Protocol dyslexie Openbare Basisschool De Bouwsteen Inhoud 1) Dyslexie in het kort Problemen bij het lezen Problemen bij het spellen Problemen bij het schrijven Mogelijke gevolgen van dyslexie 2) Voorbereidend lezen en schrijven in groep 1 en 2 Lees problemen in groep 1 en 2 Aanpak en signalering in groep 1 Aanpak en signalering in groep 2 In schema 3) Leren lezen en schrijven in groep 3 Signaleren van lees- en spellingproblemen in groep 3 Aanpak in groep 3 Streefdoelen groep 3 In schema 4) Leren lezen in groep 4 Leesproblemen in groep 4 Aanpak in groep 4 Streefdoelen groep 4 In schema 5) Lees- en spellingsproblemen in de bovenbouw groep 5-8 Aanpak en signalering in de bovenbouw groep 5 8 Streefdoelen groep 5 8 In schema 6) Diagnostisch onderzoek en dyslexieverklaring 7) Hulpmiddelen 8) Bijlagen November 2011 1
Doel van het protocol Doel van het protocol is een kwaliteitsverbetering van het onderwijs aan zwakke lezers en spellers. Het protocol beoogt dat leerlingen in de groepen 1 t/m 8 de basisprincipes en basisvaardigheden van lezen en spellen onder de knie krijgen. In het protocol zijn de afspraken vastgelegd op het gebied van signalering, diagnose, begeleiding en behandeling van kinderen met leesproblemen en dyslexie. 1) Dyslexie in het kort Dyslexie is een hardnekkige stoornis bij het technisch leren lezen en/of spellen. Ondanks extra oefenen en begeleiding blijven de problemen met lezen en/of spellen bestaan. Dyslexie kan erfelijk zijn. Kinderen met dyslexie kunnen moeite hebben met: het horen van verschil tussen klanken als m en n; p,t en k; s, f en g; eu, u en ui het in volgorde zetten van klanken zoals bij dorp en drop het vasthouden van de aandacht bij (mondelinge) uitleg, zij hebben vaak een beperkt kortetermijngeheugen het leren van reeksen, bijvoorbeeld tafels en spellingsregels als gevolg van een algemeen automatiseringsprobleem het onthouden van vaste woordcombinaties zoals uitdrukkingen en gezegdes het onthouden van losse gegevens zoals jaartallen het onthouden van talige informatie het onthouden van meervoudige instructies het vinden van de juiste woorden het structureren van hun werk Goed lees- en spellingonderwijs kenmerkt zich door doelgericht werken, effectief methodegebruik, omgaan met verschillen, een stimulerende leeromgeving en een doorgaande leerlijn voor lezen en spellen. Problemen bij het lezen De leesproblemen van kinderen met dyslexie vallen het meest op bij hardop lezen. Sommige kinderen hebben een traag leestempo en lezen de woorden spellend. Andere kinderen hebben een hoog leestempo, maar maken veel fouten doordat ze radend lezen. Er kan ook sprake zijn van een combinatie van beide. Daarnaast laten kinderen met leesproblemen vermijdingsgedrag zien bij het hardop lezen of hebben er een hekel aan. Problemen bij het spellen Kinderen met dyslexie maken veel spellingfouten en hebben daarom veel steun aan spellingsregels. Het kan zijn dat ze één bepaald woord op een bladzijde op verschillende manieren spellen. Kinderen met dyslexie proberen vaak de spelling van specifieke woorden te onthouden. Dit is een enorme belasting voor het geheugen. Bovendien blijft de kennis meestal niet hangen omdat ze er geen systeem in (kunnen) aanbrengen in hun geheugen. 2
Problemen bij het schrijven Kinderen met dyslexie schrijven vaak onleesbaar en maken veel doorhalingen. Bij leerlingen die wel leesbaar schrijven, valt het lage schrijftempo op. Mogelijke gevolgen van dyslexie Door de leesproblemen kunnen ook andere problemen ontstaan bij de leerling. Hierbij kan gedacht worden aan een gebrek aan zelfvertrouwen, een gebrekkige motivatie voor lezen en zelfs een slechte werkhouding of afkeer van school. Mogelijke vakspecifieke moeilijkheden voor leerlingen met dyslexie Gebied Moeilijkheid Rekenen Moeite met (snel) rekenen en onthouden van symbolen. Omdraaien van getallen boven de tien. Problemen met volgordes. Leesfouten bij vraagstukken die woorden bevatten. Leren Beperkt arsenaal van leerstrategieën. Trage verwerking van (talige) informatie als gevolg van een algemeen automatiseringsprobleem. De prestaties nemen zichtbaar af bij dubbeltaken en werken onder tijdsdruk. Dit valt het meest op in toetssituaties. Niet begrijpen van complexe vragen, terwijl ze het antwoord wel weten. Dit komt doordat dyslectici moeite hebben met het plannen en vasthouden van de volgorde van denkstappen. Moeite met het onthouden van meervoudige instructies, terwijl ze de afzonderlijke taken wel kunnen uitvoeren. Dit heeft te maken met het feit dat dyslectici vaak een beperkt kortetermijngeheugen hebben. Moeite met het onthouden of ophalen van namen uit het geheugen. Moeite met het overschrijven van het bord en het (snel) opschrijven van informatie die wordt gedicteerd door de leerkracht. Woordvindingsproblemen. Ook deze zaken worden meegenomen bij het onderzoeken en bespreken van (mogelijke) dyslexie bij een leerling. Indien er bij deze voorwaarden voor het leren problemen zijn, moeten ook hiervoor afspraken worden gemaakt tussen kind, ouders en school. 3
2) Voorbereidend lezen en schrijven in groep 1 en 2 In groep 1 en 2 is er uiteraard nog geen sprake van lezen. Wel vinden hier de voorbereidingen plaats om in groep 3 succesvol te kunnen leren lezen. We onderscheiden hierbij diverse onderdelen: boekoriëntatie: leren omgaan met boeken en verhalen taalbewustzijn: zinsopbouw en logisch vertellen van een verhaal, de vorm en de betekenis van een woord kunnen onderscheiden (een ratelslang is geen lang woord omdat een slang lang is, maar omdat het woord veel letters heeft) fonologisch bewustzijn: ontdekken dat zinnen zijn opgebouwd uit woorden, dat lange woorden zijn opgebouwd uit klankgroepen, dat woorden dezelfde klankgroepen kunnen hebben fonemisch bewustzijn: een woord verdelen in verschillende klanken (auditieve analyse/hakken), klanken weer samenvoegen tot een woord (auditieve synthese/plakken), dezelfde begin/midden/eindklanken herkennen, ontdekken dat bij het vervangen van een klank er een nieuw woord ontstaat letterkennis: relatie leggen tussen klank en letter, kinderen leren aan het einde van groep 2 al verschillende letters Voor een uitgebreide beschrijving van de doelen, de tussendoelen en het beredeneerd aanbod op het gebied van de taalontwikkeling in groep 1 en groep 2 verwijzen wij u naar het plan Beredeneerd aanbod groep 1 en groep 2 OBS De Bouwsteen. Lees problemen in groep 1 en 2 In groep 1 en 2 kunnen er problemen zijn bij de vaardigheden die horen bij het voorbereidend lezen/beginnende geletterdheid. Kinderen hebben soms moeite met het onthouden van namen van klasgenoten, kunnen geen versjes onthouden of vinden rijmen moeilijk. Dit zijn signalen die op mogelijke dyslexie wijzen. Daarentegen ontwikkelen jonge kinderen zich sprongsgewijs en is de ene leerling eerder toe aan lezen dan de ander. De leerkracht is alert op signalen en stimuleert alle kinderen in het voorbereidend lezen. Aanpak en signaleren in groep 1 Leerlingen die in groep 1 komen en op de peuterspeelzaal hebben gezeten, krijgen een overdrachtsformulier mee van de peuterspeelzaal (Pravoo), met gegevens over de ontwikkeling van het kind. Er wordt gewerkt in thema s. Minimaal 4 thema s komen uit de methode Schatkist. In groep 1 wordt ook gewerkt met de map Fonemisch Bewustzijn. Andere taalactiviteiten in groep 1 zijn: Letterpuzzels, magnetische letters, letterstempels, boeken, letter van de week In november worden het formulier vroegtijdige signalering leesproblemen en dyslexie en de Pravoo peilpunten 1 en 2 ingevuld. Er wordt ook vastgelegd of er sprake is van dyslexie in de naaste familie. Op basis van deze instrumenten worden de kinderen ingedeeld in een basis- risico- of verrijkingsgroep. 4
In januari volgen de Cito LOVS-toetsen Taal voor kleuters en Rekenen voor kleuters. Leerlingen die in categorie IV en V scoren behoren tot de risicogroep. De leerlingen worden besproken met de intern begeleider. In april vindt een tussenevaluatie plaats en wordt Pravoo peilpunt 3 ingevuld. Op basis hiervan worden de kinderen ingedeeld in een basis-, risico- of verrijkingsgroep. In juni worden de Cito LOVS-toetsen Taal voor kleuters en Rekenen voor kleuters afgenomen. Het formulier vroegtijdige signalering leesproblemen en dyslexie wordt ingevuld, evenals Pravoo peilpunt 4. Aan het eind van groep 1 overlegt de leerkracht met de leerkracht van groep 2 over de toetsresultaten en wordt een nieuwe groepsindeling gemaakt voor de start in groep 2. In schema Stap Wanneer? Actie? Wie? 1 Aanvang groep 1 Beginsituatie vastleggen van alle leerlingen, gegevens ouders en peuterspeelzaal over taalontwikkeling 2 November Meetmoment 1 /IB Formulier vroegtijdige signalering leesproblemen en dyslexie en Pravoo peilpunten 1 en 2 Groepsindeling. 3 Novemberjanuari/februari Interventieperiode 1 Stimuleren van geletterdheid middels de uitgangspunten van beginnende geletterdheid 4 Januari/februari Meetmoment 2 /IB Afname Cito Taal voor kleuters en Rekenen voor kleuters. Evalueren interventieperiode 1 Eventueel nieuwe groepsindeling. 5 Januari/februari - april Interventieperiode 2 Aanbod verrijken voor leerlingen die onvoldoende opsteken van het aanbod aan geletterde activiteiten 6 April Meetmoment 3 /IB Pravoo peilpunt 3 Evalueren interventieperiode 2 Eventueel nieuwe groepsindeling groep 7 April - juni Interventieperiode 3 Aanbod verrijken voor leerlingen die onvoldoende opsteken van het aanbod aan geletterde activiteiten 5
8 Juni Meetmoment 4 Afname Cito Taal voor kleuters en Rekenen voor kleuters. Formulier vroegtijdige signalering leesproblemen en dyslexie en Pravoo peilpunt 4 Evaluatie interventieperiode 3 Overdrachtsbespreking leerkracht groep 2 /IB Aanpak en signaleren in groep 2 De beginsituatie van de leerlingen is bekend. Kinderen zijn ingedeeld in zorg-, basis- of verrijkingsgroep in het groepshandelingsplan. Er wordt gewerkt met een beredeneerd aanbod, waarvan de basis wordt gevormd door Schatkist en de map Fonemisch Bewustzijn. In het beredeneerd aanbod zijn de volgende gebieden opgenomen: boekoriëntatie verhaalbegrip functies van de geschreven taal relatie tussen gesproken taal en geschreven taal taalbewustzijn bewustwording alfabetisch principe functioneel lezen en schrijven Andere taalactiviteiten in groep 2 zijn: Letterpuzzels, magnetische letters, letterstempels, boeken, letter van de week In november vindt een tussenevaluatie plaats en wordt Pravoo peilpunt 5 ingevuld. Op basis van deze beoordeling worden de kinderen (her)ingedeeld in een basis-, risico- of verrijkingsgroep. In januari worden de Cito LOVS-toetsen Taal voor kleuters en Rekenen voor kleuters afgenomen en de SABOSO toets. Deze toets bestaat uit de onderdelen: letters benoemen, kleuren benoemen en beginklank zeggen. Ook wordt het formulier vroegtijdige signalering leesproblemen en dyslexie ingevuld. Leerlingen die bij de Citotoets in categorie IV en V scoren behoren tot de risicogroep. Deze leerlingen worden besproken met de intern begeleider. In april vindt een tussenevaluatie plaats en wordt Pravoo peilpunt 6 ingevuld. Op basis van deze beoordeling worden de kinderen (her)ingedeeld in een basis-, risico- of verrijkingsgroep. In juni worden de Cito LOVS-toetsen Taal voor kleuters en Rekenen voor kleuters afgenomen. Het formulier vroegtijdige signalering leesproblemen en dyslexie wordt ingevuld, evenals Pravoo peilpunt 7. Aan het eind van groep 2 overlegt de leerkracht van groep 2 met de leerkracht van groep 3 over de toetsresultaten en de letterkennis. Aan de hand van dit overleg wordt een indeling gemaakt voor het aanvankelijk lezen in groep 3. 6
In schema Stap Wanneer? Actie? Wie? 1 Aanvang groep 2 Beginsituatie vastleggen van alle leerlingen op basis van eindevaluatie groep 1. 2 September - November Interventieperiode 1 Stimuleren van geletterdheid middels de uitgangspunten van beginnende geletterdheid Gericht aanbod verrijken voor leerlingen met een onvoldoende klankbewustzijn (fonemisch bewustzijn) en letterkennis 3 November Meetmoment 1 /IB Pravoo peilpunten 5 Evaluatie interventieperiode 1 Eventueel nieuwe groepsindeling. 4 Novemberjanuari/februari Interventieperiode 2 Stimuleren van geletterdheid middels de uitgangspunten van beginnende geletterdheid Gericht aanbod verrijken voor leerlingen met een onvoldoende klankbewustzijn (fonemisch bewustzijn) en letterkennis 5 Januari/februari Meetmoment 2 /IB Afname Cito Taal voor kleuters en Rekenen voor kleuters en SABOSO. Formulier vroegtijdige signalering leesproblemen en dyslexie. Evalueren interventieperiode 2 Eventueel nieuwe groepsindeling. 6 Januari/februari - april Interventieperiode 3 Aanbod verrijken voor leerlingen met een onvoldoende klankbewustzijn en letterkennis 7 April Meetmoment 3 /IB Pravoo peilpunt 6 Evalueren interventieperiode 2 Eventueel nieuwe groepsindeling 8 April - juni Interventieperiode 4 Aanbod verrijken voor leerlingen met een onvoldoende klankbewustzijn en letterkennis 9 Juni Meetmoment 4 Afname Cito Taal voor kleuters en Rekenen voor kleuters. /IB 7
Formulier vroegtijdige signalering leesproblemen en dyslexie en Pravoo peilpunt 7 Evaluatie interventieperiode 4 Overdrachtsbespreking leerkracht groep 2 3) Leren lezen en schrijven in groep 3 In groep 3 begint een kind echt met leren lezen en schrijven. In het eerste half jaar ligt de nadruk op letterkennis en leeshandelingen die nodig zijn om van de letters woorden te maken en die te lezen en te schrijven. Voor het lezen is met name de synthese belangrijk, van losse klanken naar een woord (het plakken), voor het schrijven is met name de analyse belangrijk, van een woord naar losse klanken (hakken). Rond februari kennen de kinderen de meeste letters. Ze kunnen klankzuivere woorden lezen en schrijven. In de tweede helft van groep 3 volgen het lezen en schrijven van niet-klankzuivere woorden (met meerdere medeklinkers, meerlettergrepige woorden en woorden met afwijkende spelling). De nadruk ligt op het toenemen van de leessnelheid en het vloeiend lezen, waarbij woorden of woorddelen direct worden herkend. Ook is er aandacht voor het begrijpend lezen. Op de Bouwsteen wordt voor het aanvankelijk lezen in groep 3 de methode Veilig Leren Lezen gebruikt. Signaleren van lees- en spellingproblemen in groep 3 Groep 3 is een belangrijk moment in het signaleren van leerlingen met dyslexie. De leerkracht van groep 3 probeert om bij de herfstsignalering mogelijke lees/spellingsproblemen in kaart te krijgen. Na de herfstsignalering volgt de eerste interventie. Ook kinderen die tot een risicogroep behoren worden hierbij meegenomen. Dit kan een vrij grote groep opleveren van leerlingen die extra aandacht krijgen. Bij de volgende drie meetmomenten in groep 3 wordt steeds geëvalueerd of de extra zorg gecontinueerd moet worden. Vaardigheid Signaal Fonemisch bewustzijn Analyseren van (hakken) in losse klanken verloopt traag en/of foutief. Samenvoegen van losse klanken tot een woord (plakken) verloopt traag en/of foutief. Aangeven van de positie van een klank in een woord lukt niet of verloopt moeizaam. Hersynthetiseren van een woord als bepaalde klanken worden weggelaten of toegevoegd lukt niet of verloopt moeizaam. Letterkennis Letters worden traag en/of foutief benoemd. Lezen Woorden worden traag en/of foutief gelezen. Lang spellend lezen of vroeg radend lezen. Lezen van teksten verloopt niet vloeiend. Spellen Woorden worden traag en/of foutief gespeld. Kennis van spellingregels en patronen wordt niet goed 8
toegepast. Schrijfactiviteiten worden moeizaam/traag uitgevoerd. Spellingregels worden niet/moeizaam geautomatiseerd. Fouten worden niet gecorrigeerd door de leerling zelf. Aanpak in groep 3 Bij aanvang van groep 3 is de beginsituatie van alle leerlingen vastgesteld. Dit gebeurt n.a.v. de toetsen aan het eind van groep 2. Het is ook bekend hoe veel letters de kinderen al kennen en in hoeverre een kind al lezen kan. Op basis van deze gegevens worden de kinderen ingedeeld in een basisgroep, een zorggroep en een verrijkingsgroep. Oktober: Na kern 3 van Veilig Leren Lezen wordt de herfstsignalering afgenomen. De herfstsignalering bestaat uit een grafementoets, een fonementoets, woorden lezen en tekst lezen. Deze toetsen vindt u in de bijlagen. Op basis van de resultaten van deze toetsen vindt een nieuwe indeling in de drie groepen plaats. De zorggroep krijgt extra aandacht in de groep. Daarnaast wordt de ouders gevraagd thuis structureel met de kinderen te lezen. Januari: Na kern 6 van VLL worden er opnieuw toetsen afgenomen: Cito DMT 2009, woordenschattoets, Cito spelling M3 en de toetsen van de wintersignalering van VLL. Leerlingen die matig of onvoldoende hebben gescoord krijgen extra begeleiding in letterkennis en leessnelheid. Dit wordt zo veel mogelijk gedaan door de groepsleerkracht. Ook worden deze leerlingen besproken met de consultatief leerlingbegeleider van Cedin. Maart: Eind maart worden de toetsen van de lentesignalering van VLL bij alle leerlingen afgenomen en tussentijdse toetsen bij de leerlingen die in de zorggroep zitten. Dit zijn de toetsen DMT 2009, AVI 2009 en eventueel een fonemen- en grafementoets. Vertoont een leerling ernstige uitval (niveau D/E, IV/V) dan kan er besloten worden tot een eigen leerlijn. Er wordt een groepshandelingsplan opgesteld voor de gehele groep. Juni: In juni volgt de eindmeting van groep 3. De volgende toetsen worden dan afgenomen: Cito DMT 2009, Cito Spelling E3, Cito woordenschattoets E3, Cito Begrijpend lezen E3. Ook de controletaken bij de methode bieden veel handelingsgerichte informatie. Met deze toetsen controleert de leerkracht na elke kern of alle leerlingen nog goed mee kunnen komen. In het taalbeleidsplan zijn visie op en aanpak van het taal- en leesonderwijs uitgebreid beschreven. Goed klassenmanagement, directe instructie en het planmatig werken hebben hierin een belangrijk rol. 9
Streefdoelen Januari/februari Mei/juni Letters benoemen Leerlingen kunnen alle letters goed benoemen Leerlingen kunnen alle letters goed en vlot benoemen Letters schrijven Leerlingen kunnen 80% van de letters goed schrijven Leerlingen kunnen alle letters goed schrijven Woorden lezen Minimaal 75% scoort een A, B of hoge C Min: 21 Str: 21 Minimaal 75% scoort een A, B of hoge C Min. 33 Str. 33,5 (+ 12.5) Teksten lezen Minimaal 75% behaalt beheersingsniveau M3 Minimaal 75% behaalt beheersingsniveau E3 Spelling Minimaal 75% scoort een A, B of hoge C Min: 106.3 Str: 106.8 Minimaal 75% scoort een A, B of hoge C Min: 110.9 Str: 11.6 (+ 4.8) In schema Stap Wanneer? Actie? Wie? 1 Aanvang groep 3 Beginsituatie vastleggen van alle leerlingen op basis van eindevaluatie groep 2. Starten leesonderwijs (VVL) 2 November Meetmoment 1 /IB Afname toetsen herfstsignalering VVL. Nieuwe groepsindeling. groep. 3 Novemberjanuari/februari Interventieperiode 1 Elementaire leeshandeling 4 Januari/februari Meetmoment 2 /IB Afname toetsen wintersignalering (VVL) Cito spelling, DMT en woordenschat Evalueren interventieperiode 1 Nieuwe groepsindeling. groep. 5 Januari/februari - april Interventieperiode 2 Volledige letterkennis en decodeersnelheid 6 April Meetmoment 3 /IB 10
Afname toetsen lentesignalering (VVL) Zorggroep Cito DMT en AVI Evalueren interventieperiode 2 Nieuwe groepsindeling groep 7 April - juni Interventieperiode 3 Automatisering van het leesproces 8 Juni Meetmoment 4 Afname eindtoetsen (VVL) Cito spelling, DMT, woordenschat, begrijpend lezen Evaluatie interventieperiode 3 Overdrachtsbespreking leerkracht groep 4 /IB 4) Leren lezen in groep 4 In groep 4 vind de overgang van aanvankelijk lezen naar voortgezet lezen plaats. Naast het lezen van korte, klankzuivere woorden komt er nu meer aandacht voor lange, meerlettergrepige woorden, woorden met letterclusters en samengestelde woorden. Bij het spellen is er sprake van een versnelling van het proces als gevolg van automatisering van de deelprocessen. In groep wordt gewerkt met verschillende methodes op taal/leesgebied. Voor taal wordt de methode Taal Actief 3 gebruikt. Met deze methode leren de kinderen ook spelling. Technisch lezen leren de kinderen met Estafette. Afhankelijk van het technisch leesniveau van de kinderen gebeurt dit meer of minder zelfstandig. Technisch lezen en begrijpend lezen gaan hand en hand en een goed leesbegrip bevordert het technisch lezen. In groep 4 zal worden gestart met een methode voor het aanleren van begrijpend lezen. Op de Bouwsteen wordt in het schooljaar 2011-2012 een methode voor begrijpend lezen aangeschaft. Leesproblemen in groep 4 Bij de start van groep 4 is de beginsituatie van de leerlingen bekend. Op basis van de junitoetsen van groep 3 wordt een groepshandelingsplan gemaakt op het gebied van lezen. Naast basis/zorg en verrijking is het ook mogelijk dat leerlingen een eigen leerlijn hebben. Dit kan zowel versneld als vertraagd zijn. De methode Estafette biedt ruime mogelijkheden niveauverschillen tussen leerlingen op te vangen en leerlingen op maat te bedienen. Het streven is om leerlingen met (mogelijke) dyslexie zo veel mogelijk met de groep mee te laten doen. Aanpak in groep 4 De aanpak in groep 4 is in grote lijnen dezelfde als in groep 3. Er wordt in groep 4 een duidelijk onderscheid gemaakt tussen leerlingen bij wie het leesproces normaal of goed verloopt en leerlingen die moeite hebben met het leren lezen. Alle leerlingen worden in principe twee maal per jaar op hun voortgang getoetst met de volgende toetsen: 11
DMT 2009, Spelling 2011, Woordenschat en Begrijpend lezen 2010. Op basis van deze toetsen en de methodegebonden toetsen worden de groepshandelingsplannen opgesteld. Leerlingen met een eigen leerlijn krijgen een individueel handelingsplan. In dit plan kunnen ook alternatieve toetsen en toetsmomenten worden opgenomen. Daarnaast bestaat de mogelijkheid dat deze leerlingen diagnostische toetsen krijgen en/of geobserveerd worden. Indien wenselijk wordt voor deze leerlingen specialistische hulp ingeschakeld. In het taalbeleidsplan zijn visie op en aanpak van het taal- en leesonderwijs uitgebreid beschreven. Goed klassenmanagement, directe instructie en het planmatig werken hebben hierin een belangrijk rol. Streefdoelen Januari/februari Mei/juni Woorden lezen Teksten lezen Spelling Minimaal 75% scoort een A,B of hoge C Min: 48 Str: 53.5 (+ 20) Minimaal 75% scoort een A,B of hoge C Min: 56 Str: 62.5 (+ 9) Minimaal 75% behaalt beheersingsniveau M4 Minimaal 75% behaalt beheersingsniveau E4 Minimaal 75% scoort een A,B of hoge C Min: 117.9 Str: 118.5 (+ 6.9) Minimaal 75% scoort een A,B of hoge C Min: 119.8 Str: 120.4 (+ 1.9) In schema Stap Wanneer? Actie? Wie? 1 Aanvang groep 4 Beginsituatie vastleggen van alle leerlingen op basis van eindevaluatie groep 3. Groepshandelingsplan 2 September - november Interventieperiode 1 Begeleiding in de groep 3 November Meetmoment 1 Tussenmeting voor zwakke lezers (DMT en AVI). Evaluatie interventieperiode 1. Aanpassen groepsplan groep. /IB 12
4 Novemberjanuari/februari Interventieperiode 2 Begeleiding in de groep 5 Januari/februari Meetmoment 2 Afname Cito spelling, DMT, woordenschat en begrijpend lezen. Afname AVI voor zwakke lezers Evalueren interventieperiode 2 Nieuwe groepsindeling. groep. 6 Januari/februari - april Interventieperiode 3 Begeleiding in de groep 7 April Meetmoment 3 Tussenmeting voor zwakke lezers (DMT en AVI). Evaluatie interventieperiode 3. Aanpassen groepsplan groep 8 April - juni Interventieperiode 4 Begeleiding in de groep 9 Juni Meetmoment 4 Afname Cito spelling, DMT, woordenschat, begrijpend lezen. Afname AVI voor zwakke lezers Evaluatie interventieperiode 4 Overdrachtsbespreking leerkracht groep 5 /IB /IB /IB 5) Lees- en spellingsproblemen in de bovenbouw groep 5 8 Aanpak en signalering in de bovenbouw groep 5-8 In de bovenbouw van de basisschool (groep 5 t/m 8) is het leesonderwijs erop gericht de kinderen steeds beter te leren lezen, zodat ze met deze vaardigheden kennis kunnen verwerven. Aan het eind van groep 6 kunnen de meeste leerlingen lezen. Zij kunnen dan in principe alle teksten technisch goed lezen. De aandacht gaat dan meer uit naar de inhoud van de tekst, het begrijpend lezen. Technisch goed kunnen lezen is hiervoor een voorwaarde, maar zeker niet de enige. Ook zaken als woordenschat, voorkennis, taalinzicht spelen hierbij een rol. Op de Bouwsteen wordt in het schooljaar 2011-2012 een methode voor begrijpend lezen aangeschaft. Leerlingen die in groep 3 en 4 al moeite hadden met spelling krijgen daar in de bovenbouw nog meer last van. Het aantal spellingscategorieën neemt toe en vanaf groep 7 krijgen de kinderen ook werkwoordspelling. Spellingsproblemen doen zich niet alleen voor bij de dictees, maar ook bij het schrijven van teksten bij andere vakken (de zogenaamde vrije spelling ). 13
Kinderen bij wie al dyslexie is vastgesteld, krijgen in de bovenbouw meer moeite met bijvoorbeeld de wereldoriënterende vakken. De teksten worden langer en ingewikkelder en hun technisch leesniveau is vaak niet voldoende om de teksten op een goede manier te kunnen verwerken. Het beleid van de school is erop gericht om enerzijds te blijven oefenen met het technisch lezen en de spelling. We accepteren hierbij dat de leerling niet hetzelfde ontwikkelingstempo heeft als een normale leerling, maar proberen toch het maximale eruit te halen. Anderzijds willen we de leerling mee laten doen met taal en wereldoriënterende vakken. Dit doen we door aanpassingen in het programma of de inzet van hulpmiddelen. De mogelijkheden op dit gebied staan beschreven in hoofdstuk 7. Ook kan het voorkomen dat een leerling in de bovenbouw erg veel moeite krijgt met lezen en spelling. De leerling heeft dan in groep 3 en 4 zijn problemen met lezen en spelling nog kunnen compenseren. In de bovenbouw komt hij echter door de toename van spellingscategorieën en toenemende complexiteit van de teksten in de problemen. Indien een vermoeden van dyslexie bestaat wordt de intern begeleider van de school ingeschakeld. Er volgt een periode van intensieve begeleiding (vastgelegd in het groepshandelingsplan). Indien deze intensieve begeleiding (te) weinig progressie oplevert, kan alsnog een dyslexieonderzoek worden aangevraagd. In groep 5 t/m 8 worden twee maal per jaar (januari/juni) de volgende cito-toetsen afgenomen: DMT 2009, spelling 2011, leestempo, begrijpend lezen 2010 Op basis van de resultaten van de leerlingen op deze toetsen worden groepshandelingsplannen opgesteld m.b.t. de leergebieden spelling, technisch lezen en begrijpend lezen. Deze groepshandelingsplannen worden 4 maal per jaar geëvalueerd en bijgesteld. In het taalbeleidsplan zijn visie op en aanpak van het taal- en leesonderwijs uitgebreid beschreven. Goed klassenmanagement, directe instructie en het planmatig werken hebben hierin een belangrijk rol. Streefdoelen Streefdoelen woorden lezen Januari/ februari Mei/ juni Groep 5 Groep 6 Groep 7 Groep 8 Min: 66 Str: 72.5 (+ 10) Min: 71 Str: 76.5 (+ 4) Minimaal 75% scoort een A, B of hoge C Min: 78 Min: 85 Str: 82.5 Str: 89.5 (+ 6) (+3) Min: 83 Str: 86.5 (+ 4) Min: 90 Str: 94.5 (+5) Min: 93 Str: 96.5 (+2) n.v.t. Streef Groep 5 Groep 6 Groep 7 Groep 8 14
doelen teksten lezen Januari/ februari Mei/juni Beheersingsniveau M5 Beheersingsniveau E5 Minimaal 75% behaalt: Beheersingsniveau M6 Beheersingsniveau E6 Beheersingsniveau M7 Beheersingsniveau E7 Beheersingsniveau M8 Beheersingsniveau E8 Streefdoelen spelling Januari/ februari Mei/ juni Groep 5 Groep 6 Groep 7 Groep 8 Min:125.3 Str: 125.9 (+5.5) Min: 129.5 Str: 130.2 (+ 4.3) Minimaal 75% scoort een A, B of hoge C Min: 132.9 Min:137.8 Min:141.2 Str:133.5 Str:138.6 Str:142.6 (+3.3) (+1.4) (+2.8) ww.spelling Min:106.4 Str:108.4 (+11.8) Min:136.5 Str:137.2 (+3.7) Min:139.0 Str:139.8 (+1.2) ww.spelling Min:95.3 Str:96.6 (+n.v.t.) n.v.t. In schema Stap Wanneer? Actie? Wie? 1 Aanvang groep Beginsituatie vastleggen van alle leerlingen op basis van eindevaluatie van de vorige groep. Groepshandelingsplan 2 September - november Interventieperiode 1 Begeleiding in de groep 3 November Meetmoment 1 Tussenmeting voor zwakke lezers (DMT en AVI). Evaluatie interventieperiode 1. Aanpassen groepsplan groep. /IB 15
4 Novemberjanuari/februari Interventieperiode 2 Begeleiding in de groep 5 Januari/februari Meetmoment 2 Afname Cito spelling, DMT, woordenschat en begrijpend lezen. Afname AVI voor zwakke lezers Evalueren interventieperiode 2 Nieuwe groepsindeling. groep. 6 Januari/februari - april Interventieperiode 3 Begeleiding in de groep 7 April Meetmoment 3 Tussenmeting voor zwakke lezers (DMT en AVI). Evaluatie interventieperiode 3. Aanpassen groepsplan groep. 8 April - juni Interventieperiode 4 Begeleiding in de groep 9 Juni Meetmoment 4 Afname Cito spelling, DMT, woordenschat, begrijpend lezen. Afname AVI voor zwakke lezers Evaluatie interventieperiode 4 Overdrachtsbespreking leerkracht volgende groep. /IB /IB /IB 6) Diagnostisch onderzoek en dyslexieverklaring Er is geen eenduidige test waarmee dyslexie kan worden vastgesteld. Als school spreken we het vermoeden van dyslexie uit. Het afgeven van een dyslexieverklaring kan alleen door een kinderpsycholoog of een orthopedagoog. De dyslexieverklaringen op de Bouwsteen worden meestal afgegeven door een orthopedagoge verbonden aan de schoolbegeleidingsdienst Cedin. Ook is het mogelijk dat ouders zelf onderzoek laten doen naar mogelijke dyslexie bij hun kind. Instanties waar ouders terecht kunnen zijn o.a. Molendrift, OCRN, RID Assen. Dyslexie wordt vastgesteld op basis van de volgende criteria: 1. Criterium van achterstand: het vaardigheidsniveau van het lezen en spellen ligt ruim achter op hetgeen van het kind (gezien leeftijd, intelligentie en ontwikkeling andere vaardigheden) verwacht mag worden. Er is nauwelijks vooruitgang geboekt op genormeerde toetsen gedurende ten minste een half jaar intensieve begeleiding. 2. Criterium van didactische resistentie: er is sprake van een toenemende achterstand ondanks extra instructie. Deze extra instructie bestaat uit minimaal drie keer per week 20 minuten extra begeleiding volgens een planmatige aanpak. 16
Uit deze criteria blijkt dat bij een kind niet zo maar dyslexie vastgesteld kan worden. Er moet sprake zijn van een hardnekkig probleem, dat ondanks extra inspanningen van het kind zelf, school en ouders blijvend blijkt. Een dyslexieverklaring is dan ook niet direct een oplossing van het probleem maar kan wel bijdragen tot acceptatie van de leesproblemen en het zoeken naar alternatieve oplossingen. Deze moeten erop gericht zijn het kind het kind zelfstandig te laten functioneren in de maatschappij (de school en daarbuiten). 7) Hulpmiddelen Op de Bouwsteen zijn verschillende hulpmiddelen aanwezig voor het begeleiden van kinderen met leesproblemen of dyslexie. Wanneer nodig kan er op verschillende manieren compensatie worden geboden voor de dyslectische leerling. Doordat dyslexie bij ieder individu verschillend is, is er geen standaardaanpak. Welke middelen worden ingezet wordt per kind bekeken en besproken met de leerling en zijn ouders. Het hangt sterk af van de mate waarin het kind zich toch nog kan ontwikkelen in het technisch lezen en spellen. Hulpmiddelen: Interventieprogramma Connect Leerkrachtassistent Veilig leren lezen Technisch leesmethode Estafette Speciale leesbegeleiding Luc Koning Orthotheek Leessleutel Remediërend Spellingprogramma De Zuid-Vallei Spellingsmethode Zelfstandig spellen Inzet computer bij taaloefeningen Leesboeken voor zwakke lezers Verder aanwezig: Protocol Leesproblemen en Dyslexie Expertisecentrum Nederlands groep 1 t/m 8 17