Financiële trends in de ICT-sector Focus op rendement en toegevoegde waarde 1
Inhoudsopgave Voorwoord en inleiding 3 Conclusies en aanbevelingen: focus op rendement en winstgevendheid 5 1 Schets van de ICT-markt 6 2 Naar meer rendement op vermogen 12 3 Trends in winstgevendheid 25 Nawoord 29 Namenlijst geïnterviewden 30 Begrippenlijst 30 Literatuurlijst 31 2
Voorwoord en inleiding Crisis is voor ICT-sector bedreigend, maar biedt ook kansen De ICT-sector is dynamisch, zeker onder de huidige economische omstandigheden. De crisis is bedreigend, maar biedt ook kansen. In vergelijking met de internetcrisis 2000-2003 wordt de crisis nu zwaarder gevoeld bij nagenoeg alle afnemersgroepen van ICT-bedrijven. Ondernemingen kijken steeds kritischer naar terugverdientijden, dure consultants worden gemeden en grote implementatietrajecten uitgesteld. Aan de andere kant neemt de krapte op de arbeidsmarkt weer iets af en kunnen ICT-leveranciers scoren door voor klanten kostenreducties te realiseren. Dit rapport biedt inzicht en geeft praktische tips ICT-bedrijven reageren verschillend op de huidige economische omstandigheden. Dit heeft enerzijds te maken met de propositie en het segment waarin men actief is en anderzijds hoe er op winstgevendheid en kasstromen wordt gestuurd. ABN AMRO wil de bank zijn voor de ICT-sector en heeft een onderzoek laten uitvoeren naar financiële trends binnen de sector. Hoe anticipeer je als ICT-bedrijf op het veranderende landschap? Moet je nu juist investeren of vooral kosten besparen? Hoe kom je als winnaar uit de bus en realiseer je een hoger rendement? Met dit rapport wil ABN AMRO ICT-ondernemers inzicht verschaffen in de financiële trends en praktische adviezen geven over de bedrijfsaanpak en de mogelijkheden om een hoger rendement te realiseren. Het belang van treasury voor de ICT-sector Dit rapport gaat over de rol van treasury binnen de ICT-sector. Met treasury bedoelen we: het beheren en sturen van geld van de onderneming met als doel een duurzame toegang tot de vermogensmarkten (inclusief corporate finance) en een optimale financiële logistiek. De financiële markten hebben zich de afgelopen decennia in hoog tempo ontwikkeld. Deze ontwikkelingen leiden voor grote en middelgrote ondernemingen tot kansen en bedreigingen. Om kansen te benutten en bedreigingen af te wenden, moet men over voldoende knowhow beschikken. De afdeling administratie in de enge zin van het woord bezit deze kennis over het algemeen niet. Daarom hebben veel bedrijven een aparte treasury-functie of treasuryafdeling. Indeling rapport Dit rapport bestaat uit drie delen. Hoofdstuk 1 schetst de ICT-markt en de trends, marktverwachtingen en de relatieve financiële performance van ICT-bedrijven. In de geprinte versie van dit rapport vindt u de beknopte marktschets, op internet de uitgebreide versie in een digitale bijlage (www.abnamro.nl/technologie). Hoofdstuk 2 gaat in op de vraag hoe het rendement op vermogen van ICT-bedrijven kan worden verbeterd. In hoofdstuk 3 worden de trends in winstgevendheid beschreven om vervolgens in te gaan op instrumenten die de winstgevendheid van een ICT-bedrijf kunnen verbeteren. De belangrijkste conclusies en aanbevelingen vindt u vooraan in het rapport, na het dankwoord. INHOUD 3
Dankwoord Graag dank ik de ICT-ondernemers die voor dit rapport meewerkten voor hun waardevolle bijdragen in de interviews. Verder wil ik mijn directe collega s bedanken voor de totstandkoming van dit rapport. En natuurlijk gaat veel dank uit naar Adriaan Meij van AME Research voor zijn analyses en het schrijven van dit rapport. AME Research heeft zich in de afgelopen jaren gespecialiseerd in financiële analyses van ICT-bedrijven in Nederland. Met Adriaan hebben we interessante discussies gevoerd over het belang van de ICT-sector voor innovatief Nederland, mogelijkheden om tot een beter rendement te komen en de rol die een adviseur of bank daarin kan spelen. Die discussie gaan wij ook graag met u aan! Ik wens u veel leesplezier, Menno van Leeuwen, Sector Banker Media & Technologie ABN AMRO Sector Advisory 4
Conclusies en aanbevelingen: focus op rendement en winstgevendheid Conclusies De ICT-sector in Nederland is hoog ontwikkeld en diep verankerd in de economie en de samenleving en daardoor even conjunctuurgevoelig als andere sectoren. Gemiddeld presteren ICT-ondernemingen naar internationale maatstaven onder de maat op economisch toegevoegde waarde, rendement en winstgevendheid. De treasury-functie is gemiddeld genomen onvoldoende toegerust om financiële en operationele processen optimaal te managen en te integreren. De afdelingen zijn vaak overbelast of onderbezet, procesautomatisering is onvoldoende doorgevoerd en voorspellend analytisch vermogen schiet tekort. ICT-ondernemingen kunnen structureel tot hogere rendementen komen door maatregelen tot winstbehoud op het gebied van cashflow- en werkkapitaalmanagement in het lange termijnbeleid te borgen. Technologische innovatie, de recessie en veranderende businessmodellen maken de ICT-sector dynamisch. Om risico s en kansen beter in te kunnen schatten, moeten ondernemingen het gedrag van hun bestaande en potentiële concurrenten en klanten bestuderen en marktsegmenttrends in kaart brengen. Om risico s beter in te schatten, kansen te benutten en uiteindelijk een hoger rendement te behalen is de rol van treasury cruciaal. Treasury dient meer aandacht te besteden aan procesautomatisering, financieel beheer, ondernemersfinanciering en rendementsverbetering. De inhoud van deze functie verandert daardoor van boekhouding van de historie naar financiële businessstrategie. Aanbevelingen voor ICT-ondernemingen Kies voor één kernactiviteit en automatiseer de primaire en secundaire processen maximaal. Maak voortdurend actuele en toekomstverkennende managementrapportages. Analyseer (potentiële) concurrenten en klanten van het marktsegment waarin het bedrijf actief is en nieuwe business- en verdienmodellen. Leg verantwoordelijkheden bij de bron (de persoon die verantwoordelijk is voor een beslissing in het proces) en borg financiële en operationele prestatie-indicatoren duurzaam in de treasury-functie. Communiceer intensief met alle belanghebbenden over de managementrapportages en prestatie-indicatoren om steun en vertrouwen te verwerven. Streef minimaal naar een rendement op het totaal vermogen dat bijdraagt aan de macro-economie. 5
