i-thorbecke Factsheet Competenties Ambtenaren Competenties van gemeenteambtenaren - nu en in de toekomst kennis en bedrijf
Gemeenten werken steeds meer integraal en probleemgestuurd aan maatschappelijke opgaven, waarbij ze de regisseursrol niet zelden verruilen voor een meer faciliterende opstelling. Colofon Auteurs: dr.ir. Hugo Verheul en mr.dr. Avelien Haan NHL Hogeschool, Leeuwarden 2014 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van NHL Hogeschool. 1. Inleiding De lokale overheid is sterk in beweging. Gemeenten krijgen steeds meer verantwoordelijkheden, onder andere door de decentralisaties in het sociaal domein. Daarnaast hebben de bezuinigingen, het mondiger worden van burgers en de toenemende politieke dynamiek gemeenten ertoe gedwongen om hun organisatie en werkwijze te veranderen. Gemeenten werken steeds meer integraal en probleemgestuurd aan maatschappelijke opgaven, waarbij ze de regisseursrol niet zelden verruilen voor een meer faciliterende opstelling. Social media en andere vormen van digitalisering spelen een belangrijke rol in het mogelijk maken van deze omslag. Hoe kijken beleidsambtenaren van gemeenten tegen deze veranderingen aan? Welke consequenties zien zij voor hun eigen werkzaamheden? Studenten van de Thorbecke Academie (NHL Hogeschool) hebben in juni 2014 een beknopte enquête gehouden onder gemeentelijke beleidsambtenaren in de provincies Groningen, Friesland en Drenthe. De resultaten geven aan welke kennis en vaardigheden die gemeenteambtenaren de komende jaren volgens henzelf moeten ontwikkelen. Het onderzoek is daarmee in het bijzonder relevant voor het hoger onderwijs, opleidingsinstituten en human resource-afdelingen van gemeenten. Factsheet Competenties Ambtenaren 3
3. Doelgroep en respons De doelgroep van de enquête bestond uit beleidsambtenaren van gemeenten in de provincies Groningen, Friesland en Drenthe. Door voor de drie noordelijke provincies te kiezen, konden de studenten gebruik maken van het bestaande netwerk van het lectoraat i-thorbecke. De doelgroep is beperkt tot ambtenaren die zich primair bezighouden met de ontwikkeling en implementatie van beleid, omdat op hun werkzaamheden de invloed van veranderingen bij de lokale overheid het grootst is. In totaal hebben 239 respondenten de enquête volledig ingevuld. Dit is voldoende om de resultaten met een betrouwbaarheid van 90% te generaliseren naar de volledige doelgroep. 2. Werkwijze De enquête is opgesteld en uitgevoerd door studenten, onder begeleiding van het lectoraat i-thorbecke. De studenten hebben literatuuronderzoek verricht naar veranderingen in het openbaar bestuur en de consequenties hiervan voor de werkzaamheden van ambtenaren. De competenties waar in de enquête naar is gevraagd, zijn gebaseerd op de Competentiebox Gemeenten van het A+O-fonds Gemeenten, waarbij met name de profielen van het cluster Beleid relevant zijn. 1 De enquête is online geplaatst. Respondenten zijn zoveel mogelijk via direct mailing benaderd. Daarnaast zijn ambtenaren via social media en relevante websites opgeroepen om de enquête in te vullen. De leeftijdsopbouw van de respondenten is vergelijkbaar met de landelijke leeftijdsopbouw van personeel bij gemeenten, zo blijkt uit een vergelijking met de personeelsmonitor van het A+O-fonds Nederlandse gemeenten. 2 De grootste groep respondenten is werkzaam in de sector bedrijfsvoering en HRM (34%). Daarna volgen de sectoren Ruimte en Milieu (28%) en Zorg en Welzijn (16%). Veruit de meeste respondenten zijn werkzaam als beleidsmedewerker of adviseur (84%); de overige respondenten hebben een leidinggevende functie. De gemeenten waar de respondenten werken, zijn relatief klein: 30% werkt bij een gemeente met minder dan 20.000 inwoners, 37% bij een gemeente met 20.000 tot 50.000 inwoners en 33% bij een gemeente met meer dan 50.000 inwoners. 2 A+O-fonds gemeenten, Personeelsmonitor gemeenten 2013, Den Haag 2014. 1 http://www.aeno.nl/wp-content/uploads/2014/03/competentiebox-beleid-deel-iii.pdf 4 Factsheet Competenties Ambtenaren Factsheet Competenties Ambtenaren 5
4. Ontwikkelingen Om in beeld te krijgen hoe gemeenteambtenaren aankijken tegen de sterk veranderende omgeving, is hun gevraagd om uit een lijst de twee belangrijkste veranderingen te selecteren. De resultaten geven aan dat de (groeiende) omvang en snelheid van informatiestromen als belangrijkste ontwikkeling wordt beschouwd, gevolgd door de opkomst van de netwerksamenleving. Opvallend is dat de groeiende rol van social media het laagst scoort. Blijkbaar is het managen van het geheel van informatiestromen uit verschillende bronnen voor gemeenteambtenaren relevanter dan de rol van social media zelf. Daarnaast valt op dat respondenten tot 35 jaar het zelforganiserend vermogen van burgers als de belangrijkste verandering zien (41%) en de omvang en snelheid van informatiestromen op de derde plaats komen (34%). Voor ambtenaren ouder dan 35 jaar zijn deze percentages respectievelijk 34% en 48%. Hoewel de aantallen en verschillen te klein zijn om hier statistisch betrouwbare conclusies aan te verbinden, kan dit betekenen dat jongere ambtenaren sterker doordrongen zijn van de veranderende rol en positie van de gemeente in de samenleving. Figuur 1. Wat ervaart u als de twee belangrijkste veranderingen in de werkzaamheden van beleidsambtenaren van gemeenten? 100% 80% 60% 40% 45,61% 39,33% 35,15% 25,52% 24,69% 20% 17,15% 12,55% 0% Omvang en snelheid van informatiestromen Netwerk samenleving Zelforganiserend vermogen van burgers Politieke beweeglijkheid Marktwerking en verzakelijking Mondige burgers Groeiende rol sociale media 6 Factsheet Competenties Ambtenaren Factsheet Competenties Ambtenaren 7
5. Vaardigheid Competenties Ten slotte is aan de respondenten gevraagd om aan te geven welke vijf competenties nu, en welke over vijf jaar het belangrijkst zijn voor een beleidsambtenaar bij de lokale overheid. De resultaten laten voor de competenties over vijf jaar een grotere spreiding zien dan voor de competenties die respondenten in de huidige situatie belangrijk vinden. Blijkbaar is er grotere consensus over wat gemeenteambtenaren momenteel moeten weten en kunnen, dan over vijf jaar. Gelet op de grote veranderingen in het lokaal bestuur is het niet verwonderlijk dat de percepties over de toekomstige situatie meer uiteenlopen. Figuur 2. Competenties voor beleidsambtenaren Strategisch inzicht Inlevingsvermogen Transparantie Aanpassingsvermogen Betrokkenheid Analytisch vermogen Zelfstandigheid Onderhandelen Digitaal netwerken Digitale vaardigheid Overtuigingskracht Omgaan met social media Coaching van de respondenten digitale vaardigheden als een van de vijf belangrijkste competenties. Digitaal netwerken en verantwoord omgaan met social media scoren met respectievelijk 10% en 6% nog lager. Deze percentages zijn voor de situatie over vijf jaar weliswaar hoger, maar ten opzichte van andere competenties blijft het relatieve belang laag. Een mogelijke verklaring is dat respondenten de impact van digitalisering voor hun werkzaamheden onderschatten. Het is ook mogelijk dat zij meer waarde hechten aan de omslag naar een horizontaal werkende netwerkorganisatie en de uitdagingen die dit met zich meebrengt op het gebied van strategie en communicatie. Tot slot laten de resultaten zien dat de werkzaamheden van gemeentelijke beleidsambtenaren en de daarvoor benodigde competenties weliswaar veranderen, maar dat deze verandering betrekkelijk geleidelijk verloopt. Hoewel de onderlinge positie enigszins verandert, blijven de belangrijkste competenties voor gemeenteambtenaren overwegend dezelfde. Een verklaring hiervoor is dat het inhoudelijke werk, het realiseren van maatschappelijke opgaven, niet verandert. Anderzijds zijn ontwikkelingen als de opkomst van de netwerksamenleving, het mondiger worden van burgers en de toenemende politieke dynamiek al geruime tijd gaande. Het is aannemelijk dat respondenten deze ontwikkelingen hebben meegenomen bij het bepalen van de belangrijkste competenties voor de huidige situatie. Nu 62 64 51 46 57 66 46 27 6 20 37 10 6 Over 5 jaar 58 56 54 50 50 49 40 30 28 26 21 20 17 Opvallend is dat de competentie analytisch vermogen duidelijk aan belang inboet. Respondenten vinden dit voor de huidige situatie de belangrijkste competentie, terwijl over vijf jaar analytisch vermogen pas op de zesde plaats komt, na competenties als strategisch inzicht, transparantie en inlevingsvermogen. Hieruit komt het beeld naar voren dat het werk van gemeenteambtenaren de komende jaren minder inhoudelijk wordt en nog meer gericht op samenwerking in netwerken. Ook valt op dat transparantie over vijf jaar als belangrijker wordt gezien dan nu. Dit past in de het streven naar een open overheid. Daarnaast valt op dat de digitale competenties relatief laag scoren. Voor de huidige situatie noemt slechts 20% 8 Factsheet Competenties Ambtenaren Factsheet Competenties Ambtenaren 9
6. Conclusies De lokale overheid verandert, en dit heeft belangrijke gevolgen voor de werkzaamheden van gemeentelijke beleidsambtenaren. De dynamiek van de netwerksamenleving (en de zelforganisatie van burgers) en de toenemende digitalisering stellen andere eisen aan de competenties van gemeenteambtenaren. De gemeenteambtenaar van de toekomst is steeds meer een informatiemanager. Hij of zij moet complexe informatiestromen ordenen en op waarde schatten, een passende strategie hieruit destilleren en hierover op transparante wijze communiceren digitaal of anderszins. 10 Factsheet Competenties Ambtenaren Factsheet Competenties Ambtenaren 11
12 Factsheet Competenties Ambtenaren