Vaart in de Súd Ie 1 e fase-project Súd Ie Watersportstad Dokkum (2013-2016) Naar versterking en verbinding van thema s in het Waddengebied Ontwerp-Projectplan tbv Waddenfondsaanvraag (najaar 2012) Versie: 28 november 2012 Bestuurlijke regiegroep Súd Ie Pagina 1 van 56
Vaart in de Súd Ie (1 e fase-project programma Súd Ie Watersportstad Dokkum) Integrale gebiedsontwikkeling Súd Ie: projectplan voor de realisatie van een nieuwe vaar- en fietsverbinding tussen Dokkum en het Lauwersmeer met winst voor natuur, water, landbouw, visserij en landschap in het Waddengebied Het integrale project Súd Ie betreft een samenwerkingsverband tussen de gemeente Dongeradeel, provinsje Fryslân en Wetterskip Fryslân en maakt deel uit van de Agenda Netwerk Noordoost (ANNO). De bestuurlijke regiegroep Súd Ie, Dokkum, 2012 Pagina 3 van 56
Voorwoord Woord van de bestuurders Voor u ligt het projectplan Súd Ie Watersportstad Dokkum (1 e fase-project). Dit is het resultaat van 3 jaar voorbereiding waarin partijen binnen de Agenda Netwerk Noordoost (ANNO) hebben samengewerkt aan een integraal plan voor het herstel en weer bevaarbaar maken van de Súd Ie in samenhang met de ontwikkeling watersportstad Dokkum. Daarin is samen met de streek en belanghebbende instanties bewust gezocht naar een integratie met andere thema s en plannen die in en rond Dokkum spelen en kenmerkend zijn voor het Waddengebied. Het resultaat hiervan is een integraal plan waarin naast recreatie en toerisme ook nadrukkelijk wateropgaven, duurzame landbouw en visserij, cultuurhistorie, natuur en landschap een belangrijke rol spelen en op evenwichtige en duurzame wijze met elkaar zijn verweven. Alleen dan kunnen de kernkwaliteiten van het gebied verder worden ontwikkeld en behouden en ook in sociaaleconomisch opzicht worden benut. Het project Súd Ie is onlosmakelijk verbonden met de ontwikkeling van Dokkum als watersport-, regio- en Waddenstad. Tezamen moeten deze projecten een economische impuls geven aan het gebied, waar zowel de stad als de omringende dorpen van profiteren. Uit de maatschappelijke kosten-baten analyse (mkba) komt naar voren dat deze projecten in samenhang en binnen een meerjarenprogramma moeten worden ontwikkeld. Beide projecten maken daarom in samenhang deel uit van de Agenda Netwerk Noordoost. In deze agenda hebben vijf gemeenten in de regio in samenwerking met provincie Fryslân een plan gemaakt voor hun sociaaleconomische toekomst. Dit biedt de regio duidelijk meer daadkracht en toekomstperspectief. De Sociaal Economische Raad (SER) prees de samenwerking die over gemeentelijke grenzen heen gaat en noemde het een voorbeeld van hoe een regio op een meer duurzaam ontwikkelingsperspectief kan gaan koersen rekening houdend met demografische ontwikkelingen (vergrijzing, ontgroening in combinatie met krimp van de bevolking). Voor u ligt het projectplan Súd Ie met grotendeels obstakelvrije deelprojecten. Gezien de samenhang en de bijdragen aan de doelen van het Waddenfonds zijn wij er van overtuigd dat het geld hiermee goed wordt besteed en dat met de uitvoering van het project ervaring kan worden opgedaan met het programmatisch werken binnen het Waddenfonds Nieuwe Stijl. Wij spreken dan ook de hoop uit dat het project hiervoor in aanmerking komt en met de uitvoering van dit 1 e - fase project een belangrijke eerste aanzet kan worden gegeven voor de verdere ontwikkeling van het gebied. In het gebied vindt veel gaswinning plaats door de NAM. Vanwege het feit dat Dongeradeel één van de grootste gaswinningsgebieden van Nederland is, is de NAM als lokale partner in beeld voor een investeringsbijdrage voor dit integrale project centraal gelegen bij meerdere winningslocaties. Deze Waddenfondsaanvraag wordt mogelijk gemaakt dankzij een robuuste cofinanciering van bij dit project betrokken overheden en partners. Gezien de reacties die wij de afgelopen jaren al hebben mogen ontvangen uit de streek, zijn wij er van overtuigd dat dit project als een vliegwiel zal gaan fungeren in de regio en de ondernemers in het gebied hierop met eigen ideeën en plannen zullen aanhaken. Dit alles moet bijdragen tot een duurzame ontwikkeling van het Waddengebied. De bestuurlijke regiegroep Súd Ie met bestuurders van gemeente, provincie en Wetterskip. Pagina 5 van 56
Samenvatting Voor u ligt het projectplan Súd Ie. Dit plan betreft een 1 e -fase project van een overkoepelend programma om Dokkum als Watersport-, Regio- en Waddenstad de komende jaren beter op de kaart te zetten. Binnen dit programma werken gemeente Dongeradeel, provinsje Fryslân en Wetterskip Fryslân met elkaar samen aan een integrale en gebiedsgerichte aanpak van opgaven in en rond Dokkum. Dit betreft niet alleen sociaal-economische opgaven, maar ook opgaven op het gebied van water, natuur, landbouw en visserij. Het in verbinding brengen van deze opgaven en het gezamenlijk oppakken met de streek is de uitdaging die hierbij de afgelopen 3 jaar is aangegaan. Dit heeft geresulteerd in een ambitieus en overkoepelend programma dat kan rekenen op een groot draagvlak in het gebied en van de participerende partijen. Dit eerste fase-project is vooral gericht op het herstel en weer bevaarbaar van de Súd Ie als slenk en belevingsroute tussen Dokkum en het Lauwersmeer,waarbij gelijktijdig opgaven en kansen voor van water, natuur, landschap, landbouw en recreatie zo veel mogelijk worden meegenomen en benut. De Súd Ie vormt hierin letterlijk en figuurlijk de verbindende schakel. Binnen het project worden de volgende programmalijnen onderscheiden: Dokkum Watersport-, Regio- en Waddenstad; Ontsluiting en herstel van leefgebieden voor diadrome vissoorten in Dongeradeel; Naar een duurzame landbouw en visserij in bodemdalings- en verziltingsgebieden; Landschap, cultuurhistorie en natuurbeleving in het Waddengebied. Hoewel het accent ligt op het buitengebied worden in dit eerste fase-project ook de hiermee samenhangende planonderdelen voor de watersportstad Dokkum meegenomen. Dit betreft met name het baggeren en saneren van de noordelijke stadsgrachten, waarbij de kansen om deze meteen op de voor vaarrecreatie gewenste diepte (DM-klasse) te brengen worden benut. Hierbij wordt bij de nieuw te realiseren oeververdediging langs de oevers van de Bolwerken gekoerst op beschoeiing welke rekening houdt met enerzijds bevaarbaarheid en golfslag en anderzijds qua uitvoering met de karakteristiek van het beschermde stadsgezicht. Herstel van de bevaarbaarheid en het mogelijk maken van aanlegvoorzieningen (deels in een toekomstige tweede fase) maakt het opnieuw beleven en daarmee herstellen van de vaarfunctie van de noordelijke stadsgrachten (deels in de tweede fase) mogelijk. Dit eerste fase-project zal binnen het meerjarenprogramma (2013-2016) worden uitgevoerd. Daarbij worden de volgende deelfasen onderscheiden: Fase 1a (2013/2014): kunstwerken en vaarweg, incl. Bochtjesplaat, nvo s en uitdiepen stadsgrachten; Fase 1b (2014/2015): natuuropgaven, rest nvo s, fiets/jaachpaden en opvaarten; Fase 1c (2015 tot 2017); resterende planonderdelen. Voor de financiering van het project wordt naast een eigen bijdrage van de betrokken partijen en de reeds afgegeven EVF-beschikking een beroep gedaan op de NAM (Social Investment) en het Waddenfonds (pioniersprogramma). Door de integrale en gebiedsgerichte aanpak draagt het project op meerdere manieren bij tot de doelen van het Waddenfonds, zoals benoemd in het Uitvoeringsprogramma 2010 2014 1 (incl. kenniscomponent). Dit betreft naast de programmalijn duurzame ontwikkeling recreatie en toerisme in het Waddengebied (11), tevens Waddenzee 1 Hoewel het Uitvoeringsprogramma Waddenfonds 2010 2014 nog steeds van kracht is, is in het pioniersprogramma Waddenfonds 2012/2013 een focus aangebracht voor wat betreft de thema s en doelen. In de bij dit projectplan horende addendum zijn de projectdoelen vertaald naar de programma- en actielijnen uit het Pioniersprogramma. Pagina 7 van 56
klimaatbestendig (1) en herstel voedselweb (3), duurzame landbouw (9) en visserij (13) en Uitvoeringstrategie Waddenlandschap (8). Met name de samenhang en verbinding van deze thema s binnen het project en de aansluiting bij het provinciaal beleid zorgt voor de nodige draagvlak en coalitievorming. Om dit enthousiasme vast te kunnen houden en geen koppelkansen te missen is het noodzakelijk de uitvoering van het project na ca. 3 jaar voorbereiding nu ook zo spoedig mogelijk op te pakken. Pagina 8 van 56
Inhoudsopgave Voorwoord... 5 Samenvatting... 7 1 Inleiding... 11 1.1 Project Súd Ie - Watersportstad Dokkum... 11 1.2 Integrale en gebiedsgerichte aanpak... 12 1.3 Inhoud en status van dit plan... 12 1.4 Bijdragen doelen Waddenfonds... 13 1.5 Kosten en baten... 14 1.6 Coalitievorming en draagvlak... 14 1.7 Obstakelvrij en urgentie... 15 1.8 Leeswijzer... 15 2 Dokkum watersport-, regio- en waddenstad... 17 2.1 Dokkum poort naar de Wadden... 17 2.2 Watersportstad Dokkum... 18 2.3 Waterfront Dokkum... 19 2.4 Rondje Dokkum en Lauwersmeer... 21 2.5 Stimuleren elektrisch varen... 21 2.6 Bodemsanering stadsgrachten... 21 2.7 Bijdragen doelen Waddenfonds... 22 3 Ontsluiting en herstel leefgebieden diadrome vissoorten in Dongeradeel... 25 3.1 Herstel ecologische verbinding Waddenzee - Lauwersmeer Dongeradeel... 25 3.2 Herstel kraamkamerfunctie... 26 3.3 Herstel kleinschalige overgang zoet-zout in achterland Lauwersmeer... 28 3.4 Duurzame visserij en decentraal aalbeheer... 28 3.5 Bochtjesplaat... 29 3.6 Bijdragen doelen Waddenfonds... 30 4 Naar een duurzame landbouw en visserij in bodemdalings- en verziltingsgebieden. 33 4.1 Bodemdaling en verzilting in de Kolken... 33 4.2 Duurzame landbouw en visserij in het Waddengebied... 34 4.3 Landbouwvisie De Kolken-Noord... 35 4.4 EVF-project Súd Ie - De Kolken... 37 4.5 Bijdragen doelen Waddenfonds... 37 5 Cultuurhistorie, landschap en natuurbeleving... 39 5.1 Varen op de Súd Ie... 39 5.2 Herstel opfearten... 40 5.3 Herstel en behoud cultuurhistorische elementen... 41 5.4 Karakteristieke terpdorpen en fiergesichten... 42 5.5 Natuurbeleving en -herstel... 43 5.6 Bijdragen doelen Waddenfonds... 44 6 Uitvoeringsprogramma... 47 6.1 Programmatische aanpak... 47 6.2 Organisatie... 47 6.3 Tijdsplanning en fasering... 48 6.4 Grondverwerving en grondbalans... 49 6.5 Afspraken beheer en onderhoud... 49 6.6 Procedures en vergunningen... 50 Pagina 9 van 56
