Algemene handleiding Leren omgaan met geld Leren omgaan met geld is een lespakket voor groep 4 tot en met 8. Voor de groepen 1/2 en 3 is het thema uitgewerkt in de activiteiten van De Toverboom (groep 1/2) en De Tovermuur (groep 3). 1 Inleiding Leer kinderen met geld om te gaan. Jonge kinderen begrijpen nog weinig over de rol van geld in de maatschappij. Wat ze wel weten is dat je geld nodig hebt om boodschappen te doen. Maar dat geld komt in de ogen van jonge kinderen gewoon uit de gleuf van de pinautomaat. En als het op is haal je er toch weer wat uit? Menig kind ziet de pinautomaat als een onuitputtelijke bron van geldgeverij; het geld uit dat ding raakt nooit op! Jongste kleuters hebben nog geen idee van duur en goedkoop. Ze denken dat hun ouder, voorzien van een Eurobiljet van 100 Euro, misschien wel twee nieuwe auto s kan kopen, want honderd is heel veel. Goed voorbeeld doet goed volgen Tocht blijkt uit een onderzoek uit april 2009, van het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting (Nibud ) dat kinderen die al op jonge leeftijd (zak) geld krijgen, beter met geld kunnen omgaan dan kinderen die pas later zakgeld krijgen. Daar komt nog bij dat veel kinderen in groep 5 en 6 al behoorlijk nonchalant met geld omgaan, en naarmate ze ouder worden, lijkt het nog problematischer te worden. Natuurlijk is omgaan met geld op de eerste plaats de verantwoordelijkheid van ouders. Uit dit onderzoek blijkt ook al dat goed financieel beheer van ouders een heel positieve invloed heeft op het later goed leren omgaan met geld van hun kinderen. Veel jongeren al in financiële problemen. Ruim 65% van de jongeren vanaf een jaar of twaalf vindt het lastig om met geld om te gaan. En meer dan 50% van diezelfde groep vindt hun ouders niet streng genoeg zijn geweest wat met geld omgaan aangaat! Veel jongeren zitten al tot aan hun nek in de schulden. Ze doen veel te makkelijk aankopen via internet en geven veel uit aan abonnementen voor mobiel bellen. Soms is bij kinderen al risicogedrag te zien; ze kunnen vaak niet wachten om iets te kopen, en schaffen ook spullen aan, zonder er eerst goed over na te denken. (Bron: Onderzoek Bureau ITS uit Nijmegen, uitgevoerd voor Centiq, een samenwerkingsverband van veertig organisaties rond consumenten en geldbesteding, oktober 2008)
Een goed discussiepunt voor een ouderavond Natuurlijk is omgaan met geld op de eerste plaats de verantwoordelijkheid van ouders, maar ook het onderwijs kan op haar eigen manier bijdragen aan dit deel van een maatschappelijk heel relevante opvoeding. Het lijkt dus niet onverstandig om materiaal te ontwikkelen dat kinderen in een later stadium ook helpt bij het verstandig leren omgaan met geld. Klasse-TV biedt dan ook voor de hele basisschool lespakketten aan rond dit thema. Het thema geld kan goed functioneren als een van de agenda punten van een ouderbijeenkomst. Het interactieve en visuele karakter van de Klasse-TV website voor deze doelgroepen maakt het aantrekkelijk de ouders (in kleine groepen) kennis te laten maken met de onderdelen van de website, en de aanpak van Klasse-TV. Deze activiteit is een levendige intro op de een daarop volgende discussie; Hoe ga ik bij deze jonge kinderen om met geld? Hoe kan ik ze daarover wat leren? Tips voor een discussie/advies aan ouders: Thema Zakgeld: Geef kinderen vanaf 6 jaar elke week zakgeld op een vast tijdstip. Jonge kinderen leren tellen en rekenen. Kinderen die zakgeld krijgen, zijn meer met geld bezig dan kinderen die geen zakgeld krijgen. Thema Sparen: Laat jonge kinderen in een bij voorkeur transparante spaarpot geld sparen. Leer kinderen sparen voor een groter doel. Stimuleer het spaargedrag van kinderen, ook tijdens de pubertijd. Maak een spaarrekening aan. Thema Uitgaven: Laat kinderen tijdens het boodschappen doen kennis maken met verschillende betalingswijzen: chipknip, pinpas, creditcard, giraal geld, contact geld. Help kinderen keuzes maken die passen bij een beperkt budget. Goed voorbeeld doet goed volgen; als ouders op een verantwoorde manier geld uitgeven leren kinderen hiervan. Leer kinderen dat er financieel grenzen zijn (op = op). Vergelijk samen met hen de prijzen; zo krijgen ze ook wat inzicht in de waarde van geld. Thema Reclame: Leer het kind of een uiting is bedoeld als reclame. Maak het kind bewust van het nut en de invloed van reclame. Let erop dat vanaf 12 jaar reclame en leeftijdgenoten meer invloed hebben dan ouders als het gaat om geld (uitgeven). Thema Klusjes doen: Een op de drie kinderen verdient geld met klusjes doen. Leer het kind waar geld vandaan komt (werken) en waar geld heen gaat (uitgeven, sparen) Leer het kind dat er een relatie is tussen werken en geld. Laat het kind zelf kiezen of hij/zij een klusje wil doen (voor anderen) tegen een financiële vergoeding. Thema Bankzaken regelen: Maak voor kinderen een betaalrekening aan. Leer kinderen over de functie en werking van een bank. Leer kinderen een klein kasboekje bijhouden en de belangrijke papieren opbergen in een map. Leer kinderen een begrotinkje maken. Leer kinderen rekenen met procenten in een financiële context. Thema Lenen: Leer kinderen de begrippen lenen, rente en schuld. Leer kinderen van lenen betekent en wat rood staan inhoudt. Wanneer kinderen bij ouders of anderen lenen, maak duidelijke afspraken en vertel hen wat het lenen inhoudt.
2 Aansluiting bij de kerndoelen De inhoud en verwerking van het lespakket Leren omgaan met geld sluit aan bij de volgende tussen kerndoelen voor de midden- en bovenbouw. Het gaat hier om de leerlijnen: Rekenen en wiskunde Mens en samenleving Rekenen en wiskunde Leergebied Rekenen/wiskunde, kerndoel 33: De leerlingen leren meten en leren te rekenen met eenheden en maten, zoals bij tijd, geld, lengte, omtrek, oppervlakte, inhoud, gewicht, snelheid en temperatuur. Rekenvaardigheid is belangrijk bij het leren omgaan met geld. Vanaf groep 4 gaan kinderen met grotere getallen en hoeveelheden rekenen. Optellen en aftrekken worden steeds meer geautomatiseerd en er wordt een start gemaakt met vermenigvuldigen en delen. In veel rekenmethodes worden deze hoofdbewerkingen geoefend aan de hand van prijzen; kinderen leren uitrekenen of zij voldoende geld hebben om iets te kopen. In de middenbouw wordt nog met hele getallen gewerkt. Dat verandert in de bovenbouw. Decimalen en percentages worden geintroduceerd. Hierdoor leren kinderen rekenen met getallen achter de komma en procenten. Veelal wordt er gebruik gemaakt van getallen in een geldbedrag. Een prijslijst bij elkaar optelen of de korting op een product uitrekenen zijn voorbeelden van opgaven in de bovenbouw. Mens en samenleving Leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld, domein mens en samenleving, kerndoel 35,1: De leerlingen leren zich redzaam te gedragen in sociaal opzicht als verkeersdeelnemer en als consument. Geld, en met geld omgaan is heel ervarings- en handelingsgericht; daarom past dit thema ook goed bij dit domein. Gelet op de inhoud van de inleiding is goed en zinvol met geld leren omgaan een van de vaardigheden die bijdragen tot je zelfredzaam kunnen handhaven in sociaal opzicht als consument. Nadenken hierover en je als kind bewust worden van de keuzes die je kunt maken als het om geld, sparen kopen en reclame gaat, wordt gestimuleerd door klassengesprekken en onderzoek in kleine groepen.
3 Opbouw van de thema s per groep Hieronder staat het overzicht van de thema s en lessen per groep. Groep 4 Zakgeld en sparen klassikaal Wat is zakgeld? Wat is sparen? Waar spaar jij voor? Reclame klassikaal Wat is reclame? De kenmerken van reclame Welke reclame vind jij leuk? In de supermarkt klassikaal Wat is er te koop? Wat kost het? De afdelingen in een supermarkt Dagje uit klassikaal Een vrije dag De schoolreis Het pretpark Groep 5 Cadeautje kopen klassikaal Hoe koop je een cadeau? Een cadeau voor oma Op koopjesjacht Sparen klassikaal Sparen op verschillende manieren Waar sparen jullie voor? Sparen bij de bank De bankrekening klassikaal Het openen van een rekening Wat betekent het allemaal? Hoeveel staat er op mijn rekening? Sponsorloop klassikaal De sponsorloop op school Welk goed doel? Is een school een goed doel? Groep 6 Jouw verjaardag klassikaal Verschillende geldstromen Wat heb je nodig en wat zijn de kosten? Wat zou je willen krijgen? Echt of vals geld klassikaal Ruilhandel en geld De kenmerken van geld Valsmunterij vroeger Handel klassikaal Koninginnedag Klusjes in huis Marktplaats Vreemde valuta klassikaal Euro en andere valuta Nieuwe valuta Geld in Nederland Groep 7 Zakgeld klassikaal Wat is de bedoeling van zakgeld? Besteding zakgeld en doelen Zakgeld uitgeven Heitje voor een karweitje klassikaal Wat is een heitje? Wat kun je doen en wat vraag je? De organisatie van een heitje voor een karweitje? Prijsvergelijking klassikaal Prijswerking en stunten In de reclame? Advertenties Wat voor geldtype ben jij? klassikaal Waar heb jij deze week geld aan besteed? Keuzes maken Geld tekort? Lenen? Groep 8 Mobiele telefoon klassikaal De trends in mobieltjes Wat kost abonnement en prepaid? Mobieltjes en ringtones Geld uit de muur klassikaal Geld overal Wat kun je bij een bank regelen? Rekeningen vergelijken Digitaal geld klassikaal Pinnen In het rood? Digitaal boodschappen doen Salarisverschillen klassikaal Wat zijn salarissen? Hoe zijn de salarissen over de wereld geregeld? Ondernemen
Toelichting op de lessen en werkwijze Zoals in het overzicht valt te lezen bestaat elke thema uit drie soorten lessen, namelijk: de klassikale les de les de webquest, ook wel de individuele les De klassikale les De klassikale les is in eerste instantie bedoeld om een bepaald thema met de gehele klas te behandelen. De les bestaat altijd uit een introductie, kern en afsluiting. Bij de introductie wordt een beroep gedaan op de ervaringen van kinderen. Wat weten kinderen al van een onderwerp en over welke zaken weten ze weinig of niet? Dit is het vertrekpunt voor de kern van de les. In de kern gaan de kinderen inhoudelijk met het onderwerp aan de slag. Alle kinderen weken aan een opdracht. Op deze manier kan de leerkracht controleren of elk kind de stof goed heeft begrepen. De afsluiting van de les gebeurd ook weer klassikaal. Werkbladen worden met elkaar nagekeken en antwoorden worden getoetst. De klassikale lessen passen vooral in het reguliere basisonderwijs waarin voornamelijk klassikaal onderwijs wordt gegeven. In de lesbrieven is het verloop van de les te lezen. Het wil overigens niet zeggen dat u een klassikale les niet kunt ombuigen naar een les. De les De les is erop gericht dat kinderen met elkaar in kleine groepen (4 tot 6 leerlingen per groep) met de leerstof aan de gang gaan. Ook hier is de lesopbouw van introductie, kern en afsluiting te vinden. In de introductie krijgen kinderen informatie of een vraag die zij nader moeten onderzoeken. Met elkaar moeten de kinderen tot bevindingen of een voorstel van een product komen. Het samen overleggen, keuzes maken en knopen doorhakken staan bij de kern van les centraal. Kinderen leren dat anderen hun eigen manier hebben om met geld om te gaan. Het verbreed de eigen kijk op hun financiële gedrag. In de afsluiting presenteren de groepjes hun bevindingen. Er wordt een beroep gedaan op de toelichting van de keuze die het groepje gemaakt heeft. Het is mogelijk om de les om te bouwen naar een klassikale les. De webquest (individuele les) In de webquest gaan kinderen zelfstandig aan het werk. Ze doorlopen 5 stappen, te weten: webquestvideo links speel het spel presentatie evaluatie Via een webquest op de computer krijgen kinderen een introductie op het onderwerp van de les. Dit gebeurt altijd middels een webquestvideo. De volgende stap is het onderzoeken van een vraag waarbij de links bekeken dienen te worden. De kinderen maken aantekeningen en beantwoorden de vraag. In de webquest spelen de kinderen en spel (sleepactiviteit). De gevonden informatie verwerken de kinderen in een schriftelijke werk of een presentatie. Tenslotte kan de leerling zijn werk beoordelen aan de hand van een evaluatieprogramma. De webquest van groep 4 heeft een afwijkende opbouw. Omdat het voor jonge kinderen lastig is om op internet informatie te vergaren, krijgen deze leerlingen vragen over de video en halen ze daar hun informatie uit.
Toelichting op de werkvormen Elk deel van de les kent bepaalde werkvormen. Hier onder worden de werkvormen van de introductie, kern en afsluiting besproken. Werkvormen introductie De klassikale lessen worden ingeleid door een introductievideo videoquiz fotoquiz of praatplaat. De introductievideo laat beelden zien om een onderwerp aan te snijden. Deze informatieve video wordt ondersteund door een voice-over zodat kinderen toelichting op de beeldden krijgen; de informatie komt op een audiovisueel manier bij de kinderen binnen en wordt daardoor beter onthouden. Na de video wordt de informatie met de kinderen besproken en wordt gekoppeld aan de eigen ervaringen van de kinderen. Bij de videoquiz vindt de leerkracht een video met vragen. Deze video geeft net als de introductievideo een beeld van een onderwerp over Leren omgaan met geld. Na de video gaan de kinderen met de leerkracht naar de vragen. Met elkaar komen ze tot een antwoord dat wordt aangeklikt. Het wordt direct duidelijk of het juiste antwoord is gekozen. De 3 a 4 meerkeuze vragen worden na elkaar getoond. De vragen hebben betrekking op de video en op financieel gedrag van mensen. De fotoquiz lijkt is de opbouw op de videoquiz met het verschil dat de video is vervangen door een foto. De kinderen krijgen eerste d tijd om de foto grondig te bestuderen waarna er 3 a 4 meerkeuze vragen volgen. Ook hier wordt het antwoord op de vragen centraal behandeld en klikt de leerkracht of een leerling een antwoord aan. De praatplaat vormt een startpunt voor kijken en discussiëren over wat de praatplaat te bieden heeft. Zes situaties kunnen via hotspots aangeklikt worden; dat deel van de praatplaat wordt uitvergroot. Zo kan een onderdeel er uitgelicht worden om er nog een keer extra naar te kijken en over te praten. Groep 4 tot en met 6 kennen een geïllustreerde versie van de praatplaat, terwijl de praatplaat voor groep 7 en 8 uit een collage van foto s bestaat. De lessen worden ingeleid door een woordweb stelling of korte activiteit. Het woordweb is aanklikbaar; er verschijnt een afbeelding die de kern van de les weergeeft. Om deze afbeelding associëren kinderen. De leerkracht of leerling noteert de woorden om de afbeelding heen (indien er gewerkt wordt op een digitaal schoolbord) zodat er een woordweb ontstaat. De stelling is een uitspraak die zowel op het digitale schoolbord als op de computer getoond kan worden. De kinderen vertellen of zij het eens zijn met de stelling of niet en beargumenteren hun keuze. De korte activiteit is niet op de site van Leren omgaan met geld te vinden, deze staan beschreven in de handleiding. Soms is het een spel of maken de kinderen een korte inventarisatie. Alle activiteiten, met uitzondering van de korte activiteit, zijn gemakkelijk aan te klikken en zijn te vinden onder de klassikale en lessen. De werkvormen hebben als doel om de voorkennis over een bepaald onderwerp bij de kinderen activeren.
Werkvormen kern De kern van klassikale lessen zijn: werkblad tekening drama of schrijfopdracht. Bij sommige lessen zijn werkbladen bijgevoegd. Deze PDF jes zijn gemakkelijk te printen en te kopiëren. De werkbladen zijn op de site van de les te vinden onder de button Werkblad. Bij de meeste werkbladen geven kinderen antwoorden op vragen of vullen zij in hoe hun financiële gedrag eruit ziet. De inhoud van het werkblad is voor de leerkracht terug te vinden in de lesbrief. Creatieve verwerkingen zijn tekenen en drama. Bij tekenen krijgen de kinderen de opdracht om een onderwerp in beeld om te zetten, soms vergezeld van een toelichting door het kind. Bij drama gaat het om het uitbeelden van eenvoudige situaties waarin met geld wordt omgegaan, bijvoorbeeld een cadeautje kopen of naar de supermarkt. In een schrijfopdracht gaat het vaak om de eigen ervaring of mening van een kind. Hoe zijn ze gewend om met spaargeld om te gaan en wat kopen zij voor hun zakgeld. In een meningtekst op stelopdracht verwerken de kinderen hun ideeën en ervaringen. De kern van de lessen zijn: collage/poster overzicht of drama. In de lesbrieven vindt de leerkracht informatie over de voorbereidingen van deze lessen. Voor collages en posters wordt regelmatig gebruik gemaakt van platmateriaal uit tijdschriften en kanten. Met elkaar maken de kinderen een keuze wat zij opplakken en waarom zij dit anderen willen tonen. Bij overzichten moet gedacht worden aan activiteiten als huishoudboekje maken of een advertentie uitwerken. Ook de betekenis van codes en bedragen op een afschrift is een werkvorm die de kinderen in groepjes doen. Drama in groepjes heeft als voordeel dat we kinderen gewenst financieel gedrag kunnen laten ervaren. Bij geldsituaties zijn aak meerder mensen betrokken een verkoper, koper, een bankmedewerker enzovoort. Kinderen oefenen het leren omgaan met geld. Werkvormen afsluiting Zowel in de klassikale les, de les en de webquest staat een presentatie van het geleerde centraal. Voor de presentatie zijn geen digitale werkvormen. Resultaten en bevindingen worden weergegeven op papier (collages en posters) in tekst (meningtekst of stelopdracht) of door middel van een powerpoint-presentatie. In de lesbrieven staan suggesties voor presentatievormen. Bij de ene les presenteren kinderen frontaal voor de groep, terwijl een andere les zich meert leent voor een overzichtstentoonstelling. De advertenties worden opgehangen en belangstellende lopen langs het gemaakte werk en bekijken het. Natuurlijk kan de leerkracht de werkvormen van introductie, kern en afsluiting naar eigen inzicht op een ander moment in de les inzetten. De werkvormen zijn niet aan elkaar gekoppeld zodat u niet afhankelijk bent van een vorige les binnen het thema. De lessen staan op zich; de leerkracht maakt een keuze voor het gehele pakket of voor de behandeling van losse lessen die wellicht het beste bij uw manier van lesgeven past. Vanuit haar coöperatieve grondslag is de Rabobank betrokken bij het welzijn van de maatschappij. Steeds meer jongeren hebben problemen met het omgaan met geld. Leren omgaan met geld gaat niet vanzelf. De Rabobank stelt daarom dit lespakket ter beschikking. Het is een van de initiatieven uit een reeks om jeugd en jongeren te helpen bij het financieel zelfstandig worden.