De normering en beheersing van politiegeweld N. Uildriks sanderg it lnstituut 1997 Gouda Quint
Inhoudsopgave Inleiding 1 Hoofdstuk 1 Geweldgebruik door de politie: een overzicht 3 1 Geweldgebruik door de politie 3 1.1 De individuele benadering 4 1.2 De situationele benadering 7 1.3 De omgevingsbenadering 12 1.3.1 Externe omgevingsfactoren 13 1.3.2 Interne omgevingsfactoren 16 1.3.2.1 Interne verhoudingen, politiecultuur en taakopvattingen 16 1.3.2.2 De politie als frontlijn-organisatie, 'operationele codes' en de geweldscode 18 1.3.2.3 Rechtsregels en de geweldscode 21 2 De beheersing van politiegeweld 23 2.1 Klachten en klachtenprocedures 23 2.1.1 Een strqfrechtelijke benadering van klachten: het Schotse voorbeeld 24 2.1.2 De effecten van een overwegend strafrechtelijke benadering van geweldsklachten 26 2.2 Interne regulerings- en beheersingsmechanismen binnen de politie 27 VII
Hoofdstuk 2 Onderzoeksopzet en methodologie 33 1 Het begrip 'geweld' 33 2 Een nadere uitwerking van de onderzoeksvragen 34 3 De gehanteerde methoden en bronnen van onderzoek 37 4 Betrouwbaarheid, validiteit en generaliseerbaarheid 39 Hoofdstuk 3 De juridische normering van politiegeweld 43 1 De geweldsbevoegdheid van artikel 8 Politiewet 1993 en de Ambtsinstructie 1994 43 1.1 Voorgeschiedenis 43 1.2 Geweldgebruik en de Ambtsinstructie 1994 47 2 De beginselen van de geweldsbevoegdheid: jurisprudence en de Nationale ombudsman 51 2.1 Geweldsbevoegdheid: 'in de rechtmatige uitoefening van zijn bediening' 52 2.2 De beginselen proportionaliteit en subsidiariteit 57 3 Strafbaarheid en strafuitsluitingsgronden 61 3.1 Rechtvaardigingsgronden 62 3.2 Schulduitsluitingsgronden 67 4 Strafbaarheid en de rechtspositie van de politieambtenaar 69 4.1 Meldingsplicht versus zwijgrecht 69 4.2 De strafrechtelijke en de disciplinaire procedure 71 5 Conclusies 73 Hoofdstuk 4 Geweldgebruik door de politie 75 1 Een situationele analyse 75 2 Geweldsvormen, -middelen en fysieke gevolgen 84 2.1 Geweldsvormen: verschillen op individueel- en korpsniveau 84 2.2 Situationele kenmerken: omstandigheden en doelstellingen 86 2.3 Gerapporteerd letsel 88 VIII
3 Motiveringen voor geweldgebruik 90 4 Factoren bij geweldgebruik 97 4.1 Externe en interne omgevingsfactoren 97 4.1.1 Geweldsrisico politie, geweldscriminaliteit en de invloed op het geweldgebruik 98 4.1.2 Houding en verhouding tot verschillende groepen burgers 103 4.1.3 Politiecultuur 105 4.1.4 Het gebruik van geweld en de politiecultuur: de 'geweldscode' 108 4.1.5 Cultuur en geweldscode: opleiding, socialisatie en wederzijdse beinvloeding 111 4.2 Situationele factoren 114 4.3 Individuele factoren 117 4.3.1 Sekse en leeftijd 118 4.3.2 Sociale vaardigheden 119 4.3.3 Tolerantiegrenzen 121 4.3.4 Gehanteerde werkstijl 121 4.3.5 Persoonlijke ervaringen 122 Hoofdstuk 5 Geweldsklachten vanuit een normeringsen beheersingsperspectief 125 1 Enkele bevindingen bij onderzoek en afhandeling van geweldsklachten 126 2 Klachten over politiegeweld 130 2.1 Aard van de incidenten en 'klachtgedrag' 130 2.2 Informele afwikkeling van geweldsincidenten 134 2.3 Doelstellingen bij het indienen van een klacht 135 3 De mogelijke betekenis van klachten als normeringsinstrument 136 3.1 Opvattingen over klacht en klager 137 3.2 Procedure en afhandeling geweldsklachten 138 3.2.1 Opvattingen over en ervaringen met de klachtenprocedure 139 3.2.2 Verklaringen voor het zich verdacht en onzeker voelen 140 3.2.3 De kwaliteit van hierarchische verhoudingen bij de klacht-afhandeling 142 IX
4 Geweldsklachten: een preventieve werking? 144 5 Geweldsklachten als beheersingsinstrument op organisatieniveau 145 Hoofdstuk 6 Interne normering en beheersing van geweld 149 1 De normering van politiegeweld: enige theoretische bespiegelingen 150 1.1 Beoordeling van het eigen geweldgebruik en de beginselen van de geweldsbevoegdheid 153 1.2 Geweldsopvattingen en de beginselen van de geweldsbevoegdheid 155 1.2.1 Functionele geweldsopvattingen 157 7.2.2 Punitieve geweldsopvattingen 159 1.3 Proportionaliteit en subsidiariteit: benaderingen en vaardigheden 160 1.3.1 De terughoudende benadering 160 1.3.2 De gedragsbeperkende of repressieve benadering 162 1.3.3 De communicatieve benadering 163 1.3.4 Geweldsbeperkende benaderingen, de subsidiariteits- en proportionaliteitsbeginselen en vereiste vaardigheden 164 2 De sociale beheersing van geweld 165 2.1 De rol van de collega's 166 2.1.1 Inzicht en opvattingen over het optreden van collega's 166 2.1.2 Sociale reactievormen 168 2.1.3 Interne normering en sociale context 171 2.2 De rol van de brigadier 172 2.2.1 Inzicht in en opvattingen over geweldgebruik 174 2.2.2 De gehanteerde reguleringsvormen 175 2.3 De rol van het middenkader 177 2.3.1 Uitdragen van de eigen opvattingen 177 2.3.2 Inzicht in het gebruik van geweld 178 2.3.3 Readies op geweldgebruik 181 3 De organisatorische beheersing van geweld 183 3.1 De Integrale Beroepsvaardigheidstraining 183 3.2 Vuurwapentraining 184 3.3 Fysieke en beroepsvaardigheidstraining 186 3.4 (Mogelijke) betekenis van beroepsvaardigheidstraining voor de beheersing van geweld 188
Hoofdstuk 7 Nadere normering en beheersing van politiegeweld 191 1 Nadere normering politiegeweld 191 1.1 In de rechtmatige uitoefening van zijn bediening 193 1.2 Het subsidiariteitsbeginsel 195 1.3 Het proportionaliteitsbeginsel 196 2 Geweldsklachten als beheersingsinstrument 198 3 Minimaliseren van het geweldsrisico 200 3.1 Veiligheidsfouillering en vervoer van verdachten 201 3.2 Vuurwapenmeldingen en schietpartijen 202 3.3 Achtervolgingen 203 3.4 Aanvullende geweldsmiddelen 205 4 De sociale en organisatorische beheersing van geweld 206 4.1 Onervaren personeel 206 4.2 Samenstelling koppels 207 4.3 Fysieke vaardigheidstraining 207 Hoofdstuk 8 Samenvatting bevindingen van het onderzoek Bibliografie 227 De enquete XI