1 Schets van de ICT-markt Elke sector heeft zijn eigen financiële trends. Ook de ICT-sector. In dit hoofdstuk schetsen we de ICT-markt. Deze schets valt in drie delen uiteen: Trends en prognoses Financiële analyse van 110 ICT-ondernemingen Analyse macro-economische toegevoegde waarde 1.1 Trends en prognoses Nieuws lezen op een elektronische leesplank in plaats van de krant; de patiënt thuis online diagnosticeren en begeleiden; financiële gegevens die altijd en overal uitwisselbaar zijn (XBRL); digitale in plaats van papieren facturen, belastingaanslagen en dossiermappen; vergaderen via beeldschermen; deuren, lampen, containers en andere dingen die actief meedenken (M2M); robots als hulp in de huishouding; persoonsgegevens die slechts één keer in de administratie voorkomen; softwaretoepassingen naar keus in de cloud samenstellen en ze huren in plaats van kopen. Dit zijn enkele van de talloze praktische arbeid- en milieubesparende oplossingen waar de Nederlandse ICT-industrie nu en de komende tien jaar aan werkt. Adequate financiering is daarbij onmisbaar; in de ICT-sector gaat veel geld om. Omzetontwikkeling De Nederlandse ICT-industrie is een jong volwassen sector die met een omzet van circa EUR 31,2 miljard in 2008 een bijdrage leverde van 5,3% aan het bruto binnenlands product. In de ICT-industrie werken zo n 120.000 voltijd medewerkers; bij aanbieders en eindgebruikers zijn in totaal 248.000 mensen werkzaam in een ICT-beroep. In totaal zijn er meer dan 27.000 ICT-ondernemingen in Nederland: tal van kleine bedrijven, een paar honderd grotere en een stuk of tien concerns. Informatietechnologie (IT) nam in 2008 met een omzet van EUR 16,6 miljard 53,2% van de ICT-industrie voor haar rekening. De telecommunicatiesector (CT) had met een omzet van EUR 14,6 miljard een aandeel van 46,7%. Binnen de IT-sector zorgden IT-diensten in 2008 voor de meeste omzet: EUR 9,3 miljard. Daarna volgorde hardware zoals PC s, laptops, servers en randapparatuur met een omzet van EUR 4,2 miljard. De software-industrie had een omzet van EUR 3 miljard. Een belangrijk deel van deze software wordt in het buitenland geproduceerd. Maatwerk software valt in deze rekensom onder de dienstverlening en leverde een omzet op van EUR 600 miljoen. Krimp en groei Naar verwachting krimpt de IT-sector in 2009 met 4 tot 5%, vooral door een omzetdaling in hardware en IT-diensten en in mindere mate software. De hardwaresector staat al langer onder druk en zal waarschijnlijk, net als IT-diensten, ook in 2010 nog iets dalen in omzet. De omzet in de softwaremarkt herstelt zich in 2010 naar verwachting weer met ruim 3% groei. De omzet in hardware voor telecommunicatie (mobiele telefoons, netwerkapparatuur) valt in 2009 fors terug; de telecommunicatiediensten (vooral KPN) handhaven zich goed door groei in nieuwe mobiele en draadloze diensten, bijvoorbeeld voor smartphones. Naar verwachting valt de ICT-sector in 2009 met minder dan 1% terug en treedt er in 2010 een herstel op van minder dan 1%. De omzet in de totale ICT-industrie neemt in 2009 naar verwachting met circa 2,5% af en toont in 2010 weer een licht herstel van 0,5%. 6
Hardware De omzet in PC s krimpt in 2009 door prijsdruk en vraagvermindering, maar de vraag naar goedkopere kleine notebooks neemt toe. Naar verwachting nemen na 2010 de wereldwijde PC-verkopen weer toe, vooral de verkoop van laptops. Wanneer eindgebruikers in opkomende landen zoals China, Rusland, India en Brazilië meer gebruik gaan maken van internet, mobiele communicatie, het online huren van software, virtualisatie en andere nieuwe middelen, zal dat niet een navenante groei van hardware opleveren. Deze landen slaan dan een hele technologiefase over die westerse eindgebruikers wel moesten doormaken. Internet Het internetgebruik blijft groeien. Internettelefonie wint met al 2,7 miljoen aansluitingen steeds meer terrein. Het marktaandeel is ruim 40% en KPN is marktleider. Maandelijks maken 1,8 miljoen mensen gebruik van mobiel internet. Nederlanders behoren tot de meest actieve gebruikers van sociale media zoals Hyves, LinkedIn en Youtube. Meer dan 40% van de bevolking leest blogs. Een aanzienlijk lager percentage levert zelf ook bijdragen aan blogs. Software Er is een verschuiving van de verkoop van softwarelicenties naar online verhuur van software. In het segment van CRM-software heeft huursoftware - Software as a Service (SaaS) - al een marktaandeel van 15%, vooral door de actieve rol hierin van Salesforce.com. Reeleezee is een Nederlands voorbeeld van online administratieve software. Cloud computing is een vorm van computergebruik waarbij intensief gebruik wordt gemaakt van internet. Gebruikers betalen alleen voor de software en server(capaciteit) die zij gebruiken; al die diensten worden online afgenomen. De overheid is druk bezig haar automatisering te baseren op open standaarden en open source software. Innovatie De technology-push is in de ICT-sector sterk. De technologie is grotendeels buitenlands, de Nederlandse industrie is vooral dienstverlenend. Online netwerken zijn in de fase van grootschalige verspreiding beland. Multimediale strategieën en steeds verdere digitalisering van content leiden tot bijvoorbeeld de penetratie van elektronische boeken en zelfs kranten (zie bijvoorbeeld Kindle op Amazon.com). De sites www.mybebook.com en www.irextechnologies.com zijn Nederlandse e-reader initiatieven. Sensortechnologie begint meetinstrumenten te vervangen, bijvoorbeeld in de belangrijke groeimarkten van industriële en medische automatisering. Actuele innovatiegolven zijn onder meer robotica en bio-informatica. De beschikbaarheid van voldoende venture capital is een belangrijke voorwaarde om aanhoudend innovatief te kunnen zijn en Nederland als innovatieland op de kaart te houden. Meer over (innovatieve) trends en prognoses leest u in de bijlage van dit rapport op internet: www.abnamro.nl/technologie 1.2 Financiële analyse ICT bedrijven actief in Nederland De ICT-sector in Nederland bestaat uit ruim 27.000 ondernemingen de honderdduizenden zelfstandige professionals niet meegerekend die een soms verwarrende veelheid aan activiteiten ontplooien. Dit rapport geeft met de analyse van 110 (middel)grote ondernemingen uit de database van AME Research een bescheiden beeld van de 7
complexe werkelijkheid. Alle onderzochte ondernemingen hebben een door de accountant geautoriseerde jaarverslag met resultatenrekening en toelichting tot en met 2007 gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel. Daardoor hebben we goed inzicht kunnen krijgen in het financieel presteren van deze ondernemingen. Gezien de totale omzet van EUR 28 miljard in 2007 in Nederland representeert deze groep een aanzienlijk deel van de totale ICTomzet in Nederland. Indeling naar grootte Er is één onderneming die naar omzet (in Nederland) met kop en schouder boven alle andere uitsteekt: KPN Telecom. Dit bedrijf had in 2008 een omzet van EUR 10,5 miljard, waarvan ruim EUR 1 miljard voor rekening van ICT-dienstverlener Getronics kwam. In de groep van concerns met een omzet van EUR 1 tot ruim EUR 2 miljard in 2008 zitten onder meer IBM Nederland, Imtech, Vodafone, Atos Origin, Siemens Nederland, Hewlett Packard en Philips Electronics. Een aantal van deze concerns ontplooit ook niet ICTgerelateerde activiteiten. Tabel 1: Aantal geanalyseerde ICT-bedrijven naar omzetklasse > EUR 1000 mln 12 EUR 500-1000 mln 9 EUR 250-500 mln 6 EUR 100-250 mln 13 EUR 50-100 mln 17 < EUR 50 mln 53 Totaal 110 Bron: ICT analist (AME Research) Onder de bedrijven met (in 2008) een omzet van EUR 500 miljoen tot EUR 1 miljard komen meer gespecialiseerde ICT-dienstverleners voor, zoals Capgemini, Logica, Centric, Ordina, Accenture, handelshuis Ingram Micro, Brunel en Copaco. Bedrijven die in 2008 een omzet behaalden van EUR 250 tot EUR 500 miljoen zijn onder meer BT Nederland, Nedfield, Unit4Agresso en Sogeti Nederland. De laatste maakt net zoals Capgemini deel uit van de Franse Capgemini Group. Onder de dertien ondernemingen in de omzetklasse van EUR 100 tot EUR 250 miljoen bevinden zich onder meer LB Icon, Simac Techniek, Qurius, Trust, Inter Access en BE Semiconductors. PQR, ICT Automatisering en ADP Nederland behaalden in 2008 een omzet tussen de EUR 50 en EUR 100 miljoen, net als nog veertien andere ICTondernemingen. Bijna de helft van alle onderzochte ondernemingen heeft een omzet kleiner dan EUR 50 miljoen, met bekende namen als AFAS Software, Planon en TMC Group. Vooral dienstverlening Er zijn duizenden kleine ondernemingen tot tien medewerkers met een omzet van minder dan EUR 1 miljoen. Onder de 110 geanalyseerde ondernemingen zijn er 23 die eigen software maken en verkopen. Zij behaalden een omzet in 2007 van EUR 2,4 miljard of ruim 7% van de totale omzet van de onderzochte groep. De Nederlandse ICT-industrie is overwegend dienstenverlenend. De halfgeleiderindustrie met onder meer ASML, ASMI en BESI en hun toeleveringsbedrijven nemen overigens ook een belangrijke positie in. ASML, ASMI en BESI maken deel uit van de 110 onderzochte ondernemingen. In de grafieken en tabel hieronder is goed te zien welke impact de omzetvallen in 2001-2003 en in 2008 hadden op het bedrijfsresultaat van deze leveranciers aan de chipindustrie. In 2001-2003 leden 8
de drie bedrijven door de omzetdaling operationeel verlies. In 2008 niet, maar wel viel het bedrijfsresultaat door de omzetdaling fors terug. Figuur 1: Omzet, ASML, ASMI en Besi in EUR 1000 6.000.000 4.000.000 2.000.000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bron: ICT analist (AME Research) Figuur 1 geeft de procentuele verandering van de omzet en het bedrijfsresultaat van ITdienstverleners Pecoma, Qurius en Simac Techniek weer. De gezamenlijke omzet van deze IT-dienstverleners klimt tussen 2004 en 2007 uit het dal van 2003. Het gezamenlijke bedrijfsresultaat daalt in 2007 al, om in 2008 fors terug te zakken. De omzetveranderingen hebben steeds een forse impact op de resultaten, die weer een stevige invloed hebben op de ondernemingsfinanciering. Figuur 2: Bedrijfsresultaat ASML, ASMI en BESI in EUR1000 1.200.000 800.000 400.000 0-400.000-800.000 Bron: ICT analist (AME Research) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Figuur 3: Verandering in procenten in omzet en bedrijfsresultaat (EBIT) van drie IT-dienstverleners (Pecoma, Qurius en Simac) over de periode 2001-2008 100% 0% -100% -200% -300% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Omzetgroei EBIT verandering Bron: ICT analist (AME Research) 9
1.3 Groei toegevoegde waarde ICT-sector blijft achter In de laatste decennia van de vorige eeuw ontstond de indruk dat de ICT-industrie een krachtige economische motorfunctie had en steeds harder zou groeien dan de economie als geheel. Dit beeld is achterhaald. De bedrijfstak is volwassen geworden en verzonken in de economie als geheel. Ook kunnen vraagtekens geplaatst worden bij de observatie dat toepassing van ICT de productiviteit van de economie verbetert. Nu de meest gangbare ICT-toepassingen een hoge penetratiegraad hebben bereikt, is het aannemelijk dat de ICTindustrie even gevoelig is voor conjunctuurveranderingen als andere sectoren. Brutomarge Het bruto omzetresultaat (de brutomarge) van de Nederlandse ICT-sector is sinds 2000 minder gegroeid dan het bruto binnenlands product tegen marktprijzen. De brutomarge van 70 van de 110 onderzochte ICT-ondernemingen nam toe van EUR 18,5 miljard in 2000 naar EUR 24,4 miljard in 2007. In die periode steeg het BBP van EUR 418 miljard naar EUR 567,1 miljard. In de volgende grafiek is het verloop van de brutomarge te zien. De index voor het jaar 2000 is 100. Toegevoegde waarde De groei van de toegevoegde waarde in de ICT-sector blijft beduidend achter bij die van de gehele economie. De sector heeft grenzen aan groei in toegevoegde waarde en winstgevendheid bereikt en een verdere consolidatie lijkt onderweg. Het is aan ICTondernemingen om hier bij hun strategische beleid rekening mee te houden. Bert Landman van Landman Consultancy tekent daarbij het volgende aan: Je ziet inderdaad een terugloop, die drie belangrijke oorzaken heeft: Het uiteenspatten van de internetzeepbel aan het begin van deze eeuw waardoor de excessieve uitgaven in IT werden gecorrigeerd. Dit effect is het sterkst. Het teruglopen van de productmarges Het verdwijnen van diensten naar India etc. Op langere termijn over tien jaar stabiliseert de toegevoegde waarde van de markt zich rond de 1,75% van het BBP, een volwassen industrie dus. Daarin is nog niet het effect van cloud computing berekend. Figuur 4: Brutomarge ICT versus BBP 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 ICT sector BBP Index: 2000=100. Bron ICT sector: Landman Consultancy, bron bruto binnenlands product (BBP): Centraal Plan Bureau (CEP) 10
1.4 Conclusie De ICT-sector is jong volwassen. De dynamiek is blijvend en vooruitzichten op korte termijn zijn matig. De performance van ICT-bedrijven, zoals blijkt uit ons onderzoek onder 110 ICTbedrijven over 2007 en een steekproef van enkele ondernemingen die hun resultaten over 2008 al bekend hebben gemaakt, legt de vinger al een beetje op de zere plek. Focus op groei leidt niet (altijd) tot verbetering van de performance op lange termijn. Hoofdstuk 2 gaat hier dieper op in met een analyse van het rendement op vermogen van ICT-ondernemingen. 11
2 Naar meer rendement op vermogen 2.1 Toevoegen van waarde Zolang een onderneming geen winst genereert die hoger is dan de kapitaalkosten, schept zij geen welvaart, zij vernietigt die. Peter Drucker. Succesvol ondernemen wordt lang niet alleen bepaald door financiële aspecten. Maar de succesvolle onderneming wordt wel zichtbaar door goede financiële prestaties. Deze zijn het gevolg van goed ondernemen en alle aspecten die daarmee samenhangen, zoals betrokkenheid van medewerkers en klanten en doelmatig georganiseerde processen. Winst Om te weten of ICT-ondernemingen financieel optimaal presteren is een norm nodig. Dit rapport gebruikt daarvoor de macro-economisch toegevoegde waarde die gekoppeld is aan de internationale rendementseisen van kapitaalverschaffers. In dit tijdperk van de informatie-economie is het belangrijk dat ondernemingen efficiënt met hun interne en externe informatiestromen omgaan en een financiële bijdrage leveren aan de macroeconomie. Managementgoeroe Peter Drucker schreef in 1995 in Harvard Business Review: Zolang een onderneming geen winst genereert die hoger is dan de kapitaalkosten, schept zij geen welvaart, zij vernietigt die. Een uitdagende stelling, zeker in het licht van de ontwikkeling van belangrijke beursindices die in maart 2009 weer op het niveau van 1995 terechtkwamen. Drucker vindt dat nettowinst, het geld ten dienste van het eigen vermogen, helemaal geen winst is, zelfs niet als er vennootschapsbelasting of winstbelasting wordt betaald. Dan nog geeft de onderneming volgens Drucker minder terug aan de economie dan zij aan hulpbronnen verslindt. Sinds 1995 is daar de aandacht bijgekomen voor de waarde die ondernemingen aan het milieu onttrekken door energieverbruik en de bijbehorende uitstoot van schadelijke stoffen. Model AME Research heeft een eenvoudig en praktisch model ontwikkeld om te bepalen of ICTondernemingen een bijdrage leveren aan de welvaart. Het model gaat uit van de volgende aanname: Wanneer het operationele bedrijfsresultaat (EBIT) na aftrek van betaalde vennootschapsbelasting en na aftrek van 10% rendement op het totale vermogen een overschot vertoont, dan levert de onderneming een bijdrage aan de economie als geheel. Dit is vanzelfsprekend een vereenvoudiging die is toegepast omdat elke onderneming deze kerngegevens publiceert. Wanneer concerns een verfijndere definitie gebruiken voor de economic value add kunnen de kengetallen die daarvoor gebruikt worden vaak niet uit de jaarrekening gedestilleerd worden en vergelijkbaar worden gemaakt met die van andere ondernemingen. Bij deze definitie kan dat wel. Het meerdere rendement komt aanvankelijk aandeelhouders ten goede. Zij zullen het via investeringen terugsluizen in de economie. In 2007 hadden 40% van 110 onderzochte ICT-ondernemingen volgens het model van AME Research na aftrek van vennootschapsbelasting een EBIT van meer dan 10% van het balanstotaal. Definitie De macro-economische toegevoegde waarde zoals hierboven beschreven, is een ander begrip dan de bruto toegevoegde waarde die gebruikelijk in de ICT-sector en bijvoorbeeld door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) wordt gehanteerd. De gangbare term voor toegevoegde waarde is de brutomarge, de omzet na aftrek van externe inkoopkosten. De macro-economische toegevoegde waarde die in dit rapport wordt gehanteerd gaat ervan uit dat kapitaalverschaffers op de wereldmarkt een rendement willen hebben van tweemaal de 12
rente op middellange staatsleningen. Op die manier worden zij beloond voor het risico dat zij nemen. Gemiddeld lag deze risicopremie in de ICT-sector de laatste decennia op circa 10% van het totale vermogen. De rendementseis voor het eigen vermogen was en is daardoor vaak meer dan 20%, zoals bij Exact Software. Omdat het eigen vermogen meestal minder dan de helft van het balanstotaal is. Het niveau van het door investeerders gewenste rendement verschilt wat voor de sectoren hardware, software en diensten. De kerngegevens waarmee de macro-economisch toegevoegde waarde berekend kan worden moet iedere grotere onderneming jaarlijks verplicht bij de Kamer van Koophandel deponeren. De vereiste economische toegevoegde waarde fluctueert met de rentestand. In januari 2009 zijn de costs of capital gedaald ten opzichte van 2007, zo blijkt uit onderzoek van de Leonard N. Stein School of Business van de Universiteit van New York onder 6870 ondernemingen. Voor de hele markt komen ze dan op 7,18%, voor computer software & services op 8,12%, voor e-commerce op 9,17% en bijvoorbeeld voor semi-conductors op 10,59%. Met de definitie van rendement op vermogen die in het model van AME Research wordt gehanteerd, worden drie doelen bereikt. 1. Het rendement is gekoppeld aan het internationale rendement dat investeerders en beleggers willen hebben en niet aan het subjectieve rendement op eigen vermogen waarmee aandeelhouders tevreden zijn. 2. Het is meetbaar of een onderneming volgens internationale standaarden van de kapitaalmarkt waarde toevoegt aan de economie of er waarde aan onttrekt. 3. Er is een nastrevenswaardige norm voor ondernemingen die zich ten doel stellen hun winstgevendheid en rendement naar internationaal topniveau te brengen. Tabel 2: Macro-economisch toegevoegde waarde in EUR 1000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Centric 2.001-3.169 1.886 2.688 4.211 15.764 22.634 Afas ERP Software 673 1.716 2.484 2.954 3.504 3.615 4.801 Boer & Croon 1.863 809 147 1.550 1.275 2.083 4.265 Quint Group 439 968 899 302-807 1.784 1.723 Totaal: 4.976 324 5.416 7.494 8.183 23.246 33.423 Verandering in procenten -93,5 1571,6 38,4 9,2 184,1 43,8 Bron: ICT ANALIST ONLINE (AME Research) Sterke ondernemingen Ondernemingen bepalen zelf hun rendementseisen; deze zijn afhankelijk van de levensfase waarin een onderneming zich bevindt. Ondernemingen die structureel macro-economisch waarde toevoegen hebben een financieel sterke positie op de wereldmarkt en lopen minder risico ongewenst overgenomen te worden. Ook beschikken zij volgens het model over voldoende investeringsmiddelen om te voldoen aan uiteenlopende eisen op het gebied van maatschappelijk verantwoord en milieubewust ondernemen. Ondernemingen die een aantal jaren macro-economische waarde toevoegen hebben minder vreemd vermogen nodig omdat hun ingehouden winsten voldoende zijn. Ondernemingen die sturen op macro-economische waarde, worden minder gevoelig voor externe marktverstoringen, bijvoorbeeld op financiële markten. Dat blijkt onder meer uit de structurele financiële gezondheid van ondernemingen als Centric, Boer & Croon, Quint Group en Afas Software (zie tabel 2). 13
In 2008 is de macro-economisch toegevoegde waarde van de ICT-sector waarschijnlijk verslechterd, zo blijkt uit de inmiddels bekend gemaakte resultaten van 27 van de onderzochte ondernemingen. Naar verwachting zet deze verslechtering in 2009 door en zal een verbetering van efficiency en productiviteit nodig zijn om weer tot herstel te komen. 2.2 Macro-economisch toegevoegde waarde in de ICT-sector De treasury binnen ondernemingen en van de bank kan een belangrijke rol spelen bij herstel van de trend naar een hogere macro-economisch toegevoegde waarde. ICT-ondernemingen die al jarenlang waarde toevoegen aan de economie zijn bijvoorbeeld TomTom, Exact, Accenture, Trust Holding, Accountview, VKA, Ciber Nederland, HBSoftware en Scholten Awater. TomTom moest overigens over 2008 een flinke stap terugdoen. 2007 was een gezond jaar voor de Nederlandse ICT-industrie met een positieve winst- en omzetgroei. In totaal onttrokken de 110 geanalyseerde ICT-ondernemingen in 2007 (exclusief KPN Telecom) EUR 377 miljoen aan macro-economische waarde. Anders gezegd, het bedrijfsresultaat van de onderzochte ondernemingen had in 2007 in totaal EUR 377 miljoen hoger moeten zijn om voor de sector als geheel macro-economische waarde toe te voegen. Succesfactoren Of bedrijven economische waarde toevoegen wordt niet bepaald door het soort onderneming of de marktsector. De succesvolle ondernemingen zijn namelijk zowel softwarebedrijven, consultants, wederverkopers als vernieuwers. Focus, kwaliteit van het management, procesautomatisering, constructieve bedrijfscultuur, anticiperen op technologische vernieuwing en marktverhoudingen en oog voor stabiele ondernemingsfinanciering zijn belangrijke factoren die een extra financiële bijdrage aan de economie kunnen opleveren. Waarde onttrekken ICT-ondernemingen die met veel eigen of vreemd vermogen werken en daardoor een lage omloopsnelheid van hun vermogen hebben, onttrekken waarde aan de macro-economie. De verklaring voor hun situatie zit in bijvoorbeeld te veel concurrentie, verouderende producten en diensten en zwak financieel management. Recessie ICT-bedrijven hebben een scala aan mogelijkheden om de toegevoegde waarde te verbeteren. Sinds 2004 is dat ook gebeurd; met de rugwind van een sterke conjunctuur onttrokken ondernemingen steeds minder waarde aan de economie. De prestaties werden steeds beter en waren onderweg om in 2008-2009 gemiddeld waarde te gaan toevoegen. De economische recessie heeft deze trend tijdelijk gekeerd. De treasury van zowel ondernemingen als hun bank spelen een belangrijke rol bij herstel. Denk aan het verbeteren van de bedrijfswinst (EBIT) en het terugdringen van het gebruik van vermogen door gedetailleerd werkkapitaalmanagement, zonder de strategische focus uit het oog te verliezen. 14
Figuur 5: Macro-economisch toegevoegde waarde in de IT-sector 0-400 -800-1200 Bron: ICT ANALIST ONLINE. 2004 2005 2006 2007 In EUR mln. De macro-economische toegevoegde waarde is het operationele bedrijfsresultaat minus te betalen belastingen minus 10 procent van het balanstotaal van de onderneming. 2.3 Externe financiering voor de ICT-sector De treasury zou een profit center moeten zijn. Grote en middelgrote ICT-ondernemingen beschikken meestal over een afdeling die zich bezighoudt met de beheersing en sturing van geldstromen en de kansen, kosten en risico s die daarmee samenhangen. Kleinere ondernemingen beperken zich vaak tot beheer van kasstromen en de financiering van de onderneming. Financieel management blijft bij kleinere ondernemingen vaak onderbelicht. Meer aandacht voor financieel beheer, ook door kleinere ondernemingen, leidt tot een betere financiële structuur en uiteindelijk tot betere financiële resultaten. Die ontstaan door resultaat- en actiegericht werken in duidelijk omschreven en gestandaardiseerde logistieke processen. Zoals het consistent en structureel terugdringen van het aantal voorraaddagen. Met moderne ERP software is het mogelijk al in januari een complete geconsolideerde balans en resultatenrekening gereed te hebben, voorzien van de verklaring van de accountant. AFAS presteert jaar in jaar uit financieel superieur omdat, zoals zij zelf stelt, de financiële processen optimaal en actiegericht geborgd zijn. Uit de praktijk Uit de financiële resultaten van een aantal ICT-ondernemingen blijkt dat financiële beheersing en sturing (treasury) meer aandacht behoeft. Een aantal voorbeelden uit de praktijk illustreert deze behoefte: Een in 2002 opgericht ICT-consultantsbureau heeft zoveel geld geïnvesteerd in marktgroei, dat in 2008 de solvabiliteit een risicogrens passeerde waardoor hoogwaardig personeel moest worden ontslagen. Een expert in business process outsourcing investeerde zo zwaar in marktgroei, dat door een zich terugtrekkende klant en de recessie de rendementprognose zo negatief werd dat een bedrijfsonderdeel moest worden afgestoten. Een business partner van een grote hardwarefabrikant raakte door een te zwakke winstgevendheid en vermogensbasis in zwaar weer toen de fabrikant, om zelf winstgevender te worden, zijn dealerkanaal ging reorganiseren. Een innovatieve softwarefabrikant investeerde zo zwaar in internationale marktopbouw bij nog achterblijvende winstgevende omzet dat een andere investeerder tegen een relatief lage investering een belangrijk minderheidsaandeel verwierf. 15
Een klein internetbedrijf vond in Silicon Valley een investerende business angel die prompt de meerderheid van de aandelen verwierf en de oprichter aan de kant schoof. Een grote distributeur moest zich van de effectenbeurs terugtrekken na een ontdekte BTW-carrousel en een andere distributeur moest om dezelfde reden afzien van beursnotering. Financieel beheer Met zorgvuldig financieel beheer en een gezonde bedrijfsfinanciering ontstaat een financieel gestructureerde onderneming die duurzaam en tegen acceptabele kosten toegang heeft tot de vermogensmarkt. Bekwaam risicomanagement en beheer van kasstromen en liquide middelen zijn daarbij voorwaarden. Procesautomatisering van goederenstromen en diensten in een waardeketen wordt steeds beter onderkend als een belangrijke commerciële component van het zakendoen. Bij de financiering van de onderneming en de beheersing van financieel logistieke processen spelen externe partijen, leveranciers, afnemers, banken, leasemaatschappijen en onder meer de accountant een belangrijke rol. De recente kredietcrisis heeft het belang van hoogwaardig beheer van middelen en geldstromen aangetoond. Bij internationaal opererende ondernemingen is daarnaast veel aandacht nodig voor wisselkoersschommelingen. Evenals voor het beheer van werkkapitaal, verzekeringen, belastingzaken, subsidies, pensioenvoorzieningen en voor kleine beursgenoteerde ondernemingen alle aspecten die met beursnotering te maken hebben (investor relations). Treasury-afdeling ICT-ondernemingen kunnen voor een professioneel financieel management een speciale afdeling bemannen. Een goed functionerende treasury-afdeling kan zich ontwikkelen tot een profit center. Het financiële management moet risico s op verliezen zoveel mogelijk uitsluiten. Denk aan risico s met valutatransacties, dubieuze debiteuren, waarderingen van activa en aan renterisico s. Het streven is om winst te behalen uit inspanningen op het gebied van financiële transacties. Ondernemingen met meerdere werkmaatschappijen met een grote eigen bevoegdheid moeten kiezen tussen een centrale of decentrale treasuryfunctie. Bij een centrale aanpak is een modern financieel informatiesysteem nodig en de bereidheid van managers van werkmaatschappijen om financiële bevoegdheden af te staan in ruil voor hoogwaardige managementinformatie. Het bedrijfsbelang prevaleert dan boven de individuele belangen van managers. 2.4 Veel verbeteringen financieel beheer mogelijk Er is op het gebied van treasury veel te verbeteren in de Nederlandse ICT-sector. Bedrijven kunnen dit zelf invullen of uitbesteden aan hun bank of andere partijen die zich daarin specialiseren. Een scan van de 110 ondernemingen met een gezamenlijke totale omzet van EUR 48 miljard (inclusief buitenlandse omzet) en in totaal 210.000 werknemers in voltijdbanen in het topjaar 2007 leert het volgende: De gemiddelde solvabiliteit van de onderzochte bedrijven is 36%. Van de 110 ondernemingen hebben er 22 een solvabiliteit van minder dan 20%; dat is te laag. De gemiddelde liquiditeit (current ratio) is 1,5. Twintig ondernemingen hebben een te lage liquiditeit van minder dan 1. Gemiddeld staan de handelsdebiteuren op balansdatum 81 dagen uit. Bij veertien ondernemingen staan de debiteuren minder dan 45 dagen uit. Bij 16
zes ondernemingen staan ze 150 dagen of langer uit. Hoewel de meting een momentopname is, lijkt dit toch op een signaal van verzwakt debiteurenbeheer. Immateriële (financiële) activa, waaronder goodwill, maken 39,4% van de totale activa uit bij ICT-ondernemingen. Veelal zijn deze immateriële activa goodwill, R&Den softwareontwikkelingskosten. Dit is kenmerkend hoog in verhouding met andere sectoren. Er zit EUR 10,8 miljard oftewel 20% van de totale activa vast in stenen, auto s, computers en andere vaste activa. De operationele marge (EBIT) van 47% van de ondernemingen is lager dan 6%. Dat is (voor de meeste ondernemingen) te weinig om duurzame groei te financieren. Zeker voor softwarebedrijven die veel moeten investeren in R&D. Het nettoresultaat van 12,7% van de ICT-ondernemingen is negatief. De omloopsnelheid van het totale vermogen is bij 26% van de ondernemingen kleiner dan 1, wat (meestal) een drukkend effect heeft op de rentabiliteit. Figuur 6: Debiteurendagen in ICT-sector 100 80 60 40 20 0 2004 2005 2006 2007 Bron: ICT ANALIST ONLINE (AME Research) Dagen uitstaande debiteuren 110 ICT-ondernemingen in 2004-2007 op balansdatum Eigen en vreemd vermogen Over de optimale verhouding tussen eigen en totaal vermogen van een onderneming kan getwist worden. Vooral in de people s business van de IT-dienstverlening gold decennia lang dat een stevige solvabiliteit van 36% tot 40% niet nodig was. IT diensten werden bestempeld als weinig conjunctuurgevoelig omdat deze sector toch altijd groeide. Bij onderbezetting konden medewerkers ontslagen worden wat wel een forse eenmalige ontslagvergoeding vergde. Het voordeel van een lage solvabiliteit was dat maximaal van de leverage of hefboom van vreemd vermogen gebruikgemaakt kon worden, wat het rendement op het eigen vermogen opstuwde. Inmiddels is duidelijk geworden dat ICT verzonken is in de hele economie en net zo conjunctuurgevoelig als andere sectoren. De leverage wordt niet meer als vanzelfsprekend bereikt omdat de sector sterk groeit. Een gezonde solvabiliteit van 40% in een normale opgaande conjunctuur zoals in 1996 nog als norm gesteld door de investeringsbank en FEM is nu ook voor ICT-ondernemingen wenselijk zo stelt AME Research nu. Eigen vermogen kan worden gebruikt voor financiering van werkkapitaal en voor investeringen. Bij een gemiddeld eigen vermogen van 36% van het balanstotaal heeft 11% van de 110 onderzochte ICT-ondernemingen een eigen vermogen van minder dan 10%. 17
Deze 11% had een gezamenlijke omzet van EUR 363 miljoen in 2007; zij zullen intensieve aandacht moeten besteden aan hun financieringsstructuur en cashmanagement om uiteindelijk een beter rendement op vermogen te krijgen. Debiteuren De debiteurenstand op balansdatum geeft vaak een vertekend beeld van de werkelijkheid. Vooral als de balansdatum op 31 december is, omdat vaak net daarvoor langlopende contracten verlengd en gefactureerd zijn. Toch leidt het langer dan 30 of 40 dagen uitstaan van debiteuren tot een aanzienlijk renteverlies en veel extra administratieve aandacht. Bij pro-actief debiteurenbeheer wordt ook vaak snel duidelijk of er verschil van inzicht bestaat tussen leverancier en klant over de kwaliteit van de geleverde prestatie. Bedrijfswinst IT-dienstverleners moeten gemiddeld een operationele marge behalen van meer dan 6% om voldoende te kunnen investeren in geografische groei of uitbreiding van het dienstenpakket. Distributeurs en wederverkopers met omzetten per medewerker van vaak meer dan EUR 1 miljoen kunnen toe met een aanzienlijk lagere operationele marge van 2 tot 3% om voldoende nettowinst over te houden. (Te)veel ICT-ondernemingen hebben een operationele winstmarge van minder dan 6%. Per marktsegment varieert de operationele winstmarge sterk. Softwarebedrijven komen vaak op 15% of meer, vooral wanneer zij een aanzienlijke marktmacht hebben in een marktsegment. Deze marge hebben zij ook nodig om investeringen te kunnen doen in innovatie. Tabel 3: Operationele winstmarge zes softwarefabrikanten Nr. Bedrijfsnaam 2005 2006 2007 1 Microsoft Corporation ($) (VS) 36,6 37,2 36,2 2 Afas ERP Software BV (NL) 27,3 25,9 28 3 SAP AG (DE) 27,4 27,3 26,7 4 Unit 4 Agresso NV (NL) 7,7 10 8,9 5 BWise Holding B.V. (NL) 1,8-1,8 4,2 6 Planon Group (NL) 10 4 2,2 Gemiddelde: 19 17 18 Bron: ICT ANALIST De marge van de marktleidende multinationals is superieur. BWise verkeert in een internationale groeistrategie. 2.5 Gebruik van vermogen verminderen Aangezien indicatoren een trendmatig verloop hebben, kan de treasury duidelijke waarschuwingssignalen afgeven, vooral wanneer deze ook beschikt over een alert macro-economisch instrumentarium om trends in de economie en specifieke marktsegmenten te detecteren. Wanneer een onderneming een totaal vermogen van 100 heeft en een omzet van 100, dan heeft die onderneming meer vermogen nodig dan een vergelijkbare onderneming die met een vermogen van 100 een jaaromzet van 200 genereert. Wanneer beide ondernemingen 10% nettowinst op hun omzet behalen, heeft de eerste onderneming 10% rendement op het totale vermogen en de tweede onderneming 20%. Voor het verbeteren van het rendement op het vermogen is het belangrijk omloopsnelheid van het vermogen te verhogen en kapitaalbeslag terug te dringen (voor zover dat nodig is om de omzet te bereiken). 18
Figuur 7 toont hoe TomTom steeds meer vermogen nodig heeft om omzet te genereren. Figuur 8 laat zien dat daardoor de omloopsnelheid van het totale vermogen steeds verder afneemt en figuur 9 toont het daardoor al sinds 2006 afnemende rendement op het totale vermogen. Deze yieldcurve toont de winstmarge (winst voor belasting plus betaalde rente in procenten van de omzet) maal de omloopsnelheid van het totale vermogen. TomTom werkt nu door middel van een claimemissie aan omzetting van schuld in eigen vermogen maar dat verandert op zichzelf het rendement niet. Figuur 7: Balanstotaal TomTom 3.000.000 2.500.000 in EUR 1000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bron: Jaarverslagen TomTom, verwerkt in ICT ANALIST ONLINE (AME Research) Figuur 8: Omloopsnelheid totaal vermogen TomTom 3 omloopsnelheid totaal vermogen 2 1 0-1 -2-3 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bron: Jaarverslagen TomTom, verwerkt in ICT ANALIST ONLINE (AME Research) Figuur 9: Yieldcurve TomTom 60 40 20 0-20 -40-60 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bron: Jaarverslagen TomTom, verwerkt in ICT ANALIST ONLINE (AME Research) Financieringslasten Door de winstmarge (bijvoorbeeld de winst voor belastingen plus de rentelasten) te vermenigvuldigen met de omloopsnelheid van het totale vermogen ontstaat een rendementcurve die rekening houdt met het aantal malen in een jaar dat het vermogen wordt benut om omzet te genereren. Het is een traditionele representatie van het rendement volgens het ouderwetse DuPont schema die een goed beeld geeft van de gevolgen voor het rendement van een te lange balans. Veel bedrijven kunnen snoeien in hun financiële en vaste activa en daarmee hun financieringslasten omlaag brengen. ICT-bedrijven hebben soms meerdere kantoren die deels leegstaan. Die kantoren zijn ooit aangekocht of gehuurd, omdat bedrijven in de buurt van de klant gevestigd willen zijn. Vaak investeerden ICT-bedrijven in het verleden in eigen kantoorpanden om van de waardestijging van onroerend goed te profiteren. Twee vliegen in één klap, maar ook 19
twee zeer verschillende activiteiten als softwarebedrijf en als vastgoedontwikkelaar wat de focus op de kerntaak vermindert. Eén van de redenen waarom de PC-fabrikant Tulip Computers uit s-hertogenbosch in 1998 in een ernstige financiële crisis belandde, was de investering van EUR 27 miljoen in een eigen nieuwe computerfabriek, terwijl de onderneming ook een wereldwijde verkoop- en marketingorganisatie moest runnen onder sterk toenemende concurrentie van onder meer Dell. De sterke positie en naamsbekendheid op de binnenlandse markt was onvoldoende om een wereldspeler te worden. Door tegengevallen resultaten groeiden de kapitaallasten de onderneming boven het hoofd, waarna de ontmanteling volgde. Fabrikant TomTom van navigatieapparatuur biedt over de periode 2002-2008 een boeiend beeld van wat er gebeurt met het rendement wanneer de balans (teveel) opgeblazen wordt. Het balanstotaal steeg van EUR 4,7 miljoen in 2002 naar EUR 2,8 miljard in 2008; de omloopsnelheid van het totale vermogen daalde van 2,1 in 2004 tot 0,5 in 2008, en ook de winstgevendheid kwam onder druk te staan. Het gevolg was dat in 2006 de yieldcurve omlaag tendeerde om in 2008 fors in het rood te belanden. Inmiddels prepareert TomTom een emissie van EUR 430 miljoen om de balans te versterken. Omloopsnelheid Kapitaallasten van eigen onroerend goed, fabrieken en betaalde goodwill zijn hoog. Treasury kan op basis van de vaak trendmatige indicatoren duidelijke waarschuwingssignalen afgeven, vooral wanneer met een alert macro-economisch instrumentarium trends in de economie en specifieke marktsegmenten kunnen worden gedetecteerd. TomTom navigeert in een zelfde soort val als DAF in de jaren zeventig, toen deze autofabrikant zwaar investeerde in de eigen autofabriek én in een wereldwijde verkooporganisatie. Tulip overkwam eind jaren negentig hetzelfde. Met het omlaag brengen van vaste kosten en van kapitaal in vaste activa, kan de omloopsnelheid van het totale werkzame vermogen worden opgevoerd. Zo kan met hetzelfde kapitaal in één jaar vaker omzet gegenereerd worden. Philips onderneemt pogingen om de omloopsnelheid van het vermogen te verbeteren en de behoefte aan werkkapitaal te verminderen. We versnellen onze acties om de vaste kosten te drukken om verbetering van de marges te ondersteunen, aldus CEO Gerard Kleisterlee in het eerste kwartaalbericht over 2009. Treasury kan rendement in de ICT-sector verbeteren door scherp trendmatig toezicht op beperken van vaste kosten en vaste activa De gemiddelde omloopsnelheid van het vermogen de omzet gedeeld door het balanstotaal in de ICT-sector is de laatste jaren twee. Ondernemingen met hoge groei-investeringen, zware schuldfinanciering na een overname of kostbare kapitaalgoederen zoals in de halfgeleiderindustrie kampen met een omloopsnelheid van minder dan 1; dit heeft een negatief effect op het rendement. Inventieve groothandels en distributeurs zetten hun vermogen in een jaar tijd wel vier tot bijna zes maal om. Denk aan Triade Holding, Ingram Micro of Scholten Awater. Sommige softwarebedrijven en gespecialiseerde consultants komen op een omloopsnelheid van drie of meer, zoals Afas en VX Company. Infotheek werkt met lage marges maar een hoge omloopsnelheid door hoge efficiency. De meeste ondernemingen, overwegend ICT-dienstverleners, hebben een omloopsnelheid tussen 1 en 3. Dat geldt voor 61 ondernemingen, 55% van het totaal. De andere 45% van de ondernemingen heeft een omloopsnelheid kleiner dan 1 en zou haar prestaties op dat gebied moeten verbeteren. Rendement op totale vermogen Er is een duidelijk verband tussen de omloopsnelheid van het totale vermogen en het rendement op het totale vermogen. Van de 32 ondernemingen (29%) met een rendement op het totale vermogen van meer dan 20% zijn er maar vier met een omloopsnelheid van 20
minder dan 1. Twee daarvan zijn grote internationale concerns (TomTom en ASML) en één een zeer winstgevende internationale softwarefabrikant (Exact). Deze heeft zoveel vermogen dat in 2008 de gehele winst aan aandeelhouders werd uitgekeerd en er nog macro-economisch toegevoegde waarde overbleef. Door het hoge rendement op het totale vermogen van een flink aantal ICT-ondernemingen is het gemiddelde rendement van de hele populatie met 13% gunstig. Maar van de 110 ondernemingen hebben er 56 (51%) een rendement op het totale vermogen van minder dan 10%, terwijl er 17 ondernemingen een negatief rendement behaalden in 2007. Dat was voordat de financieel-economische crisis manifest werd. Het rendement is hier berekend als de winst voor belasting plus rentelasten in procenten van het balanstotaal. Figuur 10: Rendement totaal vermogen in ICT-sector 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Bron: ICT ANALIST ONLINE Gemiddelde 110 ICT-ondernemingen. Winst voor belasting plus de betaalde rente in procenten van het balanstotaal. Prognose 2008-2011 AME Research. 2.6 Inzicht in rendement op vermogen Ondernemingen die macro-economisch waarde toevoegen werken gemiddeld met meer eigen vermogen in procenten van het balanstotaal dan de 110 onderzochte ondernemingen gemiddeld. Zij realiseren door een hogere cashflow een betere hefboom op ingezet vreemd vermogen. Rendement is de winst die wordt uitgedrukt in een percentage van het vermogen. Daarmee kan veel worden gemanipuleerd en dat gebeurt ook vaak. Het gaat er immers om welk vermogen en welke winst wordt bedoeld. Sinds de opkomst van het neoliberalisme in de jaren tachtig zijn met berekeningen van rendement halsbrekende toeren uitgehaald die tot omvangrijke faillissementen hebben geleid, zoals tijdens de internetcrisis 2000-2003. Ondernemingen begonnen hun winstbegrip steeds meer uit te kleden. Zij rekenden de afschrijvingen en aflossingen op goodwill en extra aflossingen op vermogensbestanddelen niet meer mee, goochelden met begrippen als EBITA, EBITDA, EBITDAE, EBITAE. De winst uit de bedrijfsvoering steeg door een steeds lager geïnvesteerd vermogen, bijvoorbeeld door zaken zoals leaseauto s of het kantoor buiten de balans om te financieren. Door de overdadige stijging van de beurskoersen ontstonden marktwaarden zonder een reële relatie met de onderliggende bedrijfsvoering. Waarde toevoegen De kredietcrisis heeft, evenals de dot.com crisis, geleerd dat het niet verstandig is om het begrip rendement nieuwe, soms creatieve definities te geven. De val van de zogeheten Amerikaanse subprime hypotheken was niet alleen de oorzaak van de recente crisis. Enkele argumenten: Overproductie van onder meer chips, datacenter capaciteit, dienstverlening en logistieke software drukte al in 2007 en 2008 op de bedrijfswinsten. 21
Markten voor elektronische communicatie (internet, vaste en mobiele telefonie) raakten verzadigd terwijl revolutionaire innovaties uitbleven. Inflatie bleef uit en kon geen impuls voor koersstijgingen meer zijn. Professionals streefden steeds meer naar herstel van het historische rationele verband tussen de reële rente en beurskoersen. Het verband tussen de reële waarde van vermogen en het rendement op vermogen moest hersteld worden. Bij rendement op vermogen gaat het om verbeteren van het management van het vermogen, waaronder risicobeheer. Ondernemingen die macroeconomisch waarde toevoegen, werken gemiddeld met meer eigen vermogen in procenten van het balanstotaal (42%) dan de 110 onderzochte ondernemingen die in 2007 op 36% uitkwamen. Zij realiseren, door een hogere cashflow, een betere hefboom op ingezet vreemd vermogen. In de beginjaren van het internettijdperk, medio jaren negentig, konden veel internetondernemingen tegen marginale kosten een enkel product tegelijkertijd aan velen verkopen en profiteren van marginale reproductie- en distributiekosten. Die tijd is voorbij. Salesforce.com moest jarenlang uit investeringsmiddelen zeer hoge marketinguitgaven doen om een leidend marktaandeel in online CRM software te verwerven. Hoe minder kapitaalbeslag hoe beter. Het maakt de onderneming slank en lenig. Daarom heeft outsourcing van bedrijfsprocessen een hoge vlucht heeft genomen. Chipfabrikanten zoals Intel en Motorola hebben echter veel kapitaal nodig voor R&D en machineparken en daarom hebben zij een enorme productie- en afzetvolume nodig om winstgevend te kunnen opereren. Voor de overwegend dienstverlenende ICT-sector in Nederland geldt: hoe minder kapitaalbeslag hoe beter. Verschillende ICT-dienstverleners zijn de afgelopen decennia failliet gegaan omdat zij teveel investeerden in luxe kantoorgebouwen, maar niet zagen dat de producten en diensten die zij leverden technologisch achterbleven. 2.7 Procesbeheer is cruciaal Cockpits leveren prestatieindicatoren op elk niveau, waardoor niet alleen de directie en het management, maar alle medewerkers gestructureerd inzicht hebben in de resultaten van de processen waaraan zij actiegericht deelnemen. Elke medewerker heeft daardoor persoonlijke, stimulerende prestatie-indicatoren die dagelijks op de eigen cockpit actiegericht bekeken kunnen worden. Kan de onderneming het geld dat in de activa zit missen of is dat geld essentieel voor de bedrijfsvoering? Is eigendom noodzakelijk of is huren of leasen beter? Moeten processen als printen, drukken, onderhoud en beheer worden uitbesteed? Blijft de onderneming voldoende flexibel bij langer lopende uitbestedings- of leasecontracten? Blijft de kern van het bedrijf overeind als bepaalde vermogensbestanddelen worden afgestoten? Piet Mars en Ton van der Veldt van AFAS ERP Software beschrijven in hun boek De kunst van succesvol ondernemen dat de onderneming bestaat uit een reeks processen die allen vertaald kunnen worden naar een logistiek proces. Het primaire proces vormt de ruggengraat van de onderneming; secundaire processen zijn daar weer van afgeleid. Elk proces kan geborgd worden in een gestandaardiseerde werkstroom (workflow) door middel van automatiseren en gebruik van internet. Dat geldt ook voor administratieve en boekhoudkundige processen; deze zijn niet afgescheiden in de backoffice, maar geïntegreerd in de processen. Cockpits leveren prestatie-indicatoren op elk niveau op. Hiermee krijgen niet alleen de directie en het management, maar ook alle overige medewerkers gestructureerd inzicht in de resultaten van de processen waaraan zij deelnemen. Elke medewerker heeft zijn persoonlijke, stimulerende prestatie-indicatoren die dagelijks op de eigen cockpit bekeken kunnen worden. 22