6.7 Communicatie... 50 7 Kosten en financiering... 51 7.1 Kosten... 51 7.2 Financiering... 51 8 Literatuur... 55 Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Visiekaart Súd Ie Gevraagde bijdrage Waddenfonds per planonderdeel Brief verzoek bijdrag NAM (Social Investment) Pagina 10 van 56
1 Inleiding 1.1 Project Súd Ie - Watersportstad Dokkum De afgelopen jaren is door gemeente Dongeradeel, provinsje Fryslân en Wetterskip Fryslân gewerkt aan een integraal plan voor de Súd Ie. Dit plan betreft een eerste fase project van een overkoepelend en integraal programma om Dokkum als watersport-, regio-, en Waddenstad beter op de kaart te zetten en bevat zowel planonderdelen in Dokkum als in het buitengebied. Dit programma maakt in recreatief-toeristisch opzicht onderdeel uit van de (boven)regionale visie die is gericht op de ontwikkeling van duurzame recreatie en toerisme binnen het Waddengebied ( identiteit als troef ). Het plan betreft echter veel meer dan het opwaarderen van de (vaar)recreatie in en rond Dokkum alleen. Binnen een proces van gebiedsontwikkeling is nadrukkelijk gezocht naar een evenwichtige en duurzame verknoping van de verschillende thema s en opgaven die in het (wadden)gebied spelen, waarbij ook kennisontwikkeling een belangrijke rol speelt. Dit vanuit de overtuiging dat alleen een integrale en gebiedsgerichte aanpak een duurzame oplossing kan bieden ten aanzien van bijvoorbeeld krimp, bodemdaling, verzilting, water(berging), landbouw, natuur en landschap. Hierdoor is een breed en samenhangend plan ontstaan dat kan rekenen op een groot draagvlak bij de deelnemende partijen en streek en waarmee een waardevolle bijdrage wordt geleverd aan de diverse doelen en thema s van het Waddenfonds. De Súd Ie vormt hierin letterlijk en figuurlijk de verbindende schakel die al deze zaken aan elkaar knoopt en bovendien toegankelijk en beleefbaar maakt voor de recreant. Ten behoeve van de verdere planuitwerking en realisatie wordt een substantiële bijdrage verwacht uit het Waddenfonds. In dit projectplan wordt het programma nader toegelicht en wordt beschreven hoe het plan bijdraagt aan de doelen van het Waddenfonds (Uitvoeringsprogramma 2010 2014). De Súd Ie betreft een voormalige slenk die Dokkum met het Lauwersmeer verbindt. De slenk stroomt door een karakteristiek Waddengebied waar terpen, jaachpaden en oude dijken nog herinneren aan de eeuwige strijd met het water. De vele opvaarten naar de dorpen getuigen van het belang dat deze verbinding destijds had voor de scheepvaart. Pagina 11 van 56
1.2 Integrale en gebiedsgerichte aanpak Het plan Súd Ie staat niet op zich zelf, maar maakt zowel in recreatief-toeristisch als in ecologisch-landschappelijk opzicht deel uit van (boven)regionale plannen ( economische en ecologische parelsnoeren ) die gericht zijn op het versterken en verknopen van de in het Waddengebied aanwezige (potentiële) waarden. In recreatief-toeristisch opzicht maakt met plan onderdeel uit van de overkoepelende visie om Dokkum als regio- en waddenstad in het regionale perspectief als knooppunt op hoger niveau op de recreatieve kaart te zetten. Naast een nieuwe regionale route en vaarrondes in aansluiting op vaarroutes als Lits- Lauwers en Noordelijke Elfsteden wordt ook de verbinding met recreatieplaats Oostmahorn (incl. Landal Esonstad) hiermee versterkt. Binnen Agenda Netwerk Noordoost wordt ingezet op upgrading van de gehele regio inclusief Lauwersmeergebied als aantrekkelijk watersportgebied en in dat kader bijvoorbeeld ook op versterking van het nabij gelegen watersportdorp Kollum. Tevens wordt hierbij aangesloten bij de plannen die er op (boven)regionaal niveau liggen voor de ontwikkeling van een sterk recreatienetwerk binnen het Waddengebied die inspeelt op de diverse hier leven thema s en meerdere knooppunten met elkaar verbindt (Den Helder, Harlingen Franeker Dokkum Groningen - Delfzijl). In ecologisch opzicht wordt aangesloten bij bestaande visies om natuur en landschap in het Waddengebied en Lauwersmeer in samenhang met landbouw en de beoogde recreatieftoeristische ontwikkelingen te versterken. In samenhang met de bodemdalings- en verziltingsproblematiek (kenniscomponent) wordt binnen het plan Súd Ie vooral ingespeeld op de unieke ligging en potenties die het gebied als achterland van het Lauwersmeer kent voor ontwikkeling van kleinschalige zoet-zout overgangen (als gevolg van kwel), ontsluiting en herstel van paaien opgroeigebied van diadrome vissoorten (incl. visetende vogels als lepelaars). Door aan te sluiten bij het plan Vissen over de Dijk en de binnen de Kader Richtlijn Water (KRW) hiervoor reeds beoogde maatregelen, wordt niet alleen optimaal gebruik gemaakt van aanwezige potenties, maar wordt ook gebruik gemaakt van bestaande geldstromen en ontstaat er een duidelijke meerwaarde voor het (Wadden)gebied. 1.3 Inhoud en status van dit plan Het plan Súd Ie (1 e fase) beoogt concreet het weer bevaarbaar maken en herstel van de Súd Ie als oude zeearm en vaarweg tussen Dokkum en het Lauwersmeer ten behoeve van kleine motorboten (DM-klasse), waarbij zo veel mogelijk plannen, initiatieven, wensen en ideeën op het gebied van ecologie en landschap, water, recreatie en landbouw zijn meegenomen en gebundeld in een samenhangend plan. Op hoofdlijnen worden binnen het plan de volgende planonderdelen beoogt: het opnieuw bevaar maken van de Súd Ie (incl. enkele opvaarten) door het verhogen van bruggen, bevaarbaar en bedienbaar maken van 2 historische, monumentale sluizen (waarvan één voormalige zeesluis te Ezumazijl) en het plaatselijk verbreden en verdiepen van de vaarweg; herstel en ontsluiting leefgebieden voor diadrome vissoorten door aanleg van natuurvriendelijke oevers, vispassages [1] en realisatie van paai- en opgroeigebieden voor deze vissen; ontsluiten van enkele dorpen (Anjum en Ee) langs de route door het bevaarbaar maken van opvaarten (in dit 1 e -fase project wordt de opvaart naar Anjum meegenomen); [1] Voor wat betreft aanleg van vispassages sluit het project naadloos aan bij het project Ruimbaan voor vissen (locatie Lauwersoog) en de reeds binnen het Watergebiedsplan Dongeradeel (2012) beoogde vispassages (Wetzens en Ezumazijl). Pagina 12 van 56
aanleg van kleinschalige recreatieve voorzieningen als aanlegsteigers, kijkhut, vissteigers en trailerhellingen; herstel van oude jaachpaden als onderdeel van aantrekkelijke van regionale fiets- en wandelroutes door het gebied; het omvormen van laaggelegen gebieden t.b.v. waterberging en fourageergebieden voor visetende vogels als lepelaar en diverse reigersoorten; het verbeteren van het biotoop voor ganzen en weidevogels door het creëren van plasdrassituatie s; herstel van drinkdobben in het gebied;een pilotproject om de komende jaren de verzilting in het gebied ten behoeve van de natuur, landbouw en visserij het hoofd te kunnen bieden (kenniscomponent); op vaardiepte brengen van Noordelijke stadsgrachten Dokkum (incl. vervangen oeververdediging), inclusief waterbodemsanering diverse kleinschalige inrichtingsmaatregelen ten behoeve van de Waterfront Dokkum. Dit projectplan betreft een plan op hoofdlijnen, waarin enkele planonderdelen nog als optioneel zijn benoemd (o.a. Bochtjesplaat). Bij honorering door het Waddenfonds wordt het plan nader uitgewerkt in een inrichtingsplan en wordt ook duidelijk in hoeverre de optionele onderdelen kunnen worden meegenomen. Dit projectplan is vastgesteld door de bestuurlijke regiegroep Súd Ie en loopt vooruit op het in de komende weken te ontwikkelen kapstok Waddenfonds. Binnen deze kapstok zullen voor de verschillende programmalijnen de accenten worden gelegd op basis waarvan het plan in september 2012 mogelijk nog wijzigingen zal ondergaan en in oktober 2012 definitief zal worden ingediend. 1.4 Bijdragen doelen Waddenfonds Door de gekozen integrale en gebiedsgerichte aanpak draagt het project Súd Ie op meerdere manieren bij aan de doelen van het Waddenfonds (Uitvoeringsprogramma Waddenfonds 2010 2014) en het beoogde pioniersprogramma voor de komende jaren (i.c. Natuur en Water, Landbouw en Visserij, Wereldserfgoed, recreatie, toerisme, landschap en cultuurhistorie ). Naast duurzame ontwikkeling van recreatie en toerisme in het Waddengebied (programmalijn 11) wordt eveneens een bijdrage geleverd aan overige thema s en doelen van het Waddenfonds die niet los van elkaar kunnen worden gezien en binnen een gebiedsgerichte aanpak in samenhang met elkaar worden bekeken. Juist de integrale benadering en beoogde samenhang en afstemming tussen de diverse voor het Waddengebied relevante thema s en functies binnen het plan(gebied) vormt een duidelijke meerwaarde en zorgt voor draagvlak binnen de regio (incl. financiële bijdrage van partijen). Concreet levert het plan een bijdrage aan de volgende thema s en programmalijnen van het Waddenfonds zoals benoemd in het Uitvoeringsprogramma (UP) Waddenfonds 2010 2014: Thema UP Programmalijn UP Planonderdeel/toelichting Ecosystemen, habitat en soorten (1) Waddenzee klimaatbestendig (1) Kleinschalige zoet-zout-overgangen in achterland van Lauwersmeer Herstel voedselweb (3) Herstel en ontsluiting leefgebieden voor diadrome (vis)soorten en lepelaar Landschap en cultuurhistorie (3) Wonen, werken en recreëren (4) Uitvoeringsstrategie Waddenlandschap (8) Ontwikkeling duurzame visserij(9) In aansluiting bij LanceWad herstel en behoud kenmerkende elementen Waddengebied (kappen bosjes, kreekherstel, herstel jaachpaden, oude zeesluis en eendenkooien). Pilotproject EVF Súd Ie/De Kolken (incl. kenniscomponent) Pagina 13 van 56
Duurzame ontwikkeling recreatie en toerisme Waddengebied (11) Verduurzaming landbouw (13) Bevaarbaar maken Súd Ie als onderdeel van de watersportstad Dokkum en het economische-recreatief parelsnoer Waddengebied Anders omgaan met verziltingsproblematiek in bodemdalingsgebieden (incl. kenniscomponent) Kenniscomponent Naast de beoogde inrichting waarvoor een bijdrage in de vorm van uitvoeringsgeld bij het Waddenfonds zal worden aangevraagd bevat het project een duidelijke kenniscomponent. Dit betreft: anders omgaan met verziltingsproblematiek in bodemdalingsgebieden, waarbij zowel landbouw, als voor het Waddengebied kenmerkende natuur (weidevogels, ganzen diadrome vissoorten), visserij en (herstel) landschap op evenwichtige en duurzame wijze naast elkaar kunnen bestaan en het gebied eveneens een duidelijke meerwaarde krijgt ten aanzien van de recreatieve beleving. Binnen het EVF-project Súd Ie/De Kolken Noord is hiervoor reeds vanuit de visserij een pilotproject opgestart. In het verlengde hiervan is DLG momenteel bezig met het ontwikkelen van een landbouwvisie voor dit gebied voor de langere termijn 2. In 2010 is reeds een eerste oriënterend overleg gevoerd met de Waddenacademie, welke in beginsel positief heeft gereageerd op de plannen. Samen met de Waddenacademie wordt gekeken hoe een concreet onderzoeksvoorstel ten behoeve van het Waddenfonds kan worden opgesteld. 1.5 Kosten en baten De effecten van het project Súd Ie zijn voor de lange termijn doorgerekend in een maatschappelijke kosten en baten analyse (MKBA). De resultaten van het project zijn hierin afgewogen tegen de kosten. Het project Súd Ie blijkt ondanks de hoge investeringskosten goed te scoren. Het realiseren van een rondje Dokkum-Lauwersmeer met bevaarbare opvaarten naar de dorpen Anjum en Ee komt hierbij als beste uit de bus. Uitvoering van het project levert ecologische winst op, met een beter leefgebied voor bijvoorbeeld de aal en een mooier landschap. Het project draagt bij aan een betere toekomst voor de landbouwbedrijven in het gebied. Ook de leefbaarheid van dorpen, stad en platteland in de wijde omgeving van de Súd Ie zal een nieuwe impuls krijgen. 1.6 Coalitievorming en draagvlak Door het proces van gebiedsontwikkeling kan het project Súd Ie rekenen op een grote steun en draagvlak van zowel deelnemende partijen als de streek. Binnen het gebied zijn vanaf 2010 meerdere gebiedsbijeenkomsten met zowel de streek als de landbouw georganiseerd, waarin de plannen zijn voorgelegd aan de streek. Dit heeft onder meer geleid tot diverse planaanpassingen en gesprekken met landeigenaren en gebruikers. 2 Als gevolg van verdergaande bodemdaling en hiermee samenhangende verziltingsproblematiek wordt het in de toekomst steeds moeilijker een traditionele manier van landbouw in lage delen van het gebied De Kolken-Noord in stand te houden. Vanuit het Watergebiedsplan Dongeradeel voldoen delen van het gebied momenteel al niet meer aan de actuele droogleggingsnormen voor landbouw. Aansluitend op de visie voor het gebied wordt getracht dit knelpunt om te buigen tot een voordeel door juist de toenemende natuurlijke verzilting in het gebied meer toe te staan, waardoor naast landbouw ook andere functies als paai- en opgroeigebieden voor diadrome soorten en weidevogels meer kans krijgen binnen een karakteristiek open landschap. Op deze manier draagt het gebied tevens bij tot de recreatieve beleving van de(vaar) route en het omringende karakteristieke waddenlandschap. Pagina 14 van 56
Ook de in het gebied actief zijnde TBO s, LTO, recreatieondernemers, hengelsportverenigingen, dorpsbelangen, agrarische natuurvereniging Guozzekrite zijn bij het plan betrokken. 1.7 Obstakelvrij en urgentie Het project Súd Ie zal als een meerjaren programma worden uitgevoerd (2013-2016). In de eerste fase (2013/2014) van het project worden de obstakelvrije onderdelen uitgevoerd en worden de kansen voor meekoppeling met andere projecten benut. In deze fase worden onder meer de bruggen verhoogd, de noordelijke stadsgrachten op de gewenste vaardiepte gebracht, de sluizen bevaarbaar gemaakt. Tevens wordt een inrichtingsplan opgesteld op basis waarvan de bestekken zullen worden opgesteld en de benodigde gronden worden aangekocht. In de vervolgfasen zal de rest van het project worden gerealiseerd, waarna het project in 2016 financieel zal worden afgerond. Er ligt nu een koppelkans om verschillende ontwikkelingen in het gebied bij elkaar te brengen en deze kans binnen het pioniersprogramma van het Waddenfonds te benutten. De bijdrage van het Waddenfonds is essentieel onderdeel voor het mogelijk maken van dit totaalproject. Belangrijke te benutten koppelkansen betreffen de realisatie van twee bruggen in De Centrale As 3 over de Súd Ie en de waterbodemsanering 4 in Dokkum. Beide projecten zullen de komende jaren worden uitgevoerd. Om hierbij de koppelkansen ten aanzien van het project Súd Ie te kunnen benutten moeten ook de hiervoor beoogde planonderdelen gelijktijdig worden uitgevoerd. Hetzelfde geldt ten aanzien van het kunnen benutten van synergiegelden (vóór eind 2015), de EVF-subsidiegelden (vóór mei 2014) en de ten behoeve van dit project gemaakte financiële afspraken binnen ANNO (Agenda Netwerk Noordoost). Bij uitvoering vanaf 2013 kunnen ook koppelkansen in relatie tot het Watergebiedsplan Dongeradeel van Wetterskip Fryslân worden benut. 1.8 Leeswijzer De inhoudelijke uitwerking van dit projectplan wordt beschreven in de hoofdstukken 2 t/m 5. In deze hoofdstukken wordt per onderscheiden programmalijn de doelen en beoogde deelprojecten en maatregelen beschreven. Dit alles wordt gedaan vanuit een lange-termijn-visie op het functioneren en de ontwikkeling van het gebied, waarbij de integratie van belangen en functies centraal staan. Vanuit de beschrijving van de inhoud wordt vervolgens in hoofdstuk 6 de beoogde organisatie en planning van het project beschreven. Tevens worden in dit hoofdstuk enkele uitvoeringsaspecten als grondverwerving en benodigde vergunningen en planprocedures beschreven. In hoofdstuk 7 worden de kosten en financiering nader toegelicht. Tot slot wordt in hoofdstuk 8 een opsomming gemaakt van rapporten en onderzoeken die de afgelopen jaren rond de Súd Ie zijn uitgevoerd en als bouwsteen hebben gediend voor dit projectplan. 3 Binnen De Centrale As bestaat de mogelijkheid de kruisingen met de Súd Ie meteen als brug op de vereiste hoogte uit te voeren (i.p.v. duikers). 4 Binnen het waterbodemsaneringsproject bestaat de mogelijkheid de grachten meteen op de vereiste vaardiepte DMklasse te brengen. Pagina 15 van 56
2 Dokkum watersport-, regio- en waddenstad Dokkum is de meest noordelijke stad van Fryslân en Nederland en heeft een grote (potentiële) betekenis als watersport-, regio- en Waddenstad. De stad heeft de (watersport)toerist en recreant veel te bieden. Bovendien heeft de stad altijd een grote betekenis en aantrekkingskracht gehad voor het omliggende platteland. Op dit moment worden de recreatief toeristische kansen echter onderbenut en kan de stad zich in combinatie met De Centrale As ook in sociaaleconomisch opzicht verder ontwikkelen. Binnen de Agenda Netwerk Noordoost zijn hiervoor prioritaire projecten geselecteerd. Binnen de watersportstad wordt gewerkt aan een masterplan voor het verder opwaarderen van Dokkum als watersportstad. Dokkum richt zich daarbij vooral op een duurzame ontwikkeling van recreatie en toerisme in het Waddengebied. Het project Súd Ie vormt hierop een aanvulling en biedt de recreant een educatieve belevingsroute door oude historische sluizen, kwelderwallen en langs terpdorpen, waarbij het verhaal van de eeuwige strijd met en tegen het water wordt verteld. 2.1 Dokkum poort naar de Wadden Voor de watersporttoerist en de recreant naar de eilanden (Schiermonnikoog en Ameland) vormt Dokkum als meest noordelijk gelegen stadje letterlijk en figuurlijk de poort naar de Wadden en het Nationale Park Lauwersmeer. In Dokkum zijn nog steeds veel elementen als bezienswaardigheden in tact gebleven die herinneren aan de invloed van de zee van destijds. Het programma Dokkum Súd Ie richt zich er op een betere ontsluiting van al deze elementen, waarbij tevens de relatie met het omliggende platteland wordt gelegd. De Súd Ie vormt hierin letterlijk en figuurlijk de verbindende schakel. Binnen de stad Dokkum is het daarvoor onder meer noodzakelijk dat de vaarroute wordt opgeknapt, waarbij tevens de noordelijke stadsgrachten weer bevaarbaar worden gemaakt voor motorboten (DM-klasse). Pagina 17 van 56
In dit 1e fase-project worden echter binnen het hier reeds geplande bodemsaneringsproject alleen de noordelijke stadsgracht op de vereiste diepte DM-klasse gebracht. Daarbij worden tevens de oevers opgeknapt en enkele aanlegsteigers gerealiseerd. In een tweede fase project zullen ook de 3 aanwezige bruggen worden opgehoogd, waarna de route bevaarbaar is. De koppeling met de Súd Ie en de staande Mastroute zal vooraleerst nog via de Hurdridersgracht plaats vinden. Tijdens de stadhouderlijke regering ving men in Dokkum eens een reusachtige garnaal. Het stadsbestuur besloot dit dier in de stadsgracht onder de Zijl aan een zilveren kettinkje vast te leggen, tot de prins-stadhouder Dokkum met een bezoek zou vereren. Helaas is de prins nooit geweest en de grote "granaet" ligt nog altijd onder de Zijl geketend.de trekschuit naar Groningen, die werd getrokken door een paard, heeft dienst gedaan tot 1913. Tegenwoordig kun je in de Dokkumer grachten nog een rondvaart maken met de trekschuit "De Herinnering". 2.2 Watersportstad Dokkum In samenhang met de overige ruimtelijke ontwikkelingen en projecten in en rondom Dokkum vormt het plan Súd Ie een belangrijke strategische pijler in de ontwikkeling van de regio- en watersportstad Dokkum binnen de regio Noordoost Fryslân. Binnen het project zal naast het opnieuw ontsluiten van historische wateren bij het historische centrum (de bolwerken) de upgrading van de faciliteiten voor watersporters een nieuw keerpunt zijn in de ontwikkeling van de stad. Gelijktijdig met dit integrale plan zal in de deze periode uitvoering worden gegeven aan een totaal aan direct en indirect samenhangende projecten voor de regio Noordoost Fryslân, onder de naam Agenda Netwerk Noordoost (ANNO). De maatregelen in het plan Súd Ie zijn volledige afgestemd op de ambities en de maatregelen die in ANNO zijn verwoord. Het plan maakt daarmee integraal deel uit van de ontwikkelingen op regionale schaal. Een vitaal onderdeel van het plan is het (in voorbereiding zijnde) uitvoeringsprogramma voor het Masterplan Waterfront Dokkum in relatie tot het provinciaal programma Friese Meren 2, waar ook het plan Súd Ie integraal onderdeel van uitmaakt. Dit plan beoogt Dokkum als watersportkern beter op de kaart te zetten en hierbij ook bestedingen aan de wal te stimuleren. Uit een MKBA is gebleken dat het bevaarbaar maken van de Súd Ie in sociaal-economisch opzicht niet los kan worden gezien van de versterking van Dokkum als watersportstad. Beide plannen versterken elkaar en dienen daarom in samenhang te worden ontwikkeld en uitgevoerd. Voor zover een duidelijke relatie met het bevaarbaar maken van de Súd Ie zijn kernonderdelen van het Masterplan Waterfront Dokkum vervlochten met het integraal plan voor de Súd Ie. Dit betreft concreet de ontsluiting van de noordelijke stadsgrachten ( rondje Dokkum ) binnen een eerste uitvoeringsfase van dit programma. Deze ontsluiting versterkt de beleefbaarheid van de oude vestingstad en biedt de mogelijkheid om ook aan de noordzijde langs de bolwerken aan te leggen. De aantrekkelijkheid van Dokkum als watersportkern krijgt hiermee een nieuwe impuls. In een 1e fase-project zullen de kansen om binnen een hier reeds geplande saneringsproject de grachten ten behoeve van de recreatievaart weer op diepte te brengen worden benut. Het ophogen van de hier aanwezige bruggen zijn in een vervolgfase voorzien. Realisatie van een vaarrondje binnenstad Dokkum door de ophoging van de resterende bruggen rond de binnenstad in de vervolgfase zal behalve de positie als watersportstad ook de aantrekkelijkheid van de stad voor schaatsers nog verder versterken. Pagina 18 van 56
2.3 Waterfront Dokkum Dokkum en water gaan hand in hand. Dokkum heeft de watersporter enorm veel te bieden. De unieke cultuurhistorische binnenstad, gebouwd op een terp, geeft de vestingstad een bijzondere uitstraling. De ontsluiting via de Dokkumer Ie en het Dokkumer Grutdjip en de mogelijkheid om dwars door de historische binnenstad te varen biedt een bruisend perspectief voor Dokkum als belangrijke water(sport)kern in Fryslân. De ambitie om Dokkum op het gebied van waterrecreatie meer op de kaart te zetten is duidelijk aanwezig binnen de gemeente Dongeradeel. Eerder heeft de gemeente haar ambities op dit vlak al in de Kadernota Toerisme en Recreatie vastgelegd: Dokkum moet, nog meer dan nu al het geval is, als toeristische trekker aan het water gepositioneerd worden. Deze koers, om de potentiële kwaliteiten beter te benutten, valt goed samen met de ambitie van de provincie Fryslân om de recreatiekernen aan het water in samenhang met de tweede fase van het Friese Meren Project te versterken. Ook vanuit de provinciale ambitie is Dokkum aangewezen als een verder te ontwikkelen watersportkern. De centrale doelstelling van het masterplan is het verhogen van de bestedingen aan de wal. De gemeente wil dit bereiken door: Het versterken van de kwaliteit van het toeristisch-recreatief aanbod in Dokkum; Het versterken van de beleving van het water en de unieke kenmerken van Dokkum; Het verbeteren van de bereikbaarheid en toegankelijkheid van de (vaarrecreatieve) voorzieningen in Dokkum; Het verbinden van de land- en waterrecreatie; Het inzetten op een bruisende en levendige binnenstad; Het versterken van de ruimtelijke kwaliteit en samenhang; Het vergroten van de bekendheid van Dokkum als water(sport)kern; Een duurzame ontwikkeling van de waterrecreatieve mogelijkheden van Dokkum en omstreken. Voor zo ver dit binnen bereik ligt zijn binnen dit plan onder de noemer projectencluster Waterfront Dokkum diverse kleinschalige inrichtingsmaatregelen uit het Masterplan meegenomen. Dit betreft onder meer de aanleg van informatievoorziening en bewegwijzering, stroomvoorziening bij aanlegplaatsen, aanbieden van groene stroom, incl. oplaadpunten, watertappunten, sanitaire voorzieningen, inrichting van toegangspoorten en de realisatie van een fietspad langs de Dokkumer Ee door Betterwird. De meest noordelijke stad van Fryslân en Nederland. Het kreeg in 1298 als vierde stad van Fryslân stadsrechten. De stadswallen, oftewel bolwerken, zijn nog grotendeels intact. Van zee- naar landstad Oorspronkelijk lag Dokkum aan een zeearm, die reikte van de Lauwerszee tot enkele kilometers voorbij Dokkum. Kort na de omwalling van de stad werd in 1583 de afwateringssluis binnen Dokkum gehaald (nu de 'Zijl', wat een oud woord is voor sluis). Alleen in het Grootdiep bleef de werking van eb en vloed merkbaar; de andere grachten van Dokkum waren voor het zoute water afgesloten. Aan beide kanten van het Grootdiep kun je nog zien dat daar vroeger een zeedijk aangelegd is. In 1598 werd de Admiraliteit, (de kustbescherming, van Groningen en Fryslân), in Dokkum gevestigd. Het was een politieke keuze, vooral omdat Groningen de Admiraliteit dichtbij wilde hebben. Dokkum had toen echter al veel last van het dichtslibben van de zeeverbinding. In 1645 konden de meeste zeeschepen niet goed meer in Dokkum komen en werd de Admiraliteit naar de veel geschiktere haven van Harlingen verplaatst. Het mooie, in 1618 gebouwde Admiraliteitshuis en de helling daar tegenover waren het enige wat overbleef. In 1729 werd ook de zeesluis verplaatst naar Dokkumer Nieuwe Zijlen en was Dokkum voorgoed een landstad geworden. Pagina 19 van 56
De ligging van Dokkum en de Súd Ie in het bestaande netwerk van vaarroutes in Fryslân (incl. verdere door en poorten tot Waddengebied). koppeling Het project Súd Ie kent een sterke relatie met de overige ruimtelijke ontwikkelingen in en rond Dokkum, waaronder de watersportstad Dokkum Pagina 20 van 56
2.4 Rondje Dokkum en Lauwersmeer Naast de Súd Ie is ook Watersportstad Dokkum onderdeel van de Agenda Netwerk Noordoost. Om Dokkum op de kaart te zetten als Watersportstad, is een Masterplan ontwikkeld. Daarin staat ook een nadrukkelijke wens om een rondje Dokkum over het water mogelijk te maken. Dat maakt Dokkum aantrekkelijker voor de recreatievaart. Hiervoor moet een aantal bruggen verhoogd worden. De Súd Ie loopt in Dokkum over in de Noordergracht en Hurdridersgracht. Via de Hurdridersgracht is het Dokkumer Grutdjip te bereiken. Via de Noordergracht, Parkstergracht en Drie Pypstergracht kan de Súd Ie in de toekomst rechtstreeks aansluiten op de route naar Leeuwarden. In de stad liggen er kansen om het Harddraverspark en het terrein van de oude gemeentewerf te ontwikkelen tot aantrekkelijke plekken met een relatie tot het water. Beide locaties kunnen zo bijdragen aan een echte watersportstad. Naast het rondje Dokkum wordt met het bevaarbaar maken van de Súd Ie in groter verband ook een rondje Lauwersmeer mogelijk. Deze route loopt vanuit Dokkum via de Súd Ie naar het Lauwersmeer en vervolgens via Dokkumer Nieuwezijlen en het Dokkumer Grutdjip weer terug naar Dokkum. Dit rondje vormt niet alleen voor de toerist maar ook voor de eigen bewoners uit Dokkum, Anjum en Ee een aantrekkelijke route om s avonds nog even een rondje te varen. De bolwerken in Dokkum zijn nog grotendeels in tact gebleven en vormen een karakteristiek element in de binnenstad dat nu al jaarlijks steeds meer bezoekers trekt. 2.5 Stimuleren elektrisch varen Elektrisch varen heeft de toekomst en past bovendien goed bij de rustzoekende recreant. Daarom voorzien de plannen voor de Súd Ie en de Watersportstad Dokkum in voorzieningen voor elektrisch aangedreven boten. De oplaadpunten krijgen een plek in Dokkum en in de dorpen bij de aanlegplaatsen. 2.6 Bodemsanering stadsgrachten Samenhangend met de ontwikkeling van Dokkum als watersportstad zullen de stadsgrachten in 2013 worden gesaneerd. Deze bodem is op plaatsen sterk verontreinigd als gevolg van onder meer de vroegere industrie en gasfabriek. Tussen partijen zijn reeds financiële afspraken gemaakt met betrekking tot de uitvoering van dit project, waarbij de vrijkomende verontreinigde baggerspecie na bewerking onder meer een herbestemming zal krijgen als bouwmateriaal onder De Centrale As. Door tijdens de baggerwerkzaamheden de grachten al vast op de gewenste vaardiepte aan te leggen wordt werk-met-werk gemaakt. Voor de extra kosten hiervan wordt een beroep gedaan op het Waddenfonds. Pagina 21 van 56
2.7 Bijdragen doelen Waddenfonds De programmalijn Dokkum Watersport-, Regio- en Waddenstad draagt op de volgende manier bij aan de doelen van het Waddenfonds: stimuleren sociaal-economische ontwikkeling Dokkum en omliggende dorpen (programmalijn 11: ontwikkeling duurzame recreatie en toerisme in het Waddengebied); ontwikkelen van duurzame recreatie die de toerist de mogelijkheid biedt de kernkwaliteiten van het waddengebied te ontdekken en in evenwicht is met de unieke natuur- en landschapswaarden van het gebied (programmalijn 11: ontwikkeling duurzame recreatie en toerisme in het Waddengebied); Omdat het accent van dit eerste fase-project met name op het buitengebied ligt wordt naar verhouding een minder omvangrijke bijdrage vanuit het Waddenfonds gevraagd met betrekking tot de stad Dokkum: bijdrage extra baggeropgave noordelijke stadsgrachten, incl. oeverbeschoeiing; verbreding en verdieping Súd Ie door Dokkum (incl. oeverbeschoeiing); verhoging enkele bruggen binnen Dokkum t.b.v. aansluiting staande mastroute (via Hurdridersgracht, excl. noordelijke stadsgrachten); realisatie van diverse kleinschalige voorzieningen ten behoeve van de Waterfront Dokkum (o.a. elektrische oplaadpunten); realiseren verbindingsvaart tussen Wâldfeart en Dokkumer Ee. Pagina 22 van 56
Programmalijn: Dokkum watersport-, regio- en Waddenstad (fase 1) Projecten/planonderdelen Doel Inrichtingsmaatregelen Varen op de Súd Ie (Dokkum) Koppeling staande mast-route Súd Ie Verbreden en verdiepen van de Súd Ie (incl. aanbrengen oeverbeschoeiing) Ophogen bruggen (excl. noordelijke stadsgrachten) Bevaarbaar maken Oosterverlaatsluis (incl. omloopriool tbv waterinlaat Friese boezem) Extra baggeren noordelijke stadsgrachten Benutten koppelkansen met bodemsaneringsproject Tijdens baggerwerkzaamheden extra verdiepen vaarweg (incl. aanbrengen oeverbeschoeiing) Kleinschalige recreatieve voorzieningen ( projectencluster waterfront Dokkum ) Bieden van aanleg- en verblijfsmogelijkheden voor de recreatievaart Realisatie van enkele aanlegsteigers Realiseren van elektrische oplaadpunten Realiseren verbindingsvaart tussen Wâldfeart en Dokkumer Ee Koppeling nieuwe wijk de 3-terpen aan staande Mastroute Realiseren dwarsverbinding nieuwe vaarroute Pagina 23 van 56
3 Ontsluiting en herstel leefgebieden diadrome vissoorten in Dongeradeel Binnen deze programmalijn wordt gewerkt aan de ontsluiting en het herstel van leefgebieden van diadrome vissoorten in Dongeradeel. Het gaat dan met name om de voor het Waddengebied karakteristieke soorten als driedoornige stekelbaars en aal. Door afsluiting van migratieroutes en verdwijnen van geschikte paai- en opgroeigebieden staan deze soorten momenteel sterk onder druk. De Súd Ie en hieraan gelegen brakke polders bieden voor deze soorten van ouds een uitstekend (potentieel) paai- en opgroeigebied in het achterland van het Lauwersmeer. Daarvoor is het nodig dat deze gebieden weer bereikbaar worden gemaakt voor deze soorten en dat de vanouds aanwezige kraamkamerfunctie wordt hersteld. Dit vereist maatregelen als aanleg van vispassages en de realisatie van paai- en opgroeigebieden voor vis. Door aansluiting te zoeken bij het project Ruimbaan voor vissen, de KRW-maatregelen uit het watergebiedsplan en het EVF-project 5 wordt een hoog rendement verwacht. Dit mede gezien de omvang en kwaliteit van het te ontsluiten systeem en het feit dat in het voorjaar massa s driedoornige stekelbaarzen bij Ezumazijl zijn aan te treffen. Naast genoemde vissoorten profiteren ook visetende vogels als lepelaar van deze maatregelen die in deze gebieden een rijk gevulde dis vinden. Hierdoor worden ook de betekenis van het gebied als fourageergebied voor deze voor het Waddengebied kenmerkende vogelsoort sterk toe. 3.1 Herstel ecologische verbinding Waddenzee - Lauwersmeer Dongeradeel Door de unieke ligging en afwateringssituatie vormt het watersysteem in de gemeente Dongeradeel net als het naastgelegen watersysteem Het Bildt van ouds een geschikt (potentieel) paaien opgroeigebied voor driedoornige stekelbaars en aal in het zeekleigebied van Fryslân. Doordat het gebied via het Lauwersmeer rechtstreeks afwatert op de Waddenzee kent het gebied een geheel eigen afwateringsregime dat is losgekoppeld van de Friese boezem. In combinatie met de aanwezige brakke polders, oude kreken en slingerende sloten maakt dit het gebied tot een geschikt leefgebied voor deze soorten in de kop van Fryslân en het achterland van het Lauwersmeer. Deze soorten komen dan ook van ouds veel in het gebied voor en straatbenamingen als Ieldobbewei ( palingwielstraat ) en anekdotes herinneren nog aan deze rijke historie. De Súd Ie vormt de hoofdwatergang en daarmee de hoofdmigratieroute en poort tot dit systeem. Destijds was de getijdenwerking via de Lauwerszee tot in Dokkum merkbaar. Door de bouw van de historische sluis en later ook het gemaal bij Ezumazijl werd het watersysteem echter afgesloten van de Lauwerszee en kon vrijwel geen intrek meer plaatsvinden. Doordat in later jaren ook de Lauwerszee zelf werd afgesloten en omgevormd tot Lauwersmeer werden de intrekmogelijkheden nog verder afgesloten en werd het gebied vrijwel onbereikbaar voor deze soorten. Hierdoor verdween ook de voedselbron voor de lepelaar en diverse reigersoorten als gevolg waarvan deze langzaam uit het gebied verdwenen en de biodiversiteit in het Waddengebied verder afnam. 5 Binnen het project Súd Ie wordt eveneens gewerkt aan een duurzame visserij die in evenwicht is met de te versteken en te ontwikkelen natuur- en landschapswaarden. Hiervoor is EVF(Europese Visseri jfonds-subsie (AS4) aangevraagd en verkregen. Het EVF-project maakt integraal onderdeel uit van het programma Súd Ie. Pagina 25 van 56
Door de aanleg van vispassages beoogt het project Súd Ie deze verbinding weer te herstellen. Daarbij wordt aangesloten bij het Waddenfondsproject Vissen over de dijk die zorgt voor een verdere optimalisatie van intrekmogelijkheden bij Lauwersoog (herstel overgang zout-zoet). De aanleg van vispassages bij Ezumazijl en Wetzens moet er aansluitend voor zorgen dat ook het watersysteem Dongeradeel weer bereikbaar wordt (herstel overgang Lauwersmeer- Súd Ie en verdere doorkoppeling watersysteem Dongeradeel). De aanleg van vispassages bij Anjum moet er voor zorgen dat de hier liggende brakke poldergebieden (als gevolg van de verdergaande bodemdaling door gaswinning) via de Súd Ie weer bereikbaar worden (herstel overgang Súd Ie brakke polders). Hiermee worden ook de haarvaten van het systeem weer bereikbaar voor genoemde soorten. De spuisluizen op Lauwersoog vormen voor diadrome vissoorten een eerste barrière vanaf zee die binnen het project Vissen over de Dijk zal worden aangepakt. 3.2 Herstel kraamkamerfunctie Het bereikbaar maken van Súd Ie en naastgelegen poldergebieden alleen is niet voldoende voor herstel van de kraamkamerfunctie voor diadrome vissoorten in Dongeradeel. Daarvoor is het nodig dat deze gebieden ook weer geschikt worden gemaakt als paai- en opgroeigebied voor deze soorten. Het project beoogd hiervoor de aanleg van natuurvriendelijke oevers en slootverbredingen in de Súd Ie zelf als in naastgelegen poldergebieden. Tevens worden de langs de Súd Ie en Lauwersseewei gelegen overhoekjes, bosjes en (incl. terrein rondom parkeerterreinen) omgevormd tot paai- en opgroeigebieden. Door uitvoering van deze maatregelen krijgen oever- en waterplanten meer kans zich te ontwikkelen en worden luwteplekken gecreëerd. Naast deze fysieke inrichting wordt voor het pilotgebied De Kolken-Noord (onder Anjum) een apart inrichtingsplan opgesteld. Het plan beoogt een zo optimaal mogelijke inrichting van dit gebied ten behoeve van diadrome vissoorten, waarbij de kansen voor brak water in samenspraak met de landbouw zo goed mogelijk worden benut. Dit laaggelegen gebied ligt midden in een bodemdalingssgebied en krijgt daardoor in de toekomst steeds vaker te kampen met verzilting. Voor diadrome vissoorten vormen brakke polders bij uitstek geschikte paai- en opgroeigebieden, mits deze goed zijn ontsloten en een voldoende areaal paai- en opgroeigebied aanwezig is. Het plan beoogt daarvoor de verdere ontsluiting van de polder door aanleg van (kleine) vispassages, het vervangen van (te krappe) duikers, verbreding van sloten en herstel van dobben. Ook zal een hierop aangepast beheerplan voor het gebied worden opgesteld. Voor dit gebied is reeds een EVF-project opgestart om te bekijken hoe deze inrichting en het beheer in samenhang met duurzame landbouw en visserij kunnen worden benut (zie ook paragraaf 3.4). Hier ligt een duidelijke relatie met de in hoofdstuk 4 beschreven programmalijn duurzame landbouw en visserij in bodemdalingsgebieden. Pagina 26 van 56
Door herstel van de kraamkamerfunctie voor diadrome vissoorten zal ook de functie als fourageergebied voor lepelaars als kenmerkende vogel uit het Waddengebeid weer worden hersteld. In het verleden broedde de lepelaar nog in het gebied (o.a. in de nog aanwezige eendenkooien). Afstemming KRW-doelen De Súd Ie betreft een KRW-waterlichaam (M30-zwak brak), waarvoor eveneens doelen ten aanzien van het ecologisch functioneren van dit watersysteem gelden. Voor het plan Súd Ie wordt hier handig gebruik van gemaakt door aan te haken bij de hiervoor reeds geformuleerde maatregelen. Echter, brengt het weer bevaarbaar maken van de Súd Ie ook bedreigingen ten aanzien van de te behalen KRW-doelen met zich mee, zoals de extra golfslag veroorzaakt door boten en het verloren gaan van potentieel begroeibaar areaal voor waterplanten. Om dit te compenseren zijn met het Wetterskip Fryslân afspraken gemaakt over de benodigde compenserende maatregelen, zoals de aanleg van (extra) natuurvriendelijk oevers en paai- en opgroeigebieden voor vis. Hiervoor zijn gedetailleerde berekeningen uitgevoerd. Ook is afgesproken dat de vaarweg de eerste jaren nog niet zal worden opengesteld voor de recreatievaart, zodat het riet in de natuurvriendelijk oevers goed de kans krijgt om aan te slaan. Daarnaast zijn afspraken gemaakt over het beheer en onderhoud van deze oevers. Binnen het project zal worden gemonitord in hoeverre deze maatregelen afdoende zijn geweest voor het behalen van de gestelde KRW-doelen. Daarbij wordt aangesloten op de reeds lopende KRW-monitoring en het EVFprogramma Súd Ie-De Kolken. De aanleg van natuurvriendelijke oevers dient tevens als compensatiemaatregel voor de KRW Pagina 27 van 56
3.3 Herstel kleinschalige overgang zoet-zout in achterland Lauwersmeer Gebieden met een zoet-zout gradiënt vormen belangrijke schakels in aquatische ecosystemen. Voor bepaalde vissoorten, zoals de aal en driedoornige stekelbaar, vervullen ze bijvoorbeeld een paai- en / of kinderkamerfunctie en voor vogels hebben ze een belangrijke functie als foerageergebied. In de loop der eeuwen zijn deze gebieden door menselijk ingrijpen sterk in oppervlakte achteruit gegaan. Samenhangend met de inrichting en beheer van het gebied De Kolken-Noord beoogt het plan het creëren van een kleinschalige zoet-zout-overgang in het achterland van het Lauwersmeer. In een onlangs door de Waddenraad uitgebracht adviesrapport Proefgebieden herstel zoetzout overgangen in Noord Nederland van het Rijksinstituut voor Kust en Zee (RIKZ) is het belang van zoet-zoutovergangen voor de natuur in het Waddengebied weer eens benadrukt. Dat betreft niet alleen de directe, grootschalige overgangen langs de Waddenkust, maar ook de meer in het achterland gelegen kleinschalige zoet-zout-overgangen die worden gevoed door (binnendijks) brakke gebieden. Naast dat deze gebieden een leefgebied vormen voor brakke soorten spelen ze ook een sturende rol in de vismigratie van diadrome vissoorten. Nu het herstel van zoet-zout-gradiënten in het Lauwersmeer zelf vooralsnog politiek-bestuurlijk niet haalbaar lijkt, worden deze overgangen ook voor het Lauwersmeer steeds belangrijker. In samenhang met de programmalijn duurzame landbouw en visserij De Kolken-Noord en het hier reeds opgestarte EVF-project beoogt het project meer inzicht te krijgen in de mogelijkheden voor het creëren van dergelijke kleinschalige zoet-zout-overgangen en de betekenis voor flora en fauna. Daarbij wordt aangesloten op een nieuwe Lauwersmeervisie (in ontwikkeling). Qua monitoring wordt eveneens aangesloten bij de KRW-monitoring en de visstandmonitoring ten behoeve van het EVF-project (t/m mei 2014). In het kader van het EVF-project zal hiervoor een integraal monitoringsproject worden opgesteld. Hoewel klein van formaat vormt de 3-doornige stekelbaars een belangrijke schakel in het voedselweb van het Waddengebied. 3.4 Duurzame visserij en decentraal aalbeheer De ontsluiting en het herstel van leefgebieden voor diadrome vissoorten heeft geen zin zonder dat ook de overige gebruiksfuncties hierop worden afgestemd. Naast een ander landbouwkundig gebruik zal ook de visserij naar een meer duurzame vorm van bevissing moeten, waarbij ecologische en economische doelen in evenwicht met elkaar worden gebracht. Ook de investeringen op KRW-gebied. Voor de beroepsvisserij geldt dit met name ten aanzien van de aal. Om er voor te zorgen dat de investeringen in het gebied ook daadwerkelijk het beoogde effect opleveren moet niet alle aal worden weggevangen, voordat deze als paairijpe (schier)aal het gebied weer kan verlaten. Om hieraan binnen het project invulling te geven is het EVF-project Súd Ie De Kolken opgestart. Dit project loopt t/m mei 2014 en beoogt de visserij in het gebied af te stemmen op de aanwezige en potentiële natuurwaarden,waarbij tevens de mogelijkheden voor neveninkomsten uit bijvoorbeeld het overzetten van schieraal bij gemalen en/of de KRWmonitoring worden onderzocht. Daarbij wordt aangesloten bij het project decentraal aalbeheer Friese boezem. Ook binnen dit project worden de mogelijkheden onderzocht in hoeverre de doelen uit de EU-aalverordening kunnen worden gehaald, zonder de beroepsmatige aalvisserij in het najaar geheel te stoppen. Het EVF-project Súd Ie/De Kolken vormt hierop een aanvulling door dit concept voor (brakke) poldergebieden verder uit te werken en te onderzoeken. Het EVF-project Súd Ie-De Kolken kent een eigen financiering voor wat betreft de niet fysieke maatregelen (max. 60%). Dit betreft onder meer het opstellen van een inrichtings- en beheerplan voor het gebied en de (visstand)monitoring. Ook voor de kosten voor aanleg van een innovatieve vispassage bij gemaal De Kolk en een visvriendelijke windmotor en de voorlichting en promotie worden voor 60% uit het EVF-project gedekt. Voor de niet gedekte kosten wordt een bijdrage uit het Waddenfonds gevraagd. Pagina 28 van 56
Binnen het EVF-project wordt gestreefd naar een duurzame en rendabele visserij die in evenwicht is met de te ontwikkelen (aquatische) natuurwaarden voor het gebied. 3.5 Bochtjesplaat Bij Ezumazijl gaat de Súd Ie over in de Raskens die daarmee het laatste stuk van deze slenk en de verbinding met het Lauwersmeer vormt. Rondom deze slenk liggen natuurgebieden van Staatsbosbeheer die onderdeel uitmaken van het Nationaal Park en Natura2000-gebied Lauwersmeer. Het ten zuiden van deze slenk gelegen gebied Ezumakeeg is enkele jaren geleden reeds ingericht en afgerond ten behoeve van plas-dras-natuur. Het ten noorden van deze slenk gelegen gebied Bochtjesplaat (ca. 49 ha) moet echter nog een vergelijkbare invulling krijgen. Daarbij is het de bedoeling dat de binnen dit gebied te creëren waterpartijen en slenken ook toegankelijk worden gemaakt voor vis en een invulling krijgen als paai- en opgroeigebieden voor vis. Daarnaast voorziet dit plan in diverse wandelpaden welke goed aansluiten bij de beoogde jaachpaden langs de Súd Ie (2e fase-project) en waarmee het recreatieve aanbod voor de vaarrecreant verder wordt vergroot. Enkele jaren geleden is hiervoor reeds een bestek opgesteld en een aanvraag bij het Waddenfonds ingediend. Vanwege de fysieke samenhang, de koppeling met het Lauwersmeer en de aansluiting bij de doelen van het project Súd Ie is de inrichting Bochtjesplaat in dit projectplan meegenomen. Met Staatsbosbeheer is overeengekomen dat dit planonderdeel zo mogelijk binnen dit 1e faseproject wordt meegenomen, voor zover daar ook bij het Waddenfonds voldoende financiële ruimte voor aanwezig is. Afspraken hierover zullen in het SOK Súd Ie (Samenwerkingsovereenkomst) worden vastgelegd. Ezumakeeg is voor vogelminnend Nederland een begrip. Sinds de herinrichting trekt het gebied In de maanden juli t/m september in de weekenden veel publiek die hier van de natuur komen genieten. Pagina 29 van 56
3.6 Bijdragen doelen Waddenfonds De programmalijn herstel en ontsluiting van leefgebieden van diadrome vissoorten in het Waddengebied draagt op de volgende manier bij aan de doelen van het Waddenfonds: door de aanleg van vispassages wordt het watersysteem Dongeradeel, incl. de naast de Súd Ie gelegen brakke poldergebieden optrekbaar gemaakt voor diadrome vissoorten (Programmalijn 1: Waddenzeeklimaat bestendig); door herstel van de kraamkamerfunctie worden ook foerageergebieden voor kenmerkende waddenvogels als de lepelaar hersteld (Programma 3: herstel voedselweb); door een aangepast waterbeheer worden kleinschalige zoet-zout overgangen in het achterland van het Lauwersmeer hersteld (Programmalijn 1: Waddenzee klimaat bestendig); door aan te sluiten bij het EVF-project Súd Ie/De Kolken en het watergebiedsplan Dongeradeel kan een hoog rendement worden bereikt (algemeen). In dit 1e fase project (2012-2016) worden de volgende bijdragen vanuit het Waddenfonds gevraagd: bijdrage aanleg nvo s en paai- en opgroeigebieden voor vis (KRW+-maatregelen); koppeling ten noorden van Lauwersseewei gelegen meanders; bijdrage aanleg vispassages, anders dan KRW; bijdrage inrichting De Kolken voor zover niet gedekt uit EVF-middelen; bijdrage inrichting Bochtjesplaat (optioneel). Pagina 30 van 56
Programmalijn: herstel en ontsluiting van leefgebieden van diadrome vissoorten in het Waddengebied (fase 1) Projecten/planonderdelen Doel Inrichtingsmaatregelen Bereikbaar maken van Súd Ie en Dongeradeel voor diadrome vissoorten Herstel kraamkamerfunctie Súd Ie EVF-pilotproject Súd Ie-De Kolken In aansluiting op het project Vissen over de Dijk het herstel van de ecologische verbinding Wad-Lauwersmeer-Dongeradeel voor diadrome vissoorten waardoor dit deel van het voedselweb wordt hersteld Herstel van de oorspronkelijk aanwezige kraamkamerfunctie voor diadrome vissoorten in en langs de Súd Ie Herstel en ontsluiting De Kolken-Noord en onderzoek naar de mogelijkheden voor een duurzame visserij (i.s.m. landbouwvisie) Aanleg van vispassages (Ezumazijl, Wetzens, gemaal de Kolk en Anjumer Kolken) Aanleg natuurvriendelijke oevers Aanleg paai- en opgroeigebieden voor vis Koppeling ten noorden van Lauwersseewei gelegen meanders Verbreding van sloten en herstel van dobben Aanleg innovatieve vispassage gemaal De Kolk en windmotor Aanleg vispassages en vervanging van duikers Kleinschalige overgangen zoet-zout Herstel Bochtjesplaat Het creëren en onderzoeken van de mogelijkheden voor een kleinschalige zoet-zoutovergang in het achterland van het Lauwersmeer Inrichting van gebied ten waardoor de koppeling Lauwersmeer achterland via de Súd Ie voor diadrome vissoorten en diverse vogelsoorten (waaronder lepelaar) wordt hersteld Zie boven Weghalen en doorsteken van kaden Graven van slenken en waterpartijen Aanleg vispassages Aanleg vooroeververdediging en slikranden Pagina 31 van 56
4 Naar een duurzame landbouw en visserij in bodemdalings- en verziltingsgebieden Binnen Dongeradeel, maar ook elders in het Waddengebied, speelt de verzilting een grote rol. Door de stijgende zeewaterspiegel en de verdergaande bodemdaling als gevolg van de winning van gas, wordt het steeds lastiger om de landbouw te voorzien van voldoende drooglegging en zoet water t.b.v. veedrenking en beregening voor gewassen. Als gevolg hiervan komen ook de voor het Waddengebied karakteristieke natuur- en landschapwaarden, zoals de betekenis voor weidevogels en ganzen, onder druk te staan. Dit speelt met name in de gebieden die van nature, of door eerdere delfstoffenwinning (zout en veen) en ontwateringen in het verleden, reeds een lage maaiveldligging en hoge kweldruk kennen. Langs de Súd Ie liggen zulke laag gelegen poldergebieden; De Kolken (Noord en Zuid), Jouswiersterpolder en de polder Wetsens. Binnen de Súd Ie is De Kolken Noord vanwege de actuele bodemdalingsproblematiek in beeld als pilotgebied voor een gebiedsgerichte duurzame c.q. toekomstbestendige aanpak. Verzilting is een toenemende bedreiging voor het gebruik van oppervlakte water als drinkwater voor vee. Tevens is het hierbij van belang te onderkennen dat verzilting van oppervlaktewater het gebied ook extra potenties geeft voor de ontwikkeling van diadrome vissoorten (incl. visetende vogels als lepelaar) en het creëren van kleinschalige zoet-zoutovergangen. Binnen het project Súd Ie werken overheden samen met betrokken landbouw, visserij en de Bodemdalingscommissie/NAM aan een toekomstvisie voor dit gebied. Naast duurzame toekomstbestendige landbouw en visserij spelen daarin het behoud, herstel en de ontwikkeling van voor het Waddengebied kenmerkende ecologische- en landschapswaarden een belangrijke rol. 4.1 Bodemdaling en verzilting in de Kolken Op de hoogtekaart is duidelijk te zien dat het gebied De Kolken lager ligt dan de omgeving. Dit is onder meer een gevolg van de vroegere vervening en selnering die in het gebied heeft plaatsgevonden. Deze is destijds door de overheid gestopt vanwege het toenemende risico van dijkdoorbraken en overstromingen. De laatste jaren is met name het gebied De Kolken Noord verder weggezakt als gevolg van gaswinning in de nabijheid van het gebied. Binnen het watergebiedsplan Dongeradeel is dit echter deels gecorrigeerd door de waterpeilen in dat gebied met 10 cm te laten zakken. Nieuwe bodemdalingsprognoses wijzen uit dat het gebied de komende jaren verder gaat zakken. Door een verder gaande verzilting en bodemdaling wordt het gebied echter minder interessant voor de landbouw, waardoor ook de voor dit gebied kenmerkende weidsheid en openheid en hiermee samenhangende natuurwaarden als weidevogels en ganzen onder druk komt te staan. Dit vraagt om een aangepaste landbouw en/of bedrijfsvoering, waarbij voor het gebied duidelijke keuzes worden gemaakt ten aanzien van het omgaan met bodemdaling en verzilting. Hierbij doen zich echter ook unieke kansen voor ten aanzien van het versterken van natuur- en landschap (groen-blauwe diensten) in het gebied, zoals in hoofdstuk 2 beschreven. Momenteel wordt in samenspraak met de landbouw in het gebied door DLG een landbouwvisie opgesteld (zie 4.4). Pagina 33 van 56
Het laaggelegen gebied ten zuiden van Anjum staat bekend om zijn betekenis voor gazen en weidevogels. Door een verder gaande verzilting en bodemdaling wordt het gebied echter minder interessant voor de landbouw komen deze waarden onder druk te staan. Het gebied De Kolken (groene vlek rechts op kaartje)ligt duidelijk lager dan de omgeving en heeft ook de komende jaren nog te kampen met een verdere gaande bodemdaling als gevolg van aardgaswinning 4.2 Duurzame landbouw en visserij in het Waddengebied Landbouw is een belangrijke economische drager en van groot belang voor de vitaliteit van Dongeradeel en het (kuststrook) waddengebied. Een duurzame landbouw, die economisch vatbaar is, maar waarbij de druk op natuur, milieu en landschap wordt teruggedrongen is gewenst om deze unieke waarden in stand te houden. Ook binnen het gebied De Kolken-Noord wordt een dergelijke ontwikkeling voorgestaan. De hier beoogde waterberging, plas-drassituaties ten behoeve ganzen en weidevogels en de inrichting en het herstel van de kraamkamerfunctie voor diadrome vissoorten, vraagt echter om een aangepaste bedrijfsvoering en beheer. Het project Súd Ie beoogt deze toekomstscenario s samen met de streek in beeld te brengen en de gewenste ontwikkeling alvast in gang te zetten door alvast in aanvulling op het watergebiedsplan en in samenhang met te ontwikkelen natuurwaarden en vaarroute geen-spijt-maatregelen te treffen, zoals het verbreden van sloten, plaatsen van windmolen en het herstel van kolken. Naast een duurzame landbouw is ook een duurzame visserij in het gebied gewenst. Binnen het reeds opgestarte EVF-pilotproject Súd Ie De kolken wordt daarom samen met de Friese Bond van Binnenvissers gezocht naar mogelijkheden om binnen een rendabele bedrijfsvoering een bijdrage te kunnen leveren aan de gewenste ontwikkelingen van het gebied. Daarbij wordt onder meer gedacht aan het overzetten van schieraal bij gemalen en de monitoring van de visstand. Pagina 34 van 56
Ook zal een aangepast visplan moeten worden opgesteld die uitgaat van het begrip wise-use. In samenspraak met de VBC Lauwersmeer zal worden bekeken in hoeverre hiervoor een gezamenlijk Visplan kan worden opgesteld. Het ten zuiden van de Súd Ie gelegen natuurgebied herbergt reeds voor brak water karakteristieke planten- en diersoorten. 4.3 Landbouwvisie De Kolken-Noord Binnen het project Súd Ie is door DLG een visie opgesteld hoe hier om te gaan met de toekomstige problemen op het gebied van bodemdaling en verzilting. Hierbij zijn in samenspraak met de landbouw in het gebied, de LTO en agrarische natuurverenging de Guozzekrite in het gebied een aantal mogelijke inrichtingsscenario s ontwikkeld zoals weergegeven in onderstaand tekstkader. De financiering van het beheer kan een probleem vormen in het duurzaam in stand houden van de beoogde ontwikkelingen in het gebied. De verwachting is dat de opbrengsten uit natuur- en landschap ontoereikend zullen zijn. De NAM is vanuit deze context gevraagd een bijdrage te leveren aan het onderzoek naar het instellen van een gebiedsfonds Groen-Blauwe Diensten (zie bijlage 3). De mogelijkheden zullen in samenwerking met de NAM en de bodemdalingscommissie in de eerste fase van het project verder worden onderzocht. Verzilting Door de vroegere invloed van zee is het grondwater in Dongeradeel erg zout. Als dit water in de wortelzone komt zullen veel gewassen hiervan schade ondervinden, afhankelijk van de concentratie en de gewassoort. Dat de schade door verzilting zicht tot dusverre nog nauwelijks heeft voortgedaan komt doordat het grondwater in de wortelzone zoeter is dankzij regen die in de bodem infiltreert. Het oppervlaktewater is te zout voor beregening voor gevoelige gewassen zoals grove groenten. Daarom wordt in de zomer zoet water bij Holwerd vanuit de Friese boezem het akkerbouwgebied ingelaten. Ook bij de Oosterverlaatsluis vindt dit zomers plaats om de Súd Ie en aanliggende polders te voorzien van voldoende zoet water. De verzilting is het grootst in de lagere delen van het gebied zoals De Kolken. Gras is echter veel minder gevoelig voor verzilting dan akkerbouwgewassen waardoor verzilting hier nog niet als een probleem wordt ervaren. Wel zal er sprake zijn van toenemende risico s voor het gebruik van steeds brakkere oppervlaktewater als drinkwater voor het vee. Op termijn kan dit echter een serieuze beperking voor het huidig grondgebruik gaan vormen. Dit geldt niet alleen voor Dongeradeel en De Kolken, maar het gehele Friese Waddenzeekustgebied. Pagina 35 van 56
Ontwikkelingsscenario s landbouwvisie De Kolken-Noord Het gebied verzilt steeds meer Waterpeilen kunnen niet verder omlaag Droogleggingsnormen worden niet meer gehaald Dobbes voor veedrenking/ waterleidingen. Zilte teelten/ grassen / hooiland Jongvee/ vleesvee / schapen (wadden goud) Toenemende schade door hoge water standen Pompen wordt economisch onrendabel Zoetwater schaarste Economisch niet rendabele bedrijfsvoering Groen/ blauwe diensten Waterberging /ha Ganzenopvang (winter) en lepe laars (zomer) Weidevogelbeheer Wadden- en NAM fonds; verster king waddenregio Recreatie Duurzame visserij; onderdeel aal herstelplan Na bodemdaling door selnering en gas winning nu herstel door ophogen met: 200.000 m3 uit Súd Ie 200.000 m3 uit natuuroevers en gemeentelijke compost Samen 200 ha > daling gecompenseerd en bodemstructuurverbetering Pagina 36 van 56
4.4 EVF-project Súd Ie - De Kolken Naast een duurzame landbouw is ook een duurzame visserij in het gebied gewenst die in evenwicht is met de (natuur)doelen om het gebied geschikt te maken en weer te herstellen als paai- en opgroeigebied voor diadrome vissoorten. Binnen het hiervoor reeds opgestarte EVFpilotproject Súd Ie De Kolken wordt daarom samen met de Friese Bond van Binnenvissers gezocht naar mogelijkheden om binnen een rendabele bedrijfsvoering een bijdrage te kunnen leveren aan de gewenste ontwikkelingen van het gebied (zie ook paragraaf 3.4). Daarbij wordt onder meer gedacht aan het overzetten van schieraal bij gemalen en de monitoring van de visstand. Ook zal een aangepast visplan moeten worden opgesteld die uitgaan van het begrip wise-use. In samenspraak met de VBC Lauwersmeer zal worden bekeken in hoeverre hiervoor kan worden aangesloten bij het Visstandbeheerplan Lauwersmeer. Binnen het EVF-project wordt gestreefd naar een duurzame en rendabele visserij die in evenwicht is met de te ontwikkelen (aquatische) natuurwaarden voor het gebied. 4.5 Bijdragen doelen Waddenfonds De programmalijn duurzame landbouw en visserij draagt op de volgende manieren bij aan de doelen van het Waddenfonds: ontwikkelen van een duurzame landbouw die in evenwicht is met de voor het Waddengebied karakteristieke natuur- en landschapswaarden (programmalijn 13: verduurzaming landbouw); ontwikkelen van een duurzame visserij die in evenwicht is met de voor het Waddengebied kenmerkende visstand en bijdraagt aan het concept van duurzaam aalbeheer in Fryslân en de belevingswaarde van de Súd Ie (programmalijn 9: ontwikkeling duurzame visserij); In dit 1e fase project (2012-2016) worden de volgende bijdragen vanuit het Waddenfonds gevraagd: bijdrage aan het onderzoek en de verdere uitwerking van de landbouwvisie De Kolken Noord; ophogen van afgetichelde percelen nabij de steenfabriek in Oostrum; bijdrage inrichting De Kolken-Noord ten behoeve van ontsluiting en herstel leefgebieden diadrome vissoorten, voor zover niet gedekt uit EVF-middelen. Pagina 37 van 56
Programmalijn: duurzame landbouw en visserij (fase 1) Projecten/planonderdelen Doel Inrichtingsmaatregelen Onderzoek duurzame landbouw De Kolken Noord EVF-pilotproject Súd Ie-De Kolken Ontwikkelen van een langere termijn visie en -strategie hoe om te gaan met de bodemdaling en verziltingsproblematiek Herstel en ontsluiting De Kolken-Noord en onderzoek naar de mogelijkheden voor een duurzame visserij (ism landbouwvisie) Deze 1 e fase richt zich op het onderzoek. De realisatie zal in een vervolgfase worden opgepakt. Verbreding van sloten en herstel van dobben Aanleg innovatieve vispassage gemaal De Kolk en windmotor Aanleg vispassages en vervanging van duikers Ophogen van percelen Oostrum Ophogen van afgetichelde landbouwpercelen die niet meer voldoen aan de droogleggingsnorm Ophogen van percelen Pagina 38 van 56
5 Cultuurhistorie, landschap en natuurbeleving De cultuurhistorische en landschappelijke waarden zijn nauw verbonden met de economische en sociale ontwikkeling van het kustgebied en vormen een belangrijke basis voor de ontwikkeling van het toerisme. Het project Súd Ie wil daarom meer zijn dan alleen maar het toevoegen van een nieuwe vaarroute op het bestaande netwerk van vaarwegen in Fryslân. Met het project wordt bewust ingestoken op de ontwikkeling van een belevingsroute door het Waddengebied als onderdeel van het Werelderfgoed. Openheid en wijdheid zijn de kernkwaliteiten van dit gebied die de toerist er toe moet verleiden deze route te nemen en het gebied verder te ontdekken. Elementen als kwelderwallen, terpdorpen, jaachpaden, eendenkooien, zijlen en brakwatergebieden bevinden zich direct langs de route en vertellen het verhaal van de Wadden uit zowel het verleden als het heden. Via de opvaarten kan een bezoek worden gebracht aan een van de terpdorpen die het gebied rijk is. Door de aanleg van fiets- en wandelpaden direct gekoppeld aan de vaarweg kan ook een bezoek worden gebracht aan bezienswaardigheden die verder van de vaart zijn gelegen maar een bezoek meer dan waard zijn. De Súd Ie in 1718. De meanderende loop werd bij de aanleg van de Lauwerszeeweg in 1970 grotendeels rechtgetrokken. 5.1 Varen op de Súd Ie De Súd Ie loopt van Dokkum naar het Lauwersmeer. De lage bruggen en op veel plekken (te) ondiep water maken dit water nu alleen bevaarbaar voor kano s en roeiboten. Om de Súd Ie weer bevaar te maken voor motorboten (DM-klasse) is het nodig dat de vaarroute op enkele plekken wordt verbreed en verdiept. Dat geldt met name op het eerste tracé vanaf Dokkum tot aan het Jeltesgat. Vanaf het Jeltesgat is het aanwezige profiel ten behoeve van water aan- en afvoer ruim genoeg. Echter zullen ook langs dit tracé de oevers extra moeten worden verdedigd tegen golfslag van motorboten. Vooralsnog is daarbij het uitgangspunt dat langs één zijde een natuurvriendelijke oever wordt aangelegd, terwijl aan de andere zijde de oever met paal- en schot of steenslag wordt verdedigd. Dit geldt niet voor de opvaarten en het tracé dat door de kwelderwal loopt. Hier worden bewust steile oevers aangelegd om de kwelderwal te accentueren. Omdat de opvaarten door een belangrijk weidevogelgebied lopen, worden hier juist langs beide zijden paal- en schotbeschoeiing aangebracht. Naast verruiming van het profiel is het ten behoeve van de bevaarbaarheid tevens noodzakelijk dat de in de Súd Ie gelegen bruggen worden opgehoogd tot een doorvaarthoogte van 2,60 m. Ten behoeve van een duurzame inrichting wordt bij deze verhoging alvast rekening gehouden Pagina 39 van 56
met de bodemdaling die nog in het gebied moet plaatsvinden en het peilregiem van de Súd Ie. Dit betekent dat sommige bruggen nu alvast hoger worden aangelegd dan 2,6 m. Om vanuit Dokkum of het Lauwersmeer de Súd Ie op te kunnen varen is het noodzakelijk dat zowel de Oosterverlaatsluis in Dokkum als de historische zeesluis bij Ezumazijl worden opgewaardeerd. Complicerende factor hierbij is dat beide sluizen ook een belangrijke functie hebben in de water aan- en afvoer van het gebied. Met het waterschap zijn afspraken gemaakt over de instandhouding van deze functies. Voor de Oosterverlaatsluis wordt daarvoor de inlaatfunctie losgekoppeld van de sluis door hier een omloopriool omheen te leggen. Deze sluis wordt straks door de recreant met de hand bediend en met cameratoezicht vanaf Schreiershoek. Omdat het gemaal Dongeradielen in de sluiskolk bij Ezumazijl uitmondt en deze bovendien in de primaire waterkering ligt, is deze situatie meer complex. Deze sluis zal door een sluiswachter worden bediend. Twee sluizen Vanaf de binnenstad van Dokkum komt de recreatievaart in de Súd Ie de monumentale sluis Oosterverlaat tegen. Deze sluis met klapbrug wordt zo aangepast, dat de watersporter deze zelf kan bedienen. De historische brug over deze sluis vormt een schakel in het fietspad over het Schapedijkje door het Harddraverspark. Bij het passeren van boten zullen fietsers en voetgangers even voor de geopende klapbrug moeten wachten. In het laatste stuk van de Súd Ie geeft bij Ezumazijl een monumentale voormalige zeesluis toegang tot het Lauwersmeer. Ook het naast de sluis gelegen gemaal De Dongeradielen mondt hierin uit. Omdat het gemaal ook gedurende het vaarseizoen vaak aanstaat belemmert dit de vrije doorgang van de vaarrecreatie. Dit is een ongewenste situatie. Binnen het plan is daarom voorzien in de realisatie van een extra doorgang ten behoeve van het gemaal, waardoor deze wordt losgekoppeld van de sluis. Op deze manier wordt een vrije doorgang gegarandeerd en is ook geen sluiswachter meer nodig. Daarnaast komt er mogelijk een kleine kiosk in het oude brugwachtershuisje op de zeedijk. Beide sluizen in de Súd Ie geven in het vaarrecreatieseizoen toegang tot de Súd Ie. De historische zeesluis bij Ezumazijl vormt vanaf Dokkum en de Súd Ie de poort naar het Lauwersmeer 5.2 Herstel opfearten In het plan is ook uitdrukkelijk gedacht aan de leefbaarheid van de dorpen. Hiervoor zullen enkele van ouds aanwezige opvaarten weer in ere worden hersteld, waarbij tevens een kleinschalige insteekhaven ter hoogte van de dorpen zal worden gerealiseerd. Met het bevaarbaar maken van de opvaarten worden de dorpen ook weer op de oude manier via het water met elkaar verbonden. In dit 1 e -fase project wordt eerst alleen ingezet op het weer bevaarbaar maken van de Eanjumer Opfeart en is de Iester Riid in een vervolgfase van het project voorzien. Daarbij komt ook de Opfeart naar Esonstad mogelijk in beeld. Met name Anjum kent op dit moment het hoogste voorzieningenniveau en vanuit diverse ondernemers is aangegeven hier graag op de plannen in te haken. Om de kosten te drukken zal de vaarweg smaller en door middel van passeerstroken worden uitgevoerd. Afhankelijk van de resultaten en de financieringsmogelijkheden Pagina 40 van 56
zullen in een latere fase mogelijk ook de andere langs de Súd Ie gelegen opvaarten voor de recreatievaart worden ontsloten. Súd Ie; ook kansen voor dorpen 5.3 Herstel en behoud cultuurhistorische elementen De gemeente maakt deel uit van het Friese kleigebied met z'n open landschap, terpen, boerderijen, zadeldaktorens en een steeds doorlopende waddendijk. Dongeradeel is een gedeelte dat rijk was aan kloosters en bijbehorende kerken die van oudsher op terpen zijn gebouwd. Dit om zich te beschermen tegen het veel opkomende water. Hoewel er i.h.a. in het kleigebied veel terpen zijn afgegraven voor de humusrijke grond, zijn er in deze gemeente enkele dorpsterpen en ook kerkterpen uitstekend bewaