwaarden te komen. 7.3 miljard & 54.000 banen - In Nederland kan de totale marktwaarde van kansen binnen de circulaire economie oplopen tot 7.3 miljard per jaar, wat vergelijkbaar is met 54.000 banen. Om dit te bereiken, moeten meerdere stappen genomen worden, waarvan sommige lange-termijn onderzoek, grote gedragsveranderingen of wijzigingen in wet- en regelgeving nodig hebben, waar andere stappen relatief eenvoudig kunnen worden geïmplementeerd. TNO (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, p.51-53 Verlaging van ecologische voetafdruk - Een circulaire economie kan leiden tot een CO2-reductie van 17,150 kt (8%), een reductie van landgebruik met 2180 km2, een reductie van het watergebruik met 700 miljoen m3 en het vermijden van 100,400 kt (meer dan 25%) van geïmporteerde grondsto en. Andere indirecte voordelen zijn de ontwikkeling van kennis, een meer constante aanvoer van grondsto en, nieuwe mogelijkheden voor de recycling- en maakindustrie, innovatie in de logistieke sector, en de ontwikkeling van nieuwe economische activiteiten. TNO (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, p.55-57

Wat is de potentie van specifieke sectoren Voor sommige sectoren is de potentiële opbrengst berekend. Niet alle potentiële opbrengsten zijn van toepassing op Nederland; echter, omdat ze een idee kunnen geven van de orde van grootte, zijn ze wel genoemd. Het is onmogelijk te zeggen welke sectoren een hoger potentieel hebben voor het toevoegen van waarde, omdat vergelijking tussen sectoren op veel verschillende manieren gedaan kan worden. Sectoren met prioriteit - Vanuit de Europese Unie zijn een aantal sectoren aangemerkt als "prioriteit", vanwege hun hoge potentiële impact. Dit zijn de verpakkings-, voedsel-, elektronica-, transport-, meubel- en bouwsector. European Comission (2014): Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p. 25-26 Voedsel & drank - Het is mogelijk om circulaire bedrijfsmodellen te creëren die gebruik maken van voedselresten. In Europa wordt het totale potentieel geschat op 64-118 miljard. Specif ek het verwerken van voedselafval in het Verenigd Koninkrijk kan een inkomensstroom van $1.5 miljard per jaar genereren. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p.41-53 European Commission (2014), The opportunities to business of improving resource efficiency, p. iv Kleding - Er zijn winstgevende circulaire mogelijkheden om gebruikte kleding opnieuw te gebruiken, of door het opnieuw te dragen, maar ook door het te verwerken tot grondsto en voor andere industrieën als isolatie of opvulling. In het Verenigd Koninkrijk kan een ton verzamelde en gescheiden kleding $1295 winst opleveren. Ook zijn er mogelijkheden voor huur en lease van kleding. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p.53-63 Verpakkingsmateriaal - Het verzamelen van verpakkingsmateriaal kan enorme besparingen en winst opleveren in vergelijking met het huidige, lineaire model. Aan het einde van de levensduur van verpakkingen kan het materiaal volledig worden gerecycled. Biologisch afbreekbare verpakkingen zijn ook een mogelijkheid. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p.63-73 Afvalverwerking - De afvalverwerking in het Verenigd Koninkrijk heeft de mogelijkheid om zijn infrastructuur met 25-30 miljard uit te breiden, en daarmee 84.000 nieuwe banen te creëren. Daarnaast levert het verbranden van niet-recyclebaar afval grote hoeveelheden elektriciteit op. SITA UK (2012), Driving Green Growth, p.14-25 Biotische afvalstromen - Biotische afvalstromen kunnen signif cant bijdragen aan een circulaire economie in Nederland door de toepassing van nieuwe technologieën als biora nage, bi ogas en verbeterde methoden om huishoudelijk afval te scheiden. Dit kan 1 miljard bijdragen aan de Nederlandse economie, met een CO2-reductie van 150 kt in de energieproductie en een reductie van de ecologische voetafdruk van 2000 km2. TNO (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, p.42-47 Metaal- en elektronicasector - De totale toegevoegde marktwaarde van een circulaire economie voor de metaal- en elektronicasector in Nederland kan groeien tot 573 miljoen per jaar. Als de afname in verkoop van nieuwe producten wordt meegeteld, komt dit bedrag uit op 387 miljoen. De waarde van de feedbackloop neemt dan toe tot 960 miljoen. In Europa wordt de totale jaarlijkse winst in de metaalsector geschat op 44-82 miljard. De besparingen in Nederland worden geschat op 747 kt CO2 (9.7%), 37 miljoen m3 water (13%), 20 km2 landgebruik en 5.2 ton ruw materiaal (6.3%). TNO (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, p.31 European Commission (2014), The opportunities to business of improving resource efficiency, p. 19-34 Conflictm terialen - Confl ctmaterialen zijn aanwezig in bijna alle consumentengoederen. Een circulaire economie reduceert de vraag naar deze materialen, en daarmee neemt ook de bron voor confl ct af. Gebieden waar voortgang geboekt is zijn het traceren en certif ceren; gebieden waar nog veel moet gebeuren zijn audits, samenwerken binnen sectoren en het opzetten van een sluitend certif ceringssysteem. CBS (2013) - Monitor Materiaalstromen, p.21-22 Logistiek - In de logistieke sector zijn er mogelijkheden door agrifood, high-tech en chemische industrie te clusteren. De Raad voor de Infrastructuur & Leefomgeving heeft specif eke aanbevelingen opgesteld voor zowel bedrijven als overheden. RLI (2013), Dutch Logistics 2040: Designed to last

Welke soorten materiaal hebben een hoge potentie in de circulaire economie? Er zijn vier categorieën materialen bepaald met een hoge potentie. Daarnaast heeft de Europese Unie bepaalde materialen tot prioriteit benoemd in de transitie naar een circulaire economie. Vier categorieën - Er zijn vier materiaalcategorieën die geschikt zijn voor het demonstreren van een circulaire economie. Dit zijn "Golden Oldies", herkenbare materialen met een groot volume die nu al gerecycled worden, zoals papier; "High potentials", materialen die nu in grote volumes worden gebruikt, maar nauwelijks gerecycled worden, zoals polymeren; "Rough Diamonds", bijproducten die in grote volumes worden geproduceerd, zoals CO2 en voedsel, en "Future Blockbusters", innovatieve materialen die herstellende eigenschappen hebben. Ellen MacArthur (2014), Towards the Circular Economy 3, p.54 Materialen met prioriteit - Vanuit de Europese Unie zijn een aantal materiaalsoorten en sectoren aangemerkt als "prioriteit", vanwege hun hoge potentiële impact. Binnen materialen zijn dit landbouwproducten en -afval, hout en papier, plastic, metaal en fosfaat. European Comission (2014): Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p. 19-24

Waarom zou ik circulaire economie binnen mijn bedrijf toepassen? Er zijn meerdere redenen om een circulaire economie toe te passen: er is een toenemende noodzaak vanuit de beschikbaarheid van grondstoffen, er liggen economische kansen en er zijn risico's wanneer er door wordt gegaan met bestaande businessmodellen. Noodzaak - Er zijn vier redenen om principes van circulaire economie in bedrijfsmodellen te implementeren. Allereerst bestaan er in huidige bedrijfsprocessen nog steeds mogelijkheden om de e ciëntie te vergroten, maar zijn de opbrengsten vooral incrementeel en onvoldoende om een echt competitief voordeel te behalen. Ten tweede wordt de marge van fabrikanten onder druk gezet door langzame groei van de vraag, toenemende kosten en hogere prijsfl ctuaties van grondsto en. Ten derde neemt de landbouwproductiviteit langzamer toe dan in het verleden, en neemt de vruchtbaarheid van de bodem af, net als de voedingswaarde van voedsel. Ten vierde nemen de risico's omtrent voedselzekerheid en veiligheid toe. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p.14-24 Creatieve destructie - Voor achterblijvers zal het concept creatieve destructie van toepassing zijn, wat betekent dat er nieuwe businessmodellen zullen ontstaan, ten koste van bestaande businessmodellen. OPAi & MVO Nederland (2014), Ondernemen in de Circulaire Economie, p.34 Kansen - Er zijn veel kansen voor circulaire businessmodellen binnen het bedrijfsleven. Dit zijn: 1. Een nieuwe waardepropositie 2. Intensievere relaties met de klant 3. Nieuwe businessmodellen 4. Toenemende e ciëntie 5. Marktinnovatie 6. Sterkere positie in waardeketen 7. Risicoreductie TBT (2014), De Circulaire economie: trends & ontwikkelingen bij het MKB, p.10 Voordelen - Het verschuiven naar een circulaire economie heeft veel voordelen voor bedrijven, waaronder: 1. meer mogelijkheden voor groei en productiviteit 2. verzekeren van continuïteit in aanvoer 3. het creëren van nieuwe markten 4. het toevoegen van waarde voor consumenten 5. het optimaliseren van energieconsumptie en afvalreductie Dit kan een groter competitief voordeel creëren, innovatie versnellen en de relatie met andere partijen versterken. Een stappenplan om een bedrijf om te vormen naar circulariteit komt hier tevens terug. WBCSD (2011),Collaboration, innovation, transformation

Wat zijn voorlopende regio's die werken aan circulaire economie? Regio's die voorlopen op het gebied van circulaire economie zijn vooral in Europa en Azië te vinden. Dit overzicht bevat enkele praktische voorbeelden van steden / gemeenten. Meer informatie over voorlopende gebieden is ook te vinden onder de vraag Landen. Er zijn nog meer voorlopende regio's verspreid over de wereld. Amsterdam - De gemeente Amsterdam werkt momenteel aan circulaire economie in een brede samenwerking tussen de Dienst Milieu en Bouwtoezicht, de Dienst Ruimtelijke Ordening, Waternet en het Afval Energiebedrijf. Amsterdam heeft haar huidige situatie en wenselijke toekomst omschreven voor voedsel, fosfaat, afval, water, elektriciteit en warmte. De gemeente Amsterdam heeft ook haar ambitie voor de periode 2014-2018 uitgewerkt in de domeinen Samenhang, Energie & Grondsto en. City of Amsterdam (?): Towards the Amsterdam Circular Economy City of Amsterdam (2014), De Circulaire Metropool Rotterdam - De Rotterdam/Delta-regio wil zich ontwikkelen tot een circulaire economie. Dit wordt gedaan in samenwerking tussen de gemeente en vele andere partijen. Paden naar een circulaire economie zijn omschreven voor de energiesector, de metaalsector, de chemiesector en de voedsel- en landbouwsector. De haven van Rotterdam speelt een centrale rol in het geheel. Port of Rotterdam & Rabobank (2012), Pathways to a circular economy, p.29-60 Haarlemmermeer - De gemeente Haarlemmermeer werkt samen met de Arizona State University in het programma Global Sustainability Solutions. De gemeente heeft het programma Haarlemmermeer Beyond Sustainability ontwikkeld, met daarin onder andere het eerste volledig cradle-to-cradle bedrijventerrein en meer dan 100 duurzame initiatieven. Meer informatie op de Walton Global Sustainability Solutions website. sustainabilitysolutions.asu.edu/project-hbs/ Guiyang (China) - De stad heeft zich er in 2002 aan gecommitteerd om de mogelijkheden voor een circulaire economie te verkennen, wat heeft geresulteerd in het aannemen van het Guiyang Circular Economy Development Plan. Dit plan heeft duurzame economische ontwikkeling als doel en Guiyang heeft een routekaart ontwikkeld om deze doelen te behalen door op zes sectoren te concentreren: de kolenindustrie; de fosfor-industrie; de aluminiumindustrie; de kruidenmedicinale industrie, het toerisme en organische landbouw. Om dit plan te implementeren is een belangrijke verschuiving nodig van overheidsbeleid en van het economische systeem. UNEP (2006), Circular Economy: An alternative model for economic development, p.6-7 Phoenix (Verenigde Staten) - In het gebied rond Phoenix (Verenigde Staten) werkt het Resource Innovation and Solution Network (RISN) programma aan geïntegreerd grondstofmanagement. Geïnitieerd door Walton Sustainability Solution Services, in samenwerking met de stad Phoenix, werkt het project met een wereldwijd netwerk van publieke en private partners samen in onderzoek, innovatie en toepassing van technologieën om economische waarde te creëren en een circulaire economie te stimuleren. Meer informatie op de RISN website. resourceinnovation.asu.edu/ Kalundborg (Denemarken) - Kalundborg is een van de meest geciteerde voorbeelden geworden op het gebied van industriële symbiose. Volgens de deelnemers aan het industriële park zorgen open en goede relaties ervoor dat het afval van de ene partij eenvoudig de grondstof voor een andere partij kan worden. Voorbeelden zijn warmte, vliegas (waar gips van wordt gemaakt) en hooi (wat wordt geconverteerd tot ethanol). Meer informatie op de Kalundborg Symbiosis website. www.symbiosis.dk/en Masdar (Verenigde Arabische Emiraten) - Masdar, onderdeel van Abu Dhabi, heeft tot doel de eerste klimaatneutrale "stad" ter wereld te worden. De stad zal een levend laboratorium zijn voor schone technologieën. Hoewel de stad zich primair richt op energie, vormt ook grondsto ene ciëntie een speerpunt van onderzoek dat zal worden gedaan en toegepast in Masdar. Meer informatie op de Masdar City website. www.masdar.ae/

Wat zijn voorlopende kennisnetwerken die werken aan circulaire economie? CE100 - De Ellen MacArthur Foundation heeft een netwerk geïnitieerd met als doel kennisuitwisseling over circulaire economie tussen de leden van het netwerk. Leden zijn vooral grote bedrijven, regio's en overheden. Meer informatie op de Ellen MacArthur Foundation CE 100 website. www.ellenmacarthurfoundation.org/business/ce100 Circle Economy - Circle Economy is een non-prof t open platform dat tot doel heeft de circulaire economie te versnellen door kennis uit te wisselen tussen deelnemers aan het netwerk. Meer informatie op de Circle Economy website. www.circle-economy.nl MVO Nederland - MVO Nederland verbindt en versterkt bedrijven en sectoren om steeds verdere stappen te zetten in hun MVO-beleid. Op het gebied van circulaire economie is MVO Nederland een belangrijk netwerk binnen het Nederlandse bedrijfsleven. Meer informatie op de MVO Nederland website. www.mvonederland.nl Plan C - Het Belgische netwerk Plan C heeft een Business model innovation grid ontwikkeld, waar goede voorbeelden van circulaire businessactiviteiten zijn te vinden. Plan C (2013), Business Model Innovation Grid SuMMA - Het Belgische SuMMA is het ondersteunende netwerk voor duurzaam materiaalbeheer, dat de rol van beleid in een transitie naar duurzaam materiaalbeheer onderzoekt. De missie kan in drie punten samengevat worden: 1. Verscha en van wetenschappelijke inzichten over beleidsrelevante uitdagingen voor Duurzaam Materialenbeheer 2. Vanuit een interdisciplinaire werking ondersteuning geven aan stakeholders zoals Vlaamse beleidsmakers, middenveldorganisaties en industrie 3. Bruggen bouwen tussen stakeholders zodat kennis beter doorstroomt en samenwerkingsverbanden tot stand kunnen komen Meer informatie op de Steunpunt SuMMa website. steunpuntsumma.be/ REBus - Rijkswaterstaat en WRAP (Waste & Resources Action Program, Verenigd Koninkrijk) werken samen in REBus, waar zij ruim 30 projecten over circulaire economie demonstreren. Meer informatie op de REBus website. www.rebus.eu.com/ Circularity Center - Het Circularity Center is een gezamenlijk initiatief van Van Gansewinkel, het Havenbedrijf Rotterdam, Rabobank Rotterdam en BIKKER & Company. Het platform richt zich op kennisontwikkeling en business development in de circulaire economie. Meer informatie op de website van het Circularity Center. www.circularitycenter.com Stichting Circulaire Economie De Stichting Circulaire Economie bouwt aan RealiCE, een innovatieplatform, samengesteld uit ondernemers, onderwijs en overheid, dat aanjager wil zijn van circulaire economie, rondom interieur, (ge)bouwen, installaties, facilities en mobiliteit. Meer informatie op de website van de Stichting Circulaire Economie. http://circulaire-economie.info/

Wie zijn voorlopers in circulair inkopen? In Nederland is er een koplopersovereenkomst tussen de publieke en private sector - de Green Deal Circulair Inkopen. Deelnemers aan de Green Deal voeren twee pilots uit in 2014, delen hun kennis en integreren circulair inkopen structureel in hun strategie en beleid vanaf 2016. Rijksoverheid (2013), Green Deal Circulair Inkopen

Wat zijn vooroplopende landen in de ondersteuning van circulaire economie? Het principe circulaire economie krijgt steeds meer aandacht over de hele wereld, zowel in gebruik van het concept als in implementatie. Vooral in Duitsland, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk, maar ook in China en Japan krijgt het onderwerp steeds meer aandacht. Verspreid over de wereld - De term circulaire economie wordt momenteel het meeste gebruikt in China, dat een uitgebreid wet- en regelgevingskader aan het ontwikkelen is. Japan heeft al een wet om recycling te stimuleren, die vooral is gebaseerd op afvalreductie. Duitsland is het eerste land dat een circulair-economische wet aanneemt die zich richt op afvalmanagement. De gesloten grondsto encyclus-wet in Duitsland is een voorbeeld voor grondstofbeleid, en leidt nu tot gehele uitfasering van het storten van onbehandeld afval. Ifas (2006), Circular Economy Related International Practices And Policy Trends, p.95-96 Duitsland - De Circulaire Economie en Afvalwet, gebaseerd op de afvalhiërarchie "vermijden, reduceren, herbestemmen", is reeds geïmplementeerd in de jaren '90. Sindsdien heeft er in de afvalwereld een verschuiving in denken plaatsgevonden richting circulaire economie. Dit betekent dat producenten en verkopers nu verplicht zijn om hun producten op basis van de volgende criteria te ontwerpen: 1. Minimaliseren van de hoeveelheid afval uit productie- en gebruiksproces 2. Bieden van de mogelijkheid tot hoge-kwaliteit hergebruik van het afval 3. Haalbaarheid van milieuvriendelijke afvoer van onbruikbare afval SATW (2014), Circular Economy: Improving the Management of Natural Resources, p.8-9 Zwitserland - In juni 2013 heeft de federale overheid een herziening aangevraagd van de Milieuwetgeving om een wetgevend raamwerk te ontwikkelen voor alle activiteiten die een circulaire of groene economie ondersteunen. Deze herziening is later gepresenteerd als een tegenvoorstel door het initiatief "Green Economy", dat door de Groenen werd voorgesteld in september 2012. SATW (2014), Circular Economy: Improving the Management of Natural Resources, p.10-11 Verenigd Koninkrijk - Het Verenigd Koninkrijk focust op de reductie van afval binnen het kader "Circulaire Economie". Het WRAP (Waste Research and Action Programme) is het overkoepelende overheidsprogramma om een toekomst met lage grondsto envraag te stimuleren. More information on the WRAP website. www.wrap.org.uk/content/how-wrap-supports-circular-economy China - De Ontwikkelingsstrategie Circulaire Economie, die zich richt op duurzame consumptie en productie, werd geïmplementeerd in 2002. Sindsdien is deze verder ontwikkeld in een aantal pilotgebieden in China. Het concept circulaire economie is geïntroduceerd als nationale ontwikkeling om China te transformeren naar een meer duurzame economische structuur. De focus van circulaire economiebeleid in China is verschoven van afval naar een bredere, e ciëntie-georiënteerde controle in ieder stadium van productie, distributie en consumptie. Buiten grondstof- en afvalproblemen leidt de verbrede strategie ook tot economische groei en energie-e ciëntie, ruimtelijke ordening, grondbescherming en watermanagement. UNEP (2006), Circular Economy: An alternative model for economic development, p.2-3 SATW (2014), Circular Economy: Improving the Management of Natural Resources, p.6-7 Japan - Ontworpen rondom het "bouwen van een materiaalarme samenleving", heeft Japan zich in de jaren 2000 gefocust op afvalmanagement en het voorkomen van grondstofuitputting. Een belangrijke wet in dit kader was de Wet voor de Promotie van E ciënt Materiaalgebruik, in 2000 goedgekeurd en erop gericht om de hoeveelheid afval bij producenten en consumenten te minimaliseren. Deze wet was de eerste in de wereld die de volledige levensduur van het product omvatte. Ellen MacArthur (2014), Towards the Circular Economy 3, p.35

Barrières met betrekking tot bedrijfsmodellen? Er zijn diverse barrières met betrekking tot businessmodellen in onder andere bestaande belangen van bedrijven, verkeerde prikkels in grondstofprijzen en beperkte samenwerking in de productieketen. Voor het MKB zijn specifieke barrières benoemd. Gevestigde belangen & culturen - De voornaamste barrières zijn: 1. gevestigde belangen van bedrijven met lineaire businessmodellen 2. culturele acceptatie dat eigendom van een product geen noodzaak is 3. de afhankelijkheid van bedrijven van externe leveranciers Aldersgate (2012), Resilience in the Round, p.13-14 Verkeerde prikkels - Grondstofprijzen creëren niet de juiste prikkels door het onvoldoende internaliseren van externaliteiten. Dit leidt tot onvoldoende afstemming van macht en prikkels tussen actoren om samenwerking in de keten te verbeteren. European Commission (2014), Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p. 11-14 Aldersgate (2012), Resilience in the Round, p.13-14 IMSA, Unleashing the power of the Circular Economy, p.39-40; Samenwerken in de keten - Samenwerking in de keten is vaak moeilijk vanwege complexe, internationale ketens en weinig vertrouwen tussen bedrijven onderling. Preston (20120 A Global Redesign? Shaping the Circular Economy, p.14-16 Barrières voor het MKB - De voornaamste barrières voor circulaire businessmodellen binnen het MKB zitten in: 1. belemmerende wet- en regelgeving 2. benodigde investeringskosten 3. boekhouding is gericht op lineaire economie 4. het veranderen van marktperceptie door marketing 5. het vinden van partners in de keten 6. bewustwording bij klanten wat circulaire economie is 7. wetenschappelijke kennis over circulaire economie sluit niet aan bij wensen en behoeften van het MKB TBT (2014), De Circulaire economie: trends & ontwikkelingen bij het MKB, p.10

Barrières met betrekking tot financiering Met betrekking tot financiering zijn er barrières in gelimiteerde investeringen, in korte-termijn denken en in grondstofprijzen. Onvoldoende investeringen - Er zijn onvoldoende investeringen in het genereren van vaardigheden voor circulair ontwerp en circulaire productie, in afvalscheiding bij de bron en in circulaire productie en de recycling- en ophaalinfrastructuur. European Commission (2014), Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p. 11-14 Korte-termijn denken - Korte-termijn denken is op dit moment dominant bij het maken van beslissingen. Dit heeft te maken met: 1. Hoge voorinvesteringskosten 2. Aandeelhouders met een korte-termijn-agenda domineren de beursgenoteerde wereld 3. Hoge kosten voor management en planning IMSA (2013), Unleashing the power of the Circular Economy, p.39-40 Preston (2012) A Global Redesign? Shaping the Circular Economy, p.14-16 Grondstofprijzen - Financiële barrières zijn onder andere het kleine verschil in prijs tussen gerecyclede materialen en nieuwe materialen - soms zijn nieuwe materialen zelfs goedkoper. Ook zijn financ ële raamwerken gebouwd om een lineaire economie, wat leidt tot het afschrijven van producten terwijl het product nog waarde heeft. Ook kunnen bedrijven niet de volledige marktwaarde van herwonnen materialen verkrijgen door marktbarrières, waaronder verkeerd ingeschat risico, split incentives en een inadequate herwinningstructuur voor materialen. OPAi & MVO Nederland (2014), Ondernemen in de circulaire economie, p.48-49 Green Alliance (2013), Resource resilient UK, p.22-23

Barrières met betrekking tot beleid, wet- en regelgeving? Met betrekking tot bestuurlijke zaken zijn de instituties voor een oude economie de voornaamste barrière. Afvalwetgeving, het belastingstelsel en Europese beleidsbarrières zijn hier voorbeelden van. Instituties voor een oude economie - Met betrekking tot de instituties, zijn de barrières: 1. Een ongelijk speelveld, gecreëerd door huidige wet- en regelgeving 2. Financiële prikkels vanuit de overheid stimuleren de lineaire economie 3. Circulariteit is niet e ectief geïntegreerd in innovatiebeleid 4. Competitiewetgeving verbiedt samenwerking tussen bedrijven 5. Recyclingbeleid is ine ectief om hoge kwaliteit recycling te stimuleren 6. Bestuurlijke barrières aangaande verantwoordelijkheid, aansprakelijkheid en bezit IMSA (2013), Unleashing the power of the Circular Economy, p.41-42 Afvalwetgeving - Afvalwetgeving is niet gemaakt voor hergebruik of herfabricage, maar voorziet in het met minimale maatschappelijke schade afvoeren van afval. CIWM (2014), The Circular Economy: what does it mean for the waste and resource management sector? p.21-23 Belastingstelsel - Een belangrijke barrière is dat het huidige belastingsysteem een lineaire economie stimuleert en de recycling van materialen niet beloont. Ook slaagt beleid, gericht op het na laten denken van bedrijven over hun verantwoordelijkheid in circulariteit, er niet in hen te belonen. Aldersgate (2012), Resilience in the Round, p.13-14; Preston (2012) A Global Redesign? Shaping the Circular Economy, p.14-16 The Ex'tax Project (2014), New era. New plan. Fiscal reforms for an inclusive, circular economy, p. 9 Europese beleidsbarrières - Beleidsbarrières in de Europese Unie zijn: 1. Ruimte voor discussie in defin ties binnen het afvalbeleid 2. Gebrek aan duidelijkheid in de toepassing van de afvalhiërarchie 3. Stimuleren van het gebruik van biologische grondsto en als biobrandstof 4. Stimuleren van een lagere BTW, wat kan leiden tot toenemende consumptie (noot: een hogere BTW zou een circulaire economie stimuleren; een lagere BTW is daarom een barrière) 5. Gebrek aan kennis en zorgen over voedselhygiënewetgeving met betrekking tot voedseldonaties 6. Verbod om dieren te voeden met cateringafval dat in aanraking geweest is met dieren 7. Het labelen, presenteren en adverteren met voedsel is een belangrijke bron voor voedselverspilling 8. Richtlijnen over consumentgoederenverkoop stellen te korte standaardperiodes European Commission (2014), Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p. 36-40 Wijzigingen in wet- en regelgeving op Europees niveau kosten al snel vijf jaar voordat zij e ect bereiken. Daarentegen kunnen veel circulaire initiatieven op lokaal niveau binnen een jaar starten. De gecombineerde energie van alle bottom-up initiatieven kan de juiste dynamiek creëren en de politieke besluitvorming overschaduwen. Acceleratio (2015) Barriers and drivers towards a circular economy, p.6-7 (nog te publiceren, op aanvraag bij Het Groene Brein beschikbaar)

Barrières met betrekking tot technologie? Met betrekking tot technologie, bestaan er barrières in de kwaliteit van grondstofstromen, in ontwerptechnologie, in kennismanagement en in de beschikbaarheid van goede voorbeelden om op te schalen. Grondstofkwaliteit - Materiële barrières, vooral in de kwaliteit van de herwonnen materialen, maken de herwinning moeilijk of onmogelijk. Green Alliance (2013), Resource resilient UK, p.24-26 Ontwerp - De barrières in ontwerptechnologie, zijn: 1. Beperkte aandacht voor het einde van de levensduur in ontwerpproces van producten 2. Beperkte beschikbaarheid en lage kwaliteit van gerecycled materiaal 3. Nieuwe uitdagingen om de bio- en techocyclus te scheiden 4. Lineaire technologieën zijn diep geworteld. IMSA (2013), Unleashing the power of the Circular Economy, p.44-45 Kennismanagement - Obstakels in de transitie naar een circulaire economie liggen in gefragmenteerd kennismanagement; het gebrek aan coherente training, vaardigheidsontwikkeling en kennis binnen bedrijven, en de slechte uitwisseling van die kennis tussen partijen. Ook is er beperkte informatie en kennis om toenemende samenwerking in de productieketens te stimuleren. TNO (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, p.63-65 European Commission (2014), Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p. 11-14; IMSA (2013) Unleashing the power of the Circular Economy, p.42-43 Noodzaak tot voorbeelden - Op het moment ontbreekt geschikte infrastructuur om het beste uit grondsto en te halen. Dit relateert aan de noodzaak om heldere, herhaalbare goede voorbeelden, en voor case studies van uiteenlopende soorten bedrijven. CIWM (2014), The Circular Economy: what does it mean for the waste and resource management sector? p.21-23 Afvalsector - De afvalsector zelf wordt gezien als hindernis, in termen van samenwerking, ondersteuning van het concept circulaire economie en hulp om afvalstromen te reduceren. Dit leidt tot onvoldoende grondsto en om een circulaire economie op lokaal niveau te ontwikkelen. CIWM (2014), The Circular Economy: what does it mean for the waste and resource management sector? p.21-23 Afvalstort-industrie - Het beleid ter vermindering van afval heeft een negatieve impact gehad op de afvalstort-industrie. In 2013 bracht deze industrie 40 miljoen op, maar door hoge kosten werd er 18 miljoen verlies geleden. Tijdens de transformatie van een weggooi- naar een recyclingmaatschappij, is het van belang om de capaciteit en reorganisatie van de afvalstort-industrie goed te plannen. Scharff, H. (2014), Landfill reduction experience in The Netherlands

Barrières met betrekking tot de maatschappij? Met betrekking tot de maatschappij zijn barrières het gebrek aan bewustzijn, acceptatie van nieuwe businessmodellen door consumenten en het optreden rebound effecten. Gebrek aan bewustzijn - Barrières binnen de maatschappij zijn: 1. Het gebrek aan bewustzijn en noodzaak tot verandering, ook binnen het bedrijfsleven 2. BNP toont niet de echte voor- of achteruitgang van een maatschappij 3. Weerstand van machtige partijen met grote belangen in de status quo. IMSA (2013), Unleashing the power of the Circular Economy, p.43-44 Consumentenacceptatie - Het in bezit hebben van een product geeft een positiever gevoel dan het gebruiken van een product dat niet van jou is. Ook voelt het hebben van tweedehands producten (door leasing) anders dan het zelf kopen van nieuwe producten. Er is beperkte acceptatie en enthousiasme van consumenten voor nieuwe businessmodellen; communicatie en marketing speelt hier een belangrijke rol in. European Commission (2014), Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p. 11-14 OPAi & MVO Nederland (2014), Ondernemen in de circulaire economie, p.50 Rebound e ecten - Hoewel grondstofe ciëntie anders is dan een circulaire economie, is het een belangrijk element van circulariteit. Over rebound e ecten van een circulaire economie is weinig bekend; echter, van grondstofe ciëntie is bekend dat de rebounde ecten niet verwaarloosbaar zijn. Het is echter moeilijk een schatting te geven. Rebound e ecten kunnen direct zijn (door een lagere prijs worden meer producten verkocht) of indirect zijn (met het bespaarde geld kopen consumenten andere producten). IVM (2013), Het reboundeffect bij resource efficiency, p.11-16

Hoe creëer ik een businessmodel voor een circulaire economie? Er zijn verschillende manieren om businessmodellen voor een circulaire economie te creëren. Een aantal nieuwe businessmodellen is nodig; ook moet waardedefinitie herzien en circulair denken gestimuleerd worden. Vijf soorten businessmodellen zijn noodzakelijk - In een circulaire economie ontstaan nieuwe businessmodellen. Er is behoefte aan volumehandelaren, die markten creëren voor rest- en bijproducten; aan technologische bedrijven, die nieuwe technologieën beschikbaar maken, aan micro-marketeers, die op lokaal niveau vraag en aanbod aan elkaar koppelen; aan circulaire dienstverleners, die circulaire stromen binnen steden creëren, en aan product-naar-service vertalers, die zoeken naar structurele relaties met de klant in plaats van een eenmalige verkoop. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p.94-101 Vijf soorten businessmodellen bieden kansen - Er zijn vijf soorten businessmodellen geïdentif ceerd die kansen bieden in een circulaire economie. Dit zijn: 1. Circulaire leveranciers, die duurzame energie, biologisch afbreekbaar of volledig recyclebaar materiaal leveren om eenmalig-te-gebruiken-materialen te voorkomen. 2. Grondsto en-verzamelaars, die nuttige grondsto en terughalen uit bijproducten of producten aan het einde van hun levenscyclus. 3. Levenscyclusverlenging, wat er door reparatie en doorverkoop voor zorgt dat producten langer in de markt blijven. 4. Deelplatforms, waar e ectiever gebruik van producten mogelijk wordt door gedeeld gebruik mogelijk te maken. 5. Product-naar-dienst, waar het laten gebruiken van producten tot positieve waarde leidt voor de eigenaar. Accenture (2014), Circular Advantage: Innovative Business Models and Technologies to Create Value in a World without Limits to Growth, p.12-15 Verandering van product naar dienst - In de transitie naar een circulaire economie verandert verkopen van product naar dienst. Businessmodellen kunnen variëren van een product tot een volledige dienst, met hybride product-dienstsystemen daar tussen in. Deze product-dienst-systemen bieden een combinatie van producten en diensten, en kunnen productgericht, gebruiksgericht of resultaatgericht zijn. In zo'n verandering van product naar dienst veranderen consumenten naar gebruikers. Plan C (2013), Product-Service Systems Herdefinieer waardecre tie - Alhoewel het maken van winst een belangrijk doel is van bedrijven, slaat het geen acht op de kansen om duurzaamheid te omarmen. Conventionele businessmodellen vangen niet de waarde van sociale- en milieuwinst, noch stimuleren ze de ontwikkeling van businessmodellen die gefocust zijn op duurzaamheidsissues, terwijl dat wel kan leiden tot nieuwe kansen voor het bedrijfsleven. Er zijn vijf principes voor businessmodellen naast het maken van winst: 1. Meervoudige waarde creëren 2. Logica zoeken 3. Strategische keuzes maken 4. Netwerken gebruiken 5. Coöperatief organiseren Jonker, J. (2013), Business Modeling for Sustainability: Identifying Five Modeling Principles and Demonstrating Their Role and Function in an Explorative Case Study Denk circulair - Wanneer een circulair businessmodel ontworpen moet worden, denk circulair. Om circulaire waarde te integreren is het van belang om te denken over de waardepropositie (het product), over het management van de keten, over interactie met de gebruiker en over het verdienmodel. Kansen voor een circulaire business liggen in de bedreigingen van een lineaire economie (aanbod van grondsto en, toenemende overheidsrichtlijnen) en in sociale trends (circulaire aanbesteding, meervoudige waarde-creatie, co-creatie van waardeproposities). OPAi & MVO Nederland (2014), Ondernemen in de Circulaire Economie, p.31-33

Hoe implementeer ik circulaire economie in mijn bedrijf? Meerdere rapporten spreken over de implementatie van circulaire principes in businessmodellen. De meeste rapporten geven een aantal elementen; anderen kijken naar waardebepaling of geven goede voorbeelden. Vier elementen - Er zijn vier elementen die van belang zijn om circulaire economie in een bedrijf te integreren. 1. Circulair en innovatief ontwerp 2. Nieuwe, service-gerichte bedrijfsmodellen 3. Het versterken van kennis over circulariteit, inclusief inzameling en hergebruik van producten 4. Het verbeteren van de samenwerking tussen cycli en tussen sec toren, waarmee ook de onderlinge relaties binnen het systeem veranderen EMF 2, p.74-77 Aldersgate (2012), Resilience in the Round, p. 10 Negen elementen - Om een circulair businessmodel te ontwikkelen, is het van belang om na te denken over negen elementen: 1. Ontwerp 2. Logistiek & recycling 3. Financiering 4. Productie 5. Materiaalketen 6. Kosten 7. Beleid & regelgeving 8. De consument 9. Kennis- en informatievoorziening The Natural Step (2011), A hitchhiker s guide to the Circular Economy, p.16-19 Negen principes - Voor het overstappen naar een circulair bedrijfsmodel zijn negen principes van toepassing. 1. Zie de vragen over potenties 2. Benut circulaire kansen 3. Stem de strategische keuzes af op financ ën, mate van externe feedback en vaardigheden van uw organisatie 4. Hanteer heldere kritieke prestatie-indicatoren (KPIs) 5. Vermijd een focus op technische details 6. Bouw feedback en ruimte in voor verkenning strategie 7. Houd rekening met weerstand 8. Stel budgetruimte en capaciteit ter beschikking 9. Geef medewerkers de ruimte om te leren en om fouten te maken OPAi & MVO Nederland (2014), Ondernemen in de Circulaire Economie, p.66 Bepalen van waarde - Nieuwe businessmodellen kunnen gebalanceerde sociale, ecologische en economische waarde creëren door duurzaamheid meer in de kern van hun bedrijf te integreren. Een waardebepalend instrument ondersteunt het opzetten van een duurzaam businessmodel, daarbij gebruik makend van drie soorten waarde: waarde die al benut wordt, waarde die gemist of verspild wordt, en waarde die nog benut kan gaan worden. Ook wordt onderscheid gemaakt tussen waarde voor het milieu, de maatschappij, de klant of partijen in het netwerk. Bocken, N. (2014), A value mapping tool for sustainable business modelling, p.482 Succesvolle voorlopers - Kijkend naar succesvolle leiders in de circulaire economie, zijn er vijf capaciteiten die opvallen. 1. Strategie: van focus op kernactiviteiten naar het managen van complexe netwerken met meerdere partijen 2. Innovatie & productontwikkeling: van ontwerp voor eenmalig gebruik naar ontwerp voor vele cycli en gebruikers 3. Productie: van een heterogene keten naar een e ciënt grondstof gebruik 4. Verkoop & gebruik: van het nooit meer zien van je product naar vermogensbeheer 5. Recyclingketens: van verplichting tot economische kansen voor productinname Accenture (2014); Circular Advantage: Innovative Business Models and Technologies to Create Value in a World without Limits to Growth, p.18-19 Voedselsector 1. Leg structurele nadruk op het reduceren van voedselafval door vrijwillige overeenkomsten met retail, hospitality en catering 2. Verplicht gescheiden inzameling van voedsel voor huishoudens en bedrijven die zich met voedselproductie bezig houden 3. Introduceer eenvoudiger en gestandaardiseerde labels op verpak kingen om consumenten te stimuleren geen eten weg te gooien wanneer het nog geschikt is voor consumptie 4. Leg meer nadruk op communicatie om specif eke onderwerpen aangaande voedselverspilling aan te pakken (denk aan vreemd gevormd fruit en groenten) 5. Pas de hiërarchie binnen voedselafval toe als principe voor vermin dering van afval 6. Verspreid voedselafval voor zover mogelijk aan hen die het nodig hebben 7. Herzie de benodigdheden van de wetgeving om ervoor te zorgen dat voedsel, niet meer geschikt voor menselijke consumptie, voor dierlijke consumptie beschikbaar wordt RWM (2014), Ever decreasing circles- closing in on the circular economy, p.20-21

Hoe creëer ik waarde in een circulaire economie? Er zijn meerdere manieren om waarde te creëren met een circulair businessmodel: enerzijds door het gebruik van de kracht van cycli, anderzijds door circulaire waarde te creëren. Kracht van cycli - Er zijn vier manieren van circulaire waardecreatie. Dit zijn: 1. De kracht van de korte cyclus. Onderhoud, reparatie en aanpassing van bestaande producten en diensten. 2. De kracht van de lange cyclus. Het verlengen van de gebruiks- en levensduur van bestaande producten en processen. 3. De kracht van cascades. Het creëren van nieuwe combinaties van grondsto en en materiaal componenten en de ver- en inkoop van opgewaardeerde reststromen. 4. De kracht van pure cirkels. Het 100% gebruik van zuivere grondsto en en materialen. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p.33-36 Circular value - Circulaire waarde wordt gecreëerd op vier gebieden. 1. Grondsto en worden blijvend opnieuw gebruikt, en worden dus niet e ciënter, maar oneindig (voorbeeld: hernieuwbare energie). 2. Liquide markten ontstaan, waarin producten optimaal gebruikt worden door uitwis seling tussen gebruikers (voorbeeld: deeleconomie). 3. Producten worden ontworpen om een lange levenscyclus te hebben (voorbeeld: over stappen van product naar prestatie). 4. Waardeketens zijn verbonden, waardoor er geen afval wordt geproduceerd in productieprocessen (voorbeeld: recycling, nieuwe materiaalstromen). Accenture (2014), Circular Advantage: Innovative Business Models and Technologies to Create Value in a World without Limits to Growth, p.6

Hoe ontwerp ik in een circulaire economie? Ontwerpen voor een circulaire economie kan op verschillende manieren. Ontwerpmethoden, ontwerpstrategieën en belangrijke principes worden hieronder samengevat. Vier ontwerpmethoden - Er zijn vier ontwerpmethoden in een circulaire economie: 1. Ontwerp voor lange levensduur 2. Ontwerp voor lease of dienstverlening 3. Ontwerp voor hergebruik in fabricageproces 4. Ontwerp voor materiaalterugwinning RSA (2013), The Great Recovery: investigating the role of design in a circular economy, p.4 Ontwerpstrategieën - Ontwerpen voor een circulaire economie kan gedaan worden door zes strategieën toe te passen. 1. Ontwerp voor gehechtheid en vertrouwen door gebruikers 2. Ontwerp voor langdurig gebruik 3. Ontwerp voor standaardisatie & compatibiliteit met andere producten 4. Ontwerp voor eenvoudig onderhoud en reparatie 5. Ontwerp voor toekomstige aanpassingen 6. Ontwerp voor demontage Bakker, C., e.a. (2014), Products that Last Ontwerp in systemen & nieuwe businessmodellen - Ontwerpen in een circulaire economie draait om vijf principes: 1. Til ontwerp naar een systeemniveau. 2. Streef naar integriteit van het product. 3. Sluit grondsto encycli in hoog tempo. 4. Ontdek nieuwe relaties en ervaringen met producten. 5. Genereer je inkomen met een nieuw soort businessmodel. Bakker, C., e.a. (2014), Products that Last Ontwerp voor recycling - Ontwerp voor recycling is mogelijk door waar dat kan, materialen te gebruiken die eenvoudig te recyclen zijn. Ook het ontwerpen van subcomponenten, die apart gerecycled kunnen worden, en het reduceren van de diversiteit in materialen kan bijdragen aan eenvoudige recycling. Kennisplatform Duurzaam Grondstofbeheer, Duurzaam grondstoffenbeheer en productontwerp, p.14-20 Ontwerp voor demontage - Ontwerp voor demontage is ook een mogelijkheid in de circulaire economie. Dit kan door verschillende modulaire onderdelen te gebruiken, die eenvoudig gescheiden kunnen worden, daarbij rekening houdend met de complexiteit (gereedschap, tijd, mankracht) van demontage. Kennisplatform Duurzaam Grondstofbeheer, Duurzaam grondstoffenbeheer en productontwerp, p.21-26 Werk samen met afvalsector - De afval- en grondsto ensector kan helpen ervoor te zorgen dat alle producten en hun verpakking ontworpen worden om eenvoudig te worden hergebruikt, uit elkaar gehaald en gerecycled. Environmental Services Association (2013), Going for Growth, p.4 Circulariteit in producten op alle tijdsschalen - Circulariteit moet in producten van alle tijdsschalen worden geïntegreerd om het mainstream te maken. Dit zijn korte-tijdsschaal-producten, vooral bulkgoederen, gemiddelde-tijdsschaal-producten, veelal technische apparatuur, en lange-tijdsschaal-producten, vooral gebouwen en infrastructuur. Bij de lange-tijdsschaal-producten heeft nadenken over circulariteit een hogere prioriteit, vanwege de levensduur van het product. Aldersgate (2012), Resilience in the Round, p.15-16 Circulair ontwerp mobiele toestellen - Voor het circulair ontwerpen van een mobiel toestel, zijn de principes samengevat tot: 1. Produceren voor lange levensduur 2. Eenvoudig uit elkaar te halen 3. Bouw in modulaire gedeelten 4. Gebruik van standaard-componenten 5. Gebruik van componenten die onafhankelijk van elkaar aangepast kunnen worden 6. Gebruik van onvervuilde materiaalstromen 7. Materialen volgen door de verschillende cycli van circulariteit (waarbij afval een grondstof is) 8. Geef de voorkeur aan kleinere cycli van circulariteit tijdens de levensduur van het product Poppelaars, F. (2013), Developing a mobile device for a circular economy

Hoe produceer ik in een circulaire economie? Produceren in een circulaire economie heeft verbanden met ontwerp, verkoop en afvalinzameling, maar elementen die specifiek van toepassing zijn op fabricage zijn de rol van fabrikanten, materiaalterugwinning en het berekenen van de levenscyclus. Rol van fabrikanten - Fabrikanten kunnen ervoor zorgen dat producten ontworpen en gefabriceerd worden met een minimale impact op de omgeving door de hele levenscyclus van het product. Fabrikanten hebben ook de mogelijkheid om waarde toe te voegen, door producten te repareren, her te gebruiken, op te knappen en als dienst te verkopen. Meer informatie op de Circular Economy Toolkit website www.circulareconomytoolkit.org/toolkit.html Materiaalterugwinning & restafval - In een circulaire economie levert de afvalindustrie grondsto en aan productieprocessen, waardoor de noodzaak om materiaal te importeren afneemt. Terwijl de terugwinning van materialen maximaal is, wordt restafval gebruikt als brandstof om energie te leveren aan producenten. Environmental Services Association (2013), Going for Growth, p.5 Bereken een Life Cycle Analysis (LCA) - Een van de belangrijke elementen in het productieproces is het maken van de LCA van een product. De resultaten van de LCA kunnen het ontwerpproces vervolgens weer beïnvloeden. Een website die een instrument geeft om de LCA te bepalen voor elektrische, elektronische, verwarmings- en koelproducten, is PEP Ecopassport. Meer informatie op de RIVM & PEP Ecopassport websites rivm.nl/onderwerpen/l/life_cycle_assessment_lca/lca http://www.pep-ecopassport.org/

Hoe verzamel ik afval in een circulaire economie? Bij het ophalen van afval in een circulaire economie is samenwerking essentieel; het scheiden van afvalstromen is een ander belangrijk element. Samenwerking - Lokale autoriteiten werken in een circulaire economie samen met afvalverwerkers. Huishoudelijk afval wordt optimaal gescheiden om grondsto en maximaal te kunnen hergebruiken. Afvalverwerkers investeren in nieuwe technologie en ophaalsystemen om nieuwe materiaalstromen van huishoudens en industrie te kunnen verwerken. Environmental Services Association (2013), Going for Growth, p.7 Retailers staan centraal - Grote retailers werken samen met de afvalindustrie. Afvalstromen van retailers worden geminimaliseerd, en vervolgens opnieuw verwerkt. Organisch materiaal wordt gescheiden ingezameld en verwerkt, waardoor waardevolle voedingssto en kunnen worden gewonnen en energie kan worden geproduceerd. De afvalindustrie levert de recyclinginfrastructuur aan de retailers, waarmee zij aan hun klanten de mogelijkheid bieden om materialen binnen het economisch systeem te houden. Environmental Services Association (2013), Going for Growth, p.6 Recycling - De recycling van alle afvalstromen is maximaal. Dit vindt plaats op een daarvoor ingerichte materiaalrecyclingfaciliteit (in het Engels: Material Recovery Facility, MRF), die innovatieve technieken gebruikt om materialen te scheiden in diverse stromen van hoge kwaliteit, of op kleinere faciliteiten die één afvalstroom kunnen verwerken. Environmental Services Association (2013), Going for Growth, p.8 Beleid & kansen zien - Het Chartered Institute of Wastes Management (CIWM) heeft een vierstappenplan opgesteld. 1. Ontwikkel een beleidsdocument aangaande Circulaire Economie, dat signalen aan andere partijen in de grondsto en keten verstuurt om hen hun rol te laten nemen 2. Identif ceer kansen om circulaire economie in huidige activiteiten, structuren, strategieën en planning mee te nemen 3. Gebruik alle communicatiekanalen om de potentiële rol van het bedrijf als katalysator en facilitator van een circulaire economie uit te dragen 4. Investeer tijd en ondersteuning in externe initiatieven, zoals het bij elkaar brengen van ontwerpers met afval- en grondstofmanagers CIWM (2014), The Circular Economy: what does it mean for the waste and resource management sector? p.27

Hoe realiseer ik circulaire inkoopprocessen? Om circulaire inkoopprocessen te bereiden, zijn de totale kosten van eigendom belangrijk om te weten. Ook wordt een tien-stappenplan om Cradle2Cradle-inkopen te bereiken gepresenteerd, is er een Raamwerk circulair inkopen en een Wegwijzer circulair inkopen beschikbaar. Totale kosten van eigendom - Duurzaam inkopen kan alleen succesvol zijn als niet alleen rekening wordt gehouden met de laagste prijs van een product of dienst. Het perspectief "totale kosten van eigendom" (in het Engels: Total cost of ownership), dat ecologische en sociale kosten meeneemt en negatieve externaliteiten integreert, geeft een hoger rendement op de lange termijn, zowel financ eel als op duurzaamheidsgebied. The Terrace (2011), C2C loont, p.12-16 Tien-stappenplan - Een tien-stappenplan voor cradle-to-cradle inkopen kan ook worden toegepast op circulair inkopen. Deze stappen zijn: 1. Bepaal de thema's waarop de organisatie waarde wil toevoegen. 2. Zorg voor voldoende inhoudelijke kennis intern. 3. Betrek de juiste collega's bij de inkoop. 4. Organiseer een creatieve sessie over hoe de inkoop waarde kan toevoegen en formuleer globale ambities. 5. Werk dit nader uit en onderbouw met cijfers. 6. Onderzoek wat de markt te bieden heeft. 7. Bepaal de meest geschikte inkoopstrategie. 8. Bepaal wat in ieder geval moet, en wat optioneel is. 9. Start de aanbesteding. 10. Blijf aandacht besteden aan contractbeheer. PIANOo (2012), Stappenplan C2C inkopen, p.2 Raamwerk - Een raamwerk voor het succesvol bepalen van de impact van circulair inkopen bestaat uit vier elementen: 1. Een instrument om de vraag en het aanbod te bepalen. 2. Een raamwerk om de circulariteit van aanbieders te toetsen. 3. Een raamwerk om impact claims te kunnen bepalen. 4. Een beleids-evaluerend raamwerk om de voortgang te bewaken. Copernicus Institute (2014), Advies over een Raamwerk voor Impactmeting voor Circulair Inkopen, p.13-14 Instrument - Er is een Wegwijzer Circulair Inkopen ontwikkeld door MVO Nederland, met vragen als Wat? Waarom? Hoe?, met gebruikelijke routes en praktijkvoorbeelden van circulair inkopen. MVO Nederland (2014), Wegwijzer Circulair Inkopen

Hoe toets ik circulariteit? Momenteel zijn er nog geen professionele evaluatie-instrumenten beschikbaar om te bepalen of een bedrijf, regio of land circulair is. Zowel de Ellen MacArthur Foundation als Circle Economy werken hier momenteel aan. Het is wel mogelijk om verbeteringen te bepalen ten opzichte van de prestatie in het verleden. Bepalen van verbeterpunten - Een goede evaluatie kijkt naar het ontwerp, de fabricage en distributie van een product, en naar het gebruik door de consument, het benodigde onderhoud, het hergebruik, het opknappen, de product/dienst verhouding en de recycling van het product aan het einde van de levenscyclus. Met een eenvoudig evaluatie-instrument is het mogelijk om verbeterpotentieel te vinden in een organisatie. Meer informatie op de Circular Economy Toolkit website http://www.circulareconomytoolkit.org/assessmenttool.html

Hoe leid ik op voor een circulaire economie? Onderwijs is essentieel in de transitie naar een circulaire economie. Onderwijs moet gericht zijn op de behoeften van de toekomst, en zou duurzaam burgerschap en basale wetenschappelijke kennis voor iedereen moeten omvatten. Toekomstgericht - De context van educatie over circulaire economie moet toekomstgericht zijn. Productontwerp, economische systemen en kwaliteit van leven zijn hier onderdelen van. Het heroverwegen van huidige aannames kan leiden tot een ontwerp voor de samenleving van de toekomst. Vooral de associaties met het begrip binnen het onderwijs zijn van belang: circulaire economie heeft een nieuw, positief imago, in vergelijking met bijvoorbeeld "Leren van de natuur". OPAi (2012), Leren van de natuur: de weg naar de circulaire economie, p.21 Duurzaam burgerschap - Circulaire economie is een nieuwe manier van denken, en wordt gezien als kwaliteit voor duurzaam burgerschap. Acht competenties die horen bij dat duurzame burgerschap, en die geïntegreerd zouden moeten worden in educatie, zijn: 1. ondernemend denken 2. vakmanschap 3. systeemdenken 4. toekomstgericht denken 5. waarderen van diversiteit 6. omgaan met onzekerheden 7. ontwerpen voor circulariteit 8. creatief en innovatief zijn OPAi (2013), Ecologie van de economie, p.14-15 Basale wetenschappelijke kennis - Een van de voorwaarden voor het begrijpen van een circulaire economie, is het hebben van basale wetenschappelijke kennis. Kennisdomeinen, die in al het onderwijs terug zouden moeten komen, zijn ecologie, thermodynamica, biologie en systeemdenken. Deze kennis zou dan op een toepassingsgerichte manier moeten worden onderwezen. OPAi (2013), Ecologie van de economie, p.16-24

Welk beleid ondersteunt een circulaire economie nu al? Er zijn verschillende beleidsmaatregelen die een circulaire economie stimuleren, zowel op Europees als op Nederlands niveau. Op Europees niveau zijn er verschillende beleidspakketten; op Nederlands niveau is het programma Van Afval Naar Grondstof (VANG) leidend. Europees niveau - Er is een serie aan beleid en maatregelen van toepassing op EU-niveau die de transitie naar een circulaire economie versnellen. Door hervormingen is voor sommige van deze beleidspakketten de toekomst onduidelijk. 1. Het Circulaire Economie Pakket, wat een communicatiestrategie en een voorstel om onderdelen van zes EU-afvalrichtlijnen te wijzigen bevat 2. De Roadmap to a Resource E cient Europe, het zevende Environmental Action Program en de aanbevelingen uit het European Resource E ciency Platform 3. Ambities om een groene economie te realiseren binnen en buiten de EU, daarbij de post-2015 development goals meenemend 4. De bio-economie in de EU verder ontwikkelen 5. Implementatie van de Europese 2020 Strategy, inclusief relevante stappenplannen en initiatieven rondom grondstofe ciëntie 6. Het doorlopende European Semester Process, dat jaarlijks economisch beleid 7. Het Zero-Waste-programma van de Europese Unie European Commission (2014), Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p.29-45 European Commission (2014), Towards A Circular Economy: A Zero Waste Programme For Europe, p.4-14 Nationaal niveau - In Nederland geeft het document "Van afval naar grondstof" acht beleidsdoelstellingen om een circulaire economie te bereiken. Deze beleidsdoelstellingen zijn uitgewerkt met voorstellen voor beleidsimplementaties. Dit zijn: 1. Verduurzaming aan de voorkant van de keten 2. Verduurzaming consumptiepatronen 3. Verbetering afvalscheiding en -inzameling 4. Bestaand afvalbeleid richten op circulaire economie 5. Aanpak specif eke ketens en afvalstromen 6. Het ontwikkelen van financ ële en marktprikkels 7. Kennis en onderwijs verbinden aan de circulaire economie 8. Vereenvoudigen van meetmethoden, indicatoren en keurmerken. Rijksoverheid (2014), Van afval naar grondstof, p.4-22 De Groene Zaak, een nationaal netwerk van bedrijven, heeft de Global Scan Best Practices omtrent het gebied van circulaire economie ontwikkeld. Meer informatie op de website. http://www.govsgocircular.com/

Welke elementen komen terug in een routekaart naar een circulaire economie? Verschillende partijen hebben routekaarten ontwikkeld om een circulaire economie te bereiken. Hieronder staan de meest prominente routekaarten benoemd. Rijksoverheid (Nederland) - In het plan "Van Afval naar Grondstof" worden acht stappen geïdentif ceerd om een circulaire economie te bereiken. 1. Verduurzaming aan de voorkant van de keten 2. Verduurzaming van consumptiepatronen 3. Verbetering van de afvalscheiding en inzameling 4. Bestaand afvalbeleid richten op circulaire economie 5. Aanpak specif eke ketens en afvalstromen 6. Het ontwikkelen van financ ële en andere marktprikkels 7. Kennis en onderwijs verbinden aan een circulaire economie 8. Vereenvoudigen van meetmethoden, indicatoren en keurmerken Rijksoverheid (2014), Van afval naar grondstof, p.4-22 IMSA (Nederland) - Om een circulaire economie te bereiken, is er een 14-stappenplan opgesteld met daarin zowel acties voor het bedrijfsleven als voor de overhead. De eerste negen stappen zijn niche-stappen door individuele partijen; de laatste vijf stappen zijn mainstream-stappen. 1. Ontwikkel een eenvoudige index voor circulaire prestatie 2. Stimuleer experimenteren, innovatie en vernieuwing 3. Verzamel en verspreid succesvolle businesscases 4. Integreer principes van circulaire economie in onderwijs en trainingen 5. Ontwikkel een lange-termijn bedrijfsvisie 6. Zoek naar nuttige materiaalstromen 7. Promoot circulaire producten 8. Ontwikkel stappenplannen voor gevestigde economische sectoren 9. Initieer en stimuleer overleg tussen alle betrokkenen 10. Vervang traditionele financ ële verantwoording door een geïntegreerde rapportage met het True Value-concept 11. Creëer een verschuiving van belastingen van arbeid naar grondsto en 12. Implementeer een nieuwe economische indicator naast het BNP 13. Ontwikkel internationale onafhankelijke systemen om materiaalstromen te organiseren 14. Pas nationaal en internationaal beleid aan zodat deze een circulaire economie stimuleren IMSA (2013), Unleashing the power of the Circular Economy, p.19-28 Aldersgate Groep (Verenigd Koninkrijk) - Er zijn zeven stappen in de transitie naar een circulaire economie, die niet noodzakelijk elkaar in deze volgorde opvolgen. 1. het creëren van businessmodellen voor een circulaire economie 2. het creëren van consumptie voor een circulaire economie 3. het ontwerpen van producten voor een circulaire economie 4. het creëren van een infrastructuur voor een circulaire economie 5. het creëren van beleidsraamwerken voor een circulaire economie 6. het creëren van aanbestedingen voor een circulaire economie 7. het creëren van vaardigheden voor een circulaire economie Aldersgate (2012), Resilience in the Round, p.17-19 Green Alliance (Verenigd Koninkrijk) - Om een circulaire economie te realiseren, zijn drie stappen noodzakelijk, waarin zowel bedrijven, investeerders als de overheid een rol spelen. Eerst moet duidelijk worden wat het risico is van de huidige, lineaire economie. Vervolgens is het van belang om in alle sectoren ketensamenwerking op gang te brengen. Tot slot moet systeemontwikkeling mogelijk gemaakt worden, ter vervanging van de productontwikkeling die op dit moment overheerst. Green Alliance (2013), Resource resilient UK, p.34-38 ESA (Verenigd Koninkrijk) - Actie op vijf gebieden is noodzakelijk om de circulaire economie te helpen van de grond te komen. 1. Ontwerp voor demontage 2. Optimaliseer ophaalsystemen van afval 3. Stimuleer het gebruik van gerecycled materiaal door producenten 4. Creëer veerkrachtige markten voor gerecycled materiaal 5. Biedt een stabiel beleidsraamwerk. Environmental Services Association (2013), Going for Growth, p.9 MVO Nederland - Een routekaart naar de circulaire economie bestaat uit vier stappen: eco-e ciëntie, het kiezen van de juiste richting, het transformeren van de manier van denken, en samenwerking binnen de keten. MVO Nederland (2012), De circulaire economie: laat u zich verrassen, of plukt u de vruchten? Een routekaart voor transformatie van de maakindustrie, p.10-21 China - In China zijn er zeven stappen bepaald om een circulaire economie dichterbij te brengen. Dit zijn: 1. Het ontwikkelen van een rechtssysteem dat circulaire economie promoot 2. Het aanpassen van de industriële structuur om de economische lay-out te optimaliseren 3. Het sturen van de ontwikkeling van circulaire economie door stimulerend beleid 4. Het gebruiken van economische middelen om een prikkel te ontwikkelen die de circulaire economie stimuleert 5. Het ontwikkelen van een gezamenlijke en toepasbare technologie om de circulaire economie te ondersteunen 6. Het versnellen van demonstratieprojecten 7. Het integreren van circulaire economie in onderwijs en publiekscampagnes om een geschikte houding te creëren Hongchun, Z. (2006), Circular economy in China and recommendations, p.110-114

Hoe kan circulaire economie mainstream worden? Een circulaire economie kan mainstream worden door belastingsystemen en gedrag aan te passen, en zo fundamentele verandering op diverse vlakken te bewerkstelligen. Verander belastingen - Het mainstreamen van een circulaire economie wordt eenvoudiger wanneer belastingen andere prikkels geven. Het is daarom van belang om belastingen te verschuiven van arbeid naar grondsto en. Belasting op grondsto en leidt tot toenemende recycling en een vermindering van grondsto endelving, waardoor ook gerelateerde milieuproblemen verminderd worden. Lagere belasting op arbeid maakt het mogelijk om meer gebruik te maken van de diversiteit aan capaciteiten van mensen. Hoewel een belastingverschuiving budgettair neutraal is voor een overheid, verandert het de prikkels van bedrijven, consumenten en overheden structureel. The Ex'tax Project (2014), New era. New plan. Fiscal reforms for an inclusive, circular economy, p.9 RWM, Ever decreasing circles- closing in on the circular economy, p. 9 Greyson, J. (2006), An economic instument for zero waste, p.1385-1388 Reduceren van schadelijke subsidies - Bijna alle landen geven direct en indirect subsidies (denk aan belastingverlagingen) voor activiteiten die schade veroorzaken aan het milieu. Het reduceren van deze subsidies leidt tot gelijkwaardige competitie met schone technologieën. The Ex'tax Project (2014), New era. New plan. Fiscal reforms for an inclusive, circular economy, p.45 Bewustzijn, tracking en gedrag - Om een circulaire economie van marge naar mainstream te krijgen, zijn drie zaken van belang. Allereerst moet het besef ontwikkeld worden dat grondstofschaarste serieus is, en dat strengere milieurichtlijnen zullen blijven. Daarnaast moet informatietechnologie ontwikkeld worden om materialen te kunnen blijven volgen. Tot slot is een verschuiving in consumentgedrag van belang. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1, ch. 5 Fundamentele verandering - Fundamentele verandering op vijf thema's is noodzakelijk om de circulaire economie te bewerkstelligen: wonen, eten, transport, productie en energie. Urgenda heeft een actieplan voor de periode tot 2030 gepubliceerd, met als doel om een "100% duurzame economie" te creëren. Urgenda (2014), 100% Duurzaam in 2030: het kan, als we het willen

Welk beleid is er nog nodig om een circulaire economie verder te ondersteunen? Er zijn nog een aantal beleidsstappen die genomen kunnen worden om de ontwikkeling van een circulaire economie verder te stimuleren. Verschillende partijen hebben geïdentificeerd op welke gebieden actie noodzakelijk is. Het herzien van het belastingsysteem en toenemende verantwoordelijkheid van producenten zijn hier onderdeel van. Negen beleidsstappen - Om een circulaire economie te bereiken, zijn de volgende stappen aan te bevelen aan de overheid: 1. creëer een heldere, interdepartementale en consistente strategie voor het bouwen aan een circulaire economie 2. ontwikkel een coherent onderwijs- en onderzoeksplan voor een circulaire economie 3. maak een analyse van de bestaande wet- en regelgeving omtrent afval 4. vergroot kennis en bewustzijn over grondsto en in iedere waardeketen 5. verzeker dat voorlopers een permanent voordeel ontvangen 6. herzie de e ectiviteit van fisc le en financ ële prikkels om circulariteit te stimuleren 7. bepaal de impact van afvalverbrandingsinstallaties op de levensvatbaarheid van circulaire businessmodellen 8. ontwikkel de rol van de overheid als actieve launching customer 9. gebruik kennis in het internationale speelveld om de circulaire economie verder te ontwikkelen TNO (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, p.83-92 Herzie, ondersteun & prikkel - Er is noodzaak voor beleid: 1. dat bestaande activiteiten en kansen kan stimuleren (door bestaand beleid te herzien en barrières te verwijderen) 2. dat op huidige inspanningen in afvalmanagement en recycling verder kan bouwen om gesloten stromen te stimuleren (bijvoorbeeld hergebruik, herstel en herfabricage) 3. dat ondersteuning biedt aan huidige initiatieven vanuit de maatschappij, en vaardigheden en prikkels ontwikkelt om innovatie en ketensamenwerking te stimuleren European Commission (2014), Scoping study to identify potential circular economyactions, priority sectors, material flows and value chains, p.viii Verander belastingen - Het is van belang om belastingen te verschuiven van arbeid naar grondsto en. Belasting op grondsto en leidt tot toenemende recycling en een vermindering van grondsto endelving, waardoor ook gerelateerde milieuproblemen verminderd worden. Lagere belasting op arbeid maakt het mogelijk om meer gebruik te maken van de diversiteit aan capaciteiten van mensen. Hoewel een belastingverschuiving budgettair neutraal is voor een overheid, verandert het de prikkels van bedrijven, consumenten en overheden structureel. The Ex'tax Project (2014), New era. New plan. Fiscal reforms for an inclusive, circular economy, p.9 RWM, Ever decreasing circles- closing in on the circular economy, p.8 Toenemende verantwoordelijkheid producenten - Een duidelijker beeld van productverantwoordelijkheid door producenten is noodzakelijk. Om dit mogelijk te maken, kan aan zes stappen worden gedacht 1. Productverantwoordelijkheid kan worden uitgebreid tot materialen en afvalstromen als kranten, meubels en medicijnen 2. Beleid aangaande productverantwoordelijkheid kan meer financ ële verantwoordelijkheid voor het ophalen en behandelen van afval leggen bij de producenten 3. Productverantwoordelijkheid kan ook worden gebruikt om producenten verantwoordelijk te maken voor hun materiaalgebruik 4. Voor geschikte producten kan productverantwoordelijkheid leiden tot het stellen van doelen voor hergebruik 5. Productverantwoordelijkheid kan bijdragen aan betaalstructuren die de eenvoud reflecte en waarmee producten of onderdelen van producten kunnen worden hergebruikt 6. Het ontwerp van productverantwoordelijkheidsmechanismen zou gemaakt moeten zijn om individuele producenten te stimuleren hun eigen oplossing te zoeken RWM (2014), Ever decreasing circles- closing in on the circular economy, p.14-15 VANG 2.0 (specifiek oor Nederland) - Het huidige VANG-programma (Van Afval Naar Grondstof) van de Nederlandse overheid heeft positieve impact, maar additionele maatregelen zijn nodig om de doelen te halen. Deze additionele aanbevelingen zijn: 1. Ontwikkel een visie van een circulaire samenleving om eenvoudiger tot gezamenlijke doelen te komen 2. Focus op economische kansen en hou rekening met grondstofschaarste, en werk samen met de Ministeries van Milieu, Economische Zaken en Buitenlandse Zaken om kansen voor het bedrijfsleven te vergroten 3. Focus op internationale samenwerking, bijvoorbeeld binnen de EU 4. Focus ook op duurzame productie, consumptie en andere businessmodellen (zoals lease), in plaats van alleen op afval en grondsto en 5. De overheid moet niet alleen stimulerend, maar ook regulerend optreden om de doelen te halen 6. Ondersteun lokale overheden en schaal succesvolle voorbeelden op 7. Geef aandacht aan gevestigde belangen die een transitie belemmeren 8. Herzie de doelen om de kwaliteit van recycling te waarborgen 9. Blijf gefocust op maatregelen die de doelen in het VANG-programma daadwerkelijk ondersteunen PBL (2014), Reflectie op Van Afval naar Grondstof, p.2-3

Hoe kan ik, als MKB er, mijn businessmodel geschikt maken voor de circulaire economie? Om financ eringsproblemen te voorkomen, wordt het MKB aangeraden om een circulair businessmodel te financ eren door: 1. te starten met een hybride model 2. de samenwerking met andere partijen in de keten op te zoeken 3. risico's te spreiden over meerdere producten 4. gebruik te maken van financ eringsstructuren van de overheid en financ ële instellingen. TBT (2014), De circulaire economie: trends & ontwikkelingen bij het MKB, p. 9

Hoe kunnen financiële inste lingen een circulaire economie financieren Financiële instellingen, zoals banken, pensioenfondsen en investeerders, hebben een belangrijke rol in de transitie naar een circulaire economie. Door zich te richten op meervoudige waardecreatie door hun kapitaal te activeren, wordt een transitie gestimuleerd. Het creëren van parallelle financiële systemen kan leiden tot toenemende stabiliteit van het economisch systeem. Meervoudige waardecreatie - Financiële instellingen moeten hun doelstelling verleggen naar meervoudige waardecreatie. Bestaande indicatoren hiervoor moeten verder worden ontwikkeld en de governance aangepast. Sustainable Finance Lab (2014), Een sch uldbewust land, p. 5-6 Activeer vermogens - Veel financ ële instellingen en pensioenfondsen hebben vermogens in bestaande economische verdienmodellen. Het risico is groot dat een aantal van deze bestaande verdienmodellen in de toekomst niet meer rendabel zijn, met als belangrijkste voorbeeld fossiele brandsto en. Investeren in nieuwe verdienmodellen heeft risico's, maar biedt ook kansen om de transitie naar een circulaire economie te versnellen. Sustainable Finance Lab (2014), Een schuldbewust land, p. 5-6 Creëer parallelle financiële systemen In de huidige maatschappij kennen we vooral het financ ële systeem "geld". Falen van dit systeem zou leiden tot het instorten van de wereldeconomie. Om de veerkrachtigheid van het systeem te vergroten, wordt het creëren van parallelle financ ële systemen op lokale of regionale schaal gestimuleerd. Litaer (2012), Geld en duurzaamheid: Van een falend geldsysteem naar een monetair ecosysteem Nederlandse Investeringsinstelling (NLII) De NLII bemiddelt tussen institutionele beleggers en investeringsprojecten die op zoek zijn naar lange termijn financ ering, zoals projecten in de circulaire economie. Het NLII heeft een Achtergestelde Leningenfonds (ALF) voor MKB-bedrijven. Wanneer de vermogenspositie van bedrijven door gebruik te maken van het ALF versterkt is, zullen banken naar verwachting bereid zijn om het dubbele aan nieuwe, niet achtergestelde financ ering ter beschikking te stellen. Het Ministerie van Economische Zaken staat garant voor de leningen, zodat institutionele beleggers in het ALF kunnen investeren. H. Kamp (2015), Oprichting van een Achtergestelde Leningenfonds en een Bedrijfsleningenfonds door de Nederlandse Investeringsinstelling, p. 1-2; Meer informatie op de NLII-website: http://www.nlii.nl

Welke financieringsmogel jkheden zijn er voor ondernemers vanuit de Nederlandse overheid? In de agenda Duurzaamheid: een groene groei-strategie voor Nederland? zijn twee van de acht domeinen expliciet gericht op de circulaire economie: Biobased Economy en VANG (Van Afval naar Grondstof). Naast de financieringsstructuren op nationaal niveau, zijn er ook financieringsstructuren op provinciaal en gemeentelijk niveau beschikbaar, zoals de faciliteit circulaire economie van de provincie Friesland en het Amsterdams Investeringsfonds. Subsidies - Technische innovaties in elke bedrijfssector worden gestimuleerd doordat bedrijven van alle soorten en maten gebruik kunnen maken van de WBSO en RDA-subsidies om de financ ële lasten van R&D-projecten te verlagen. Hiermee draagt de overheid bij aan meer innovatievermogen en een stevigere concurrentiepositie van Nederlandse bedrijven. De WBSO verlaagt de loonkosten en de RDA levert een extra aftrekpost op voor andere kosten en uitgaven voor het project. Naast de WBSO en de RDA kunnen bedrijven ook gebruik maken van de Innovatiebox. Meer informatie op de RVO-website: http://www.rvo.nl Aftrekposten De MIA (Milieu Investeringsaftrek) is een aftrekpost die gebruikt kan worden voor milieuvriendelijke investeringen bovenop de gebruikelijke investeringsaftrek. De Vamil (Willekeurige Afschrijving Milieu-Investeringen) geeft ondernemers de mogelijkheid om 75% van de investeringskosten op een zelf te bepalen tijdstip af te schrijven. Op de Milieulijst staat voor welke investeringen de MIA\Vamil gebruikt kunnen worden. Meer informatie op de RVO-website: http://www.rvo.nl Krediet - Het Innovatiekrediet is bedoeld voor het gat op de kapitaalmarkt in de fase waarin ondernemers druk bezig zijn om hun innovatieve concept werkend te krijgen, maar nog geen omzet kunnen draaien. Het krediet is risicodragend en hoeft alleen te worden terugbetaald als de ontwikkeling slaagt. Naast het uitgeven van subsidies staat het Ministerie van Economische Zaken ook voor een deel garant voor bedrijven die een lening willen afsluiten, maar de bank niet genoeg zekerheid kunnen bieden. Voor het MKB doen ze dit via de Borgstelling MKB Kredieten (BMKB) en voor (middel)grote ondernemingen via de Garantie Ondernemingsfinanc ering (GO). Meer informatie op de RVO-website: http://www.rvo.nl Faciliteit circulaire economie De provincie Friesland gaat de circulaire economie stimuleren door het opzetten van een regeling voor het stimuleren van plannen voor het hergebruik van grondsto en en energie met economische perspectief. Meer informatie op de Provincie Friesland-website: http://uitvoeringsprogrammawff.nl Amsterdams Investeringsfonds (AIF) Het AIF is een revolverend fonds, oftewel het geld moet terug verdiend worden, dat onder andere investeert in projecten voor de transitie naar de circulaire economie. De aanvragen worden uitgevoerd in nauw overleg met het Amsterdam Economic Board, waarbinnen het Afval Energie Bedrijf Amsterdam actief is in projecten die gericht zijn op het bevorderen van de circulaire economie. Meer informatie op de website van de gemeente Amsterdam: http://www.amsterdam.nl

Welke financieringsmogel jkheden zijn er voor ondernemers vanuit de Europese Unie? De Europese Unie biedt verschillende soorten financieringsstructuren aan voor ondernemers, overheden en financiële instellingen. INTERREG, Horizon 2020 en Eurostars zijn subsidies waar zowel ondernemers als overheden gebruik van kunnen maken. Het European Investment Fund (EIF) brengt financiële instellingen en ondernemers bij elkaar. INTERREG INTERREG investeert in innovatieve en duurzame oplossingen voor Europa en is bedoeld voor overheden, kennisinstellingen, bedrijven, ontwikkelingsmaatschappijen, on-prof tinstellingen en ngo s. RVO (2014), INTERREG, p.3-9. Horizon 2020 Het Horizon 2020 programma van de Europese Unie richt zich op het verduurzamen van de economie en maatschappij. In 2014-2015 richt de Europese Commissie zich op de thema s water, afval en materialen (uitgezonderd voedsel en energie). Meer informatie op de RVO-website: http://www.rvo.nl Eurostars Eurostars is een subsidie voor internationale marktgerichte R&D en richt zich op innovatieve MKB-bedrijven die samenwerken met partners in andere landen. Onder bepaalde voorwaarden kunnen andere organisaties ook deelnemen aan Eurostars-projecten. RVO (2015), Factsheet Eurostars-2, p.1.

Welke crowdfundingsmogelijkheden zijn er voor mij als ondernemer? Er bestaan meer dan 450 crowdfunding platforms, de bekendste voorbeelden zijn Kickstarter en Indiegogo. Bedrijven van verschillend formaat kunnen gebruik maken van de platforms om geld op the halen voor hun start-ups of innovatieve projecten op het gebied van circulaire economie. World Economic Forum (2014), Towards the Circular Economy: Accelerating the scale-up across global supply chains, p.54

Wat kan ik als overheid nog meer doen om de financiering oor de circulaire economie te verbeteren? Welke instrumenten staan tot mijn beschikking? Externe kosten kunnen alleen daadwerkelijk worden geïnternaliseerd door overheden. Dit kan gedaan worden door een Belasting Ontnomen Waarde, of via toenemende milieubelastingen. Als voorbeeld worden de externe kosten van emissies weergeven. Door meerdere bedrijven worden de externe kosten al geïnternaliseerd in een alternatieve boekhouding. Belasting Ontnomen Waarde - In plaats van een Belasting Toegevoegde Waarde, die zowel op producten als diensten wordt geheven, wordt een Belasting Ontnomen Waarde voorgesteld: als er waarde wordt onttrokken aan een grondstof, moet er belasting betaald worden. Op deze manier is het altijd economisch aantrekkelijk om producten en materialen te recyclen op hun hoogste restwaarde. Bedrijven bereiden zich al voor op zo'n scenario en er is wereldwijde ondersteuning. The Ex tax Project (2014), New era. New plan. Fiscal reforms for an inclusive, circular economy, p.57-59 Milieubelastingen - Wanneer realistische schattingen van externaliteiten bekend zijn, zou het mogelijk moeten zijn om deze in markttransacties te internaliseren door milieubelastingen en -toeslagen te introduceren. Uit economisch oogpunt zou dit werken, omdat 1. Marktpartijen verantwoordelijkheid nemen voor hun producten 2. Marktpartijen de meest e ciënte maatregelen zullen nemen - wanneer de kosten voor belastingen hoger zijn, zullen zij hun e ciëntie verhogen 3. Er een continue drijfveer is om schonere technologieën en producten te blijven ontwikkelen 4. Iedere partij voor zichzelf een flexibele plossing kan bepalen. Andersen (2006), An introductory note on the environmental economics of the circular economy, p. 137 Alternatieve boekhouding Naast de traditionele boekhouding kunnen bedrijven een alternatieve boekhouding bijhouden waarbij de externe kosten geïnternaliseerd worden in een ono ciële jaarrekening. AkzoNobel gebruikt bijvoorbeeld de 4D-methode, waarbij ze naast financ eel kapitaal ook natuurlijk, sociaal en humaan kapitaal evalueren. Natural Capital Coalition (2014), Taking stock: existing initiatives and applications, p. 22. Meer informatie op de Kenniskaart Natuurlijk Kapitaal en de website van AkzoNobel: http://report.akzonobel.com Green Bond Principles (GBP) Overheden en (ontwikkelings)banken kunnen Green Bonds, oftewel groene obligaties, uitgeven voor projecten in de circulaire economie. De financ ële instellingen investeren in deze groene obligaties, waardoor ze indirect de transitie naar een circulaire economie financ eren. Het GBP faciliteert en controleert dit proces. ICMA (2015), Green Bond Principles, p. 1-2

Wat kan ik als bank, venture capital of andere belegger nog meer doen? Welke instrumenten staan tot mijn beschikking? Bedrijven en entrepreneurs die de overstap willen maken naar een Circulair Bedrijfsmodel kunnen vaak niet voldoende kapitaal bemachtigen om deze overstap ook daadwerkelijk te maken. Financiële instellingen kunnen investeren in deze bedrijven en zo de transitie naar een circulaire economie bevorderen. Voorbeelden van financiële instellingen die investeren in de circulaire economie zijn: ING, Rabobank, Delta Lloyd, PGGM, Stichting Pensioenfonds Zorg en Welzijn en Nieuwe Steen Investments. European Investment Fund (EIF) COSME en InnovFin SME Guarantee Facility (InnovFin MKB garantiefaciliteit) zijn onderdeel van het EIF. Het doel van COSME is het bevorderen van ondernemerschap door het verstrekken van risicodragend kapitaal aan beleggingsfondsen, die op hun beurt investeren in het MKB. Via COSME worden ook garanties en tegengaranties verstrekt aan financ ële instellingen, zodat zij meer leningen kunnen verstrekken aan het MKB. Bij het InnovFin treedt het EIF op als intermediair tussen financ ële instellingen en de ondernemer die de lening afsluit. Daarnaast staan ze garant voor de lening. Europese Commissie (2015), COSME, p.2. Meer informatie op de EIF-website: http://www.eif.org Banken Banken kunnen op de volgende vijf manieren kapitaal gebruiken om de transitie naar een circulaire economie mogelijk te maken: 1. Ze kunnen bedrijfsobligaties uitgeven voor het financ eren van circulaire bedrijven. 2. Ze kunnen leasing inpassen in de betalen-voor-gebruikmodellen. 3. Ze kunnen factoring, een vorm van debiteurenfinanc ering, en de productieketen financ eren. Dit geeft de circulaire bedrijven toegang tot startkapitaal door toekomstige inkomsten aan banken te verkopen. 4. Banken kunnen gestructureerd financ eren: het financ eren van specif eke, zelfstandige projecten op het gebied van de circulaire economie. 5. Problemen met de uitbreiding van de balans oplossen door de balans te reduceren door financ ering buiten de balans op te nemen. ING (2015), Rethinking finance in a circular economy, p. 37 Contracten In één vorm van de circulaire businessmodellen blijft de producent eigenaar van het product en leaset dit aan de klant, bijvoorbeeld de lampen van het Pay-per-Lux model van Philips, het tapijt van Desso en de bureaustoelen van Ahrend. In dit nieuwe model blijven deze producten eigenaar van de producent, waardoor financ ële instellingen in geval van faillissement geen aanspraak op deze producten kunnen maken. Een toets voor de gezondheid van de financ ële situatie van de klant of contractuele bepalingen vormen een oplossing. ING (2015), Rethinking finance in a circular economy, p. 39-40