Duistere groente Witloof Dit project wordt gefinancierd door het Departement Landbouw en Visserij
Het witte goud Het Belgische witte goud: witloof. Deze groente is een echte Belgische uitvinding. Voor ons is witloof een deel van ons normaal groenteaanbod; het is zelfs de op één na meest verkochte groente in België. In andere landen is het echter een dure delicatesse, die je enkel in toprestaurants kunt vinden. In Japan is het zelfs een eer om witloof als geschenk te krijgen. Met deze fotoreeks willen we de kinderen laten kennismaken met de teelt van witloof. Want de wereld van de witloofteelt is niet zo alledaags. Nieuwsgierig? Verdiep je dan gauw in dit lespakket en laat de kinderen meegenieten van onze Belgisch trots. Doelgroep van dit lesmateriaal is de 2de graad van het basisonderwijs. Mits enkele (beperkte) aanpassingen is het ook bruikbaar in de 1ste en 3de graad. De fotofiches kunnen voor elke leeftijd gebruikt worden. Veel succes! - 3 -
Inhoud Inhoud... 1 Eindtermen... 2 Teeltproces in kaart gebracht... 4 Aan de slag... 5 Enkele ideetjes om dit thema verder uit te diepen... 9 Op de achtergrond, info voor de leerkracht...10 Eindtermen Wereldoriëntatie De leerlingen 1.1 kunnen in een beperkte verzameling van mensen, dieren en planten gelijkenissen en verschillen ontdekken en op basis van één criterium een eigen ordening aanbrengen en verantwoorden. 1.4 kunnen illustreren dat de mens de aanwezigheid van planten en dieren in zijn omgeving beïnvloedt. 1.12 kunnen gericht waarnemen met al hun zintuigen en kunnen waarnemingen op een systematische wijze noteren. 2.6 kunnen aan de hand van een al dan niet zelfgemaakte eenvoudige werktekening of handleiding het geschikte materiaal en gereedschap kiezen en daarmee de constructie-activiteit stap voor stap juist en veilig uitvoeren. 5.8 kunnen aan de hand van een voorbeeld illustreren dat een actuele toestand die voor kinderen herkenbaar is en die door de geschiedenis beïnvloed werd, vroeger anders was en in de loop der tijden evolueert. 5.9 tonen belangstelling voor het verleden, heden en toekomst, hier en elders. 7. kunnen op hun niveau verschillende informatiebronnen raadplegen. Muzische vorming De leerlingen kunnen 1.3 beeldinformatie herkennen, begrijpen, interpreteren en er kritisch tegenover staan. 3.6 een aan de speelsituatie aangepaste en aangename spreektechniek ontwikkelen (articulatie, adembeheersing, tempo, toonhoogte) en verschillende verbale en non-verbale spelvormen improviseren. 3.7 genieten van, praten over en kritisch staan tegenover het eigen spel en dat van anderen, de keuze van spelvormen, onderwerpen, de beleving. 5.1 beeldsignalen waarnemen zodat men opvallend goede en minder geslaagde dingen kan doorzoeken en herkennen. 5.2 ervaren dat een visueel beeld, al dan niet vergezeld van een nieuw geluid, steeds een nieuwe werkelijkheid kan oproepen. 5.5 eenvoudige audiovisuele informatie uit de eigen belevingswereld herkennen, onderzoeken en vergelijken. Nederlands Dit lespakket werd ontwikkeld in het kader van het project Groenten in het duister, financieel ondersteund door de Vlaamse overheid. Aanvullend op dit lespakket werden er ook witloofteeltkits verdeeld onder de West-Vlaamse scholen. De leerlingen kunnen de informatie achterhalen in 1.3 een uiteenzetting of instructie van een medeleerling, bestemd voor de leerkracht. - 4 - - 5 -
De leerlingen kunnen op basis van hetzij de eigen mening, hetzij informatie uit andere bronnen de informatie beoordelen die voorkomt in 1.8 een discussie met bekende leeftijdgenoten. De leerlingen kunnen het gepaste taalregister hanteren als ze 2.1 aan leeftijdgenoten informatie over zichzelf verschaffen. 2.2 aan iemand om ontbrekende informatie vragen. 2.5 vragen van de leerkracht in verband met een behandeld onderwerp beantwoorden. 2.7 bij een behandeld onderwerp vragen stellen die begrepen en beantwoord kunnen worden door leeftijdgenoten. De leerlingen kunnen de informatie ordenen die voorkomt in 3.5 voor hen bestemde verhalen, kinderromans, dialogen, gedichten, kindertijdschriften en jeugdencyclopedieën. Sociale vaardigheden De leerlingen kunnen 1.2 in de omgang met anderen respect en waardering opbrengen. 1.5 bij groepstaken leiding geven en onder leiding van een medeleerling meewerken. 1.6 kritisch zijn en een eigen mening formuleren. 1.9 ongelijk of onmacht toegeven, kritiek beluisteren en eruit leren. 2 in functionele situaties een aantal verbale en niet-verbale gespreksconventies naleven. 3 samenwerken met anderen, zonder onderscheid van sociale achtergrond, geslacht of etnische origine. Overzicht van de fotofiches Het teeltproces in kaart gebracht - Witloofcyclus (Het teeltproces van a tot z) - Kleurrijke start (Hoe worden witloofwortels gezaaid?) - Rug aan rug (De groei van de witloofwortels op het land) - Oogst op het veld (Het oogsten van witloofwortels) - Wortel schieten? Koud kunstje! (Hoe worden witloofwortels bewaard?) - Wakker worden en in tafel! (De voorbereiding van de wortels) - Forse forcerie (Het groeien van de witloofkrop) - Van boer tot bord (De oogst en de veiling) Extra Fiches - Wit goud (Wat is witloof?) - Culturele verschillen (Het verschil tussen hydrocultuur en grondwitloof) - HAA twee OOH (De waterinstallatie) - Chique cichorei (Hoe deed men het vroeger?) - 6 - - 7 -
Aan de slag Duistere groente: witloof Algemeen doel Kennismaking met de foto s, gericht informatie opzoeken Doelstellingen De leerlingen kunnen zich een denkbeeldige voorstelling van de vraag vormen en antwoorden formuleren. De leerlingen kunnen een eigen mening formuleren. De leerlingen kunnen een structuur of onderliggend verband zien en zaken ordenen op basis van dit verband. De leerlingen kunnen het verhaal lezen en begrijpen. De leerlingen kunnen vragen rond de witloofteelt beantwoorden. De leerlingen kunnen gericht op zoek gaan naar informatie. De leerlingen kunnen verslag uitbrengen van hun bevindingen of ervaringen. De leerlingen kunnen onder meer de volgende woorden begrijpen en gebruiken: intafelen, loof, kraag, ruggen, forcerie, Materiaal Foto s duistere groente: witloof Vragenfiche (zelf maken of downloaden via de website) Lesverloop Introductie Houd met de leerlingen een praatronde over het telen van groenten in het algemeen. Schrijf enkele kernwoorden/-zinnen op een zijkant van het bord (zaaien, planten, oogsten, aarde bewerken, zaaien in de lente, oogsten in de herfst, ) Schrijf de titel van deze les, Duistere groente: witloof, op het midden van het bord. Kern Laat de leerlingen eerst zelf zoeken waarom we witloof een duistere groente noemen. Laat ze ook verwoorden wat ze over witloof weten. Toon hen de fiches en leg die vooraan in de klas. Verdeel de klas in groepjes van twee of drie en deel de fiches uit. Om de antwoorden te vinden mogen ze de fiches inkijken. Verbeter klassikaal de vragen en maak samen een teeltschema op het bord, onder de titel. Als alle vragen aan bod zijn gekomen, kun je bekijken welke kernwoorden die je in het begin van de les op het bord hebt geschreven overeenstemmen met wat de leerlingen nu weten. Onderstreep of omcirkel deze woorden, zodat duidelijk is welke woorden bij de witloofteelt horen. Daarna kun je de teelt van een gewoon gewas vergelijken met dat van witloof. Enkele grote verschillen zijn: witloof wordt over een langere periode dan een jaar geteeld, witloof groeit in het donker, de hydrocultuur, Slot Als afsluiter houd je nog een rondje met de leerlingen. Dit houdt in dat elke leerling één of twee dingen mag vertellen over de les: iets wat hij/zij heeft bijgeleerd, iets wat hem/ haar zal bijblijven of wat hem/haar verraste. Theatraal witloof Algemeen doel De leerlingen bewust maken van hoe een landbouwer witloof teelt en wat daar bijzonder aan is. Doelstellingen De leerlingen kunnen een structuur of onderliggend verband zien en zaken ordenen op basis van dit verband. De leerlingen kunnen zich inleven in het leven van een witloofteler. De leerlingen kunnen een toneeltje samenstellen aan de hand van een gegeven tekst. De leerlingen zien in dat witloof belangrijk is geweest in de landbouwgeschiedenis. De leerlingen beseffen dat witloof een delicate groente is. De leerlingen kunnen verslag uitbrengen van hun bevindingen of ervaringen. De leerlingen kunnen zich een mening vormen over een bepaalde uitspraak en deze mening ook argumenteren. Materiaal Foto s Duistere groente: witloof Lesverloop Introductie Hang de witlooffiches aan het bord en overloop met de kinderen nog eens het teeltproces. Kern De leerlingen mogen in groepjes een toneeltje voorbereiden. Zorg dat alle fiches uitgedeeld zijn, geef desnoods aan sommige groepjes twee fiches. De leerlingen moeten een - 8 - - 9 -
klein toneeltje maken rond de fiche(s) die ze hebben. Ze moeten zo goed mogelijk de inhoud van de fiche naar voor brengen. Geef de kinderen daar even de tijd voor. Help hen waar nodig. De leerlingen kunnen nu groepje per groepje hun toneel naar voor brengen. Zorg dat het teeltproces eerst aan bod komt en daarna de extra fiches (zie p. 4). Slot Bespreek met de leerlingen welk toneeltje zij het leukst/best vonden en waarom ze dit het leukste/beste toneel vonden. De drie wijzen Algemeen doel Rond deze vraag verzinnen ze twee valse verklaringen en één juiste uitleg. Geef de leerlingen voorbereidingstijd en spring bij waar nodig. Om beurten komt een groepje vooraan staan en leggen ze hun vraag voor aan hun klasgenoten. Deze luisteren naar de drie verklaringen en bepalen welke uitleg correct is. Nadat alle groepen hun antwoord neergepend hebben, mag de echte wijze zich bekendmaken. Herhaal dit tot alle groepjes hun vraag voorgesteld hebben. Slot Ga na welk groepje het meeste vragen correct beantwoord heeft. Reik een prijs uit aan deze winnaars. Vraag de leerlingen om samen de klas opnieuw op orde te brengen. Evalueren wat de leerlingengeleerd hebben. Doelstellingen De leerlingen kunnen plezier beleven aan een spelactiviteit. De leerlingen kunnen verwoorden wat ze geleerd hebben. De leerlingen kunnen samenwerken met elkaar. De leerlingen kunnen correcte vraagstellingen formuleren. De leerlingen kunnen verslag uitbrengen van hun bevindingen of ervaringen. De leerlingen kunnen tegen hun verlies. Materiaal Foto s Een prijs voor de winnaars Lesverloop Introductie Verdeel de leerlingen in groepjes van drie en laat hen samen aan een tafel plaatsnemen. Voorzie pen en papier en leg de fiches ter inzage op een centrale plaats. Kern Vertel de leerlingen dat de klas een quiz gaat spelen, maar dat zij zelf die quiz in elkaar moeten steken. Leg uit dat elke groep van drie leerlingen één of meerdere vragen moet voorbereiden. - 10 - - 11 -
Ideeënbus Enkele ideetjes om dit thema verder uit te diepen - Een bezoek aan een echt witloofbedrijf kan de leerlingen helpen om zich een levendiger beeld te vormen van de witloofteelt. Op www.metdeklasdeboerop.be vind je alvast een adres van een witloofbedrijf. Ook in het Provinciaal Onderzoeks- en Voorlichtingscentrum voor Land- en Tuinbouw kun je terecht voor een rondleiding in de witloofafdeling. Meer info vind je op www.povlt.be. - Zoek met de leerlingen enkele leuke gerechten met witloof. Misschien zit er in jouw klas wel een toekomstige chef-kok. - Maak als reporter een verslag over de ontdekking van het witloof. - Laat een leerling vooraan in de klas komen en fluister een woord in zijn/haar oor. Deze leerling moet nu dit woord op het bord tekenen terwijl de anderen het proberen te raden. Wie het woord juist geraden heeft, mag naar voren komen om ook een woord te tekenen. Mogelijke woorden: intafelen ruggen loof kraag - Maak een kruiswoordpuzzel of woordzoeker met woorden uit de fiches. - Kruip in je pen en maak een gedicht rond witloof. - Zoek een leuke melodie die je zelf hebt uitgevonden of van een bestaand liedje en maak er een plezant witlooflied van. - Steek zelf een poppenkast in elkaar en laat de kinderen met twee door hen gemaakte witloofpoppen hun geschiedenis vertellen. De ene kan een stronk grondwitloof zijn en de andere een stronk hydrowitloof. - Verschillende kunstenaars hebben groenten en fruit geschilderd of getekend. Maak zoals een echte Rubens, Van Gogh, (met dezelfde schildertechniek) een stilleven van witloof. - Koop eens grondwitloof en witloof uit de hydroteelt en laat de kinderen proeven. - Teken de teelt van het witloof uit in een stripverhaal en ontdek de nieuwe Hergé in de klas. Enkele ideetjes om dit thema verder uit te diepen - Wat zijn de voor- en nadelen van hydrocultuur en van grondteelt? - Welk witloof zou jij verkiezen: witloof uit de hydrocultuur of grondwitloof? En waarom? - Op de achtergrond, info voor de leerkracht Witloof: ontstaan 1 De plant waaruit het witloof groeit, werd oorspronkelijk niet geteeld voor het witte loof. Aanvankelijk was men geïnteresseerd in de wortels. Deze plant heette cichorei en de wortels werden gebruikt ter vervanging van koffie. Echte koffie was te duur, dus werd die vervangen door gemalen cichorei, die een gelijkaardige smaak had. De legende wil dat een Schaarbeekse boer, ene Jan Brammers, het eerste witloof zou ontdekt hebben. Hij had de wortels in zijn kelder afgedekt met een laagje aarde om ze te bewaren. Tijdens de Belgische revolutie in 1830 moest hij vluchten. Toen hij enige tijd later weer thuiskwam, vond hij zijn wortels terug met witte kropjes eraan. Het witloof was geboren. Of dit verhaal al dan niet waar is, laten we in het midden. Het is een leuke anekdote. Het echte witloof zou rond 1850-1851 uitgevonden zijn door meneer Breziers, een teeltoverste van de Rijksplantentuin in Brussel. Hij ontdekte het geheim van de kropvorming. Hij teelde het witloof in de donkere kelders op een bed van paardenmest, die van nature warmte afgeeft. Toevallig vond hij dat bepaalde factoren onontbeerlijk waren voor het voortbrengen van witloof. Deze factoren, zoals duisternis, warmte, vochtigheid en het behouden van de bladerkrop, zijn heel belangrijk. Aan de hand van deze bevindingen ontstond de eerste forcerie. Het witloof werd in die tijd een enorm succes. Steeds meer gemeenten rond Brussel gingen zich toespitsen op de witloofteelt. Het witloof werd het witte goud genoemd, omdat het in de eerste helft van de 20ste eeuw zo goed verkocht dat het de witlooftelers een heel goed inkomen bezorgde. De teelt breidde uit van Vlaams-Brabant naar West-Vlaanderen, Nederland, Noord-Frankrijk en een beetje naar Duitsland en Zwitserland. Maar algemeen kunnen we stellen dat witloof gekweekt wordt in de kring België, Nederland en Frankrijk. De traditionele teelt of grondteelt Witloof werd (en nu nog, zij het in veel mindere mate) eerst in de grond gekweekt. Het teeltproces bestaat uit verschillende stappen en loopt over twee jaar. De eerste stap is het telen van de wortels. Het witloof wordt in ruggen gezaaid. Ruggen zijn stroken aarde, net vierkante heuvels. De witlooftelers doen dit om rechte wortels te hebben. 1 Bron: De geschiedenis van het witloof. Nationale proeftuin voor Witloof, Herent. - 12 - - 13 -
Waarom dit belangrijk is, wordt verder uitgelegd. Wanneer het loof uitkomt, wordt het uitgedund zodat de wortels plaats hebben om te groeien. Een goede wortel heeft een diameter van ongeveer 3 tot 5 centimeter. Twintig weken voor de oogst wordt het loof afgesneden zodat er een kraag van ongeveer 2 centimeter ontstaat. Stap twee is de bewaring. De geoogste wortels gaan door een wortelsorteerder. Daarin worden de te kleine en te grote wortels uitgesorteerd. De wortels met de juiste diameter gaan in een grote bak, die in een grote koelcel wordt geplaatst. Daar worden de wortels gekoeld tot -2 C. Ze gaan dan in rust. Pas wanneer de teler zijn wortels weer nodig heeft, haalt hij de gepaste hoeveelheid weer uit. Die wortels worden dan voorzichtig ontdooid en naar een temperatuur van ongeveer 10 C gebracht. Stap drie is het intafelen. De wortels worden ingekort tot op 20 centimeter. In de grond zijn vierkante kuilen gemaakt van ongeveer 3 meter breed en ongeveer 15 tot 25 centimeter diep. Een partij wortels wordt in de volle grond keurig naast elkaar gezet en afgedekt met een laagje aarde. Daarbovenop kan er ook stro of jute komen zodat de wortels niet bevriezen. Onder de wortels ligt elektrische verwarming of centrale verwarmingsbuizen. Met dit buizensysteem wordt de bodemtemperatuur opgevoerd, waardoor het voor de wortels lijkt alsof het lente is. Stap vier is de forcerie. Over de tafels komen gebogen golfplaten als een soort afdakje en beide zijden worden afgesloten met een houten schot. Op die manier kan de zon haar werk doen en de tafel verwarmen. Voor de telers is het telen van witloof vooral spelen met de juiste temperatuur om het witloof snel en mooi te laten groeien. Het witloof moet op tijd klaar zijn om de markt te volgen. Als het te warm is, groeit het witloof te snel en is het te vroeg klaar. Dan voldoet de kwaliteit niet aan de eisen van het FLANDRIA 2 -keurmerk. De laatste stap is het oogsten. Zodra het witloof oogstklaar is, breekt de teler de golfplaten af en verwijdert hij voorzichtig de aarde en het stro. Het witloof wordt van de wortel afgebroken en in een kistje gelegd. Daarop komt een vel donker papier zodat het witloof zo weinig mogelijk met licht in aanraking komt. In totaal duurt het hele groeiproces zo n 21 dagen. Daarna worden de bakken van elkaar gezet en wordt het witloof geoogst. De stronkjes worden van de wortel gesneden en gaan via een transportband naar een ruimte waar de buitenste bladeren worden verwijderd. Daarna gaan ze in bakjes, waar telkens een blauwachtig blad tussen de rijen wordt gelegd. Wanneer dit klaar is, gaat het witloof naar de veiling. Witloof en kwaliteit Het beste witloof krijgt het FLANDRIA-keurmerk. De teelt van het witloof (maar ook van andere groenten) moet voldoen aan een lastenboek en aan een bepaalde kwaliteit. Het witloof moet fris zijn. De krop moet symmetrisch zijn en de top moet mooi gesloten zijn. De bladeren mogen geen kleurafwijking vertonen (bv. groen). De kroplengte moet tussen 11 en 16 centimeter liggen. Daarnaast zijn er nog tal van criteria waaraan witloof moet voldoen. Gezond en veilig Witloof is een van de gezondste groenten. In de tuinbouw worden in het algemeen al weinig gewasbeschermingsmiddelen gebruikt. Bij witloof worden er enkel gebruikt tijdens de groei van de wortels en net voor het intafelen. Witloof behandelen in de forcerie zou niet erg zinvol zijn, omdat de groei maar 21 dagen duurt. Dat is te kort voor de ontwikkeling van ziekten. Omdat witloof veel water bevat, zitten er ook niet veel calorieën in. Het is dus een gezonde, veilige groente waar je heel veel van mag eten. De hydrocultuur Begin de jaren 1980 startten enkele boeren met hydroteelt. Deze is minder afhankelijk van het weer dan de teelt van grondwitloof, omdat de forcerie zich volledig binnen bevindt. De teelt van de wortels is hetzelfde als die van grondwitloof, maar de rest van de teelt is anders. Het grote voordeel van hydrocultuur is dat het witloof het hele jaar door kan geteeld worden. De wortels worden in plastic bakken gezet, die op elkaar worden gestapeld. In elke tafel staat 5 à 10 centimeter water. Via pijpjes (die geschrankt staan) stroomt het water van boven naar beneden zodat er een stroming van water is. In elke bak zitten ongeveer zeshonderd wortels. Het voedsel voor het witloof zit voornamelijk in de wortels zelf. Via het water worden nog enkele meststoffen bijgegeven. 2 Zie verder: Witloof en kwaliteit - 14 - - 15 -
Bronnen Interessante adressen, websites, weetjes Op de website www.boerinbeeld.be kun je werkblaadjes en bijkomende foto s downloaden en bestellen. Websites www.onthaalopdeboerderij.be www.boerinbeeld.be www.weidepoort.be www.grondwitloof.be www.proeftuinherent.be www.streekproduct.be www.cag.be www.plattelandsklassen.be www.grasspriet.be www.vilt.be www.hetvirtueleland.be Weetjes Je kunt allerhande lesmateriaal gratis lenen in de provinciale uitleendiensten landbouweducatie. Om te weten waar er een uitleendienst in je buurt is, surf je naar www.onthaalopdeboerderij.be. Je vindt er alle adressen en een overzicht van het beschikbare lesmateriaal. Breng ook eens een bezoek aan een boerderij. In de brochure Met de klas de boer op vind je zeker een boerderij in je buurt. Via de website www.metdeklasdeboerop.be kun je de folder verkrijgen. Scholen krijgen 30 euro subsidie voor een bezoek aan een van deze boerderijen. Weidepoort is dé portaalsite voor landbouw- en plattelandseducatie. Leerkrachten vinden er onder andere lespakketten en werkblaadjes, info over excursies en bezoekboerderijen. www.weidepoort.be Via www.vilt.be krijg je actuele informatie en de laatste nieuwtjes over de landbouw. De website heeft ook een educatief luik, waar je lesmateriaal kunt downloaden. Plattelandsklassen vzw heeft een aantal Grassprietjes uitgewerkt. Dit zijn educatieve tijdschriften over verschillende landbouw- en plattelandsthema s. Je kunt ze gratis downloaden op hun website www.grasspriet.be. Nuttige adressen Provinciehuis Olympia Landbouweducatie Koning Leopold III-laan 66 8200 Sint-Andries landbouweducatie@west-vlaanderen.be T 050 40 71 69 Provinciaal Onderzoeks- en Voorlichtingsinstituut voor Land- en Tuinbouw (POVLT) Ieperseweg 87 8800 Beitem/Rumbeke www.povlt.be T 051 27 32 00-16 - - 17 -
Dit lesmateriaal werd ontwikkeld door WAVI vzw (erkend centrum voor landbouweducatie) in samenwerking met de Provincie West-Vlaanderen en met de financiële ondersteuning van de Vlaamse overheid. Voor algemene informatie over Boer in Beeld : Landbouweducatie Provinciehuis Olympia Koning Leopold III-laan 66 8200 Sint-Andries T 050 40 71 69 E landbouweducatie@west-vlaanderen.be Colofon Redactie: Griet Dewaele, Bart Verhaeghen Opmaak: Grafische Dienst, Provincie West-Vlaanderen Foto s: Peter Cardoen, www.petercardoen.be Centrum voor Agrarische Geschiedenis, CAG Proeftuin Herent Veiling Brava Speciale dank aan: - Inge Mestdagh en Marijke Willaert (Provinciaal Onderzoeks- en Voorlichtingscentrum voor Land- en Tuinbouw) - Mia Verstraete, tekstchirurg, voor het vervolmaken van de eindteksten Meer info over de verschillende initiatieven van de provinciale dienst landbouweducatie vind je op de website www.onthaalopdeboerderij.be. Tekst en beeld van dit lespakket zijn uitsluitend bestemd voor gebruik in het onderwijs. Voor gebruik door uitgevers en andere organisaties is vooraf schriftelijke toestemming nodig van de eigenaar van deze tekst en beelden: Provinciebestuur West-Vlaanderen, Provinciehuis Olympia, Koning Leopold III-laan 66, 8200 Sint-Andries. Dit project werd gefinancierd door Departement Landbouw & Visserij van de Vlaamse Overheid. - 18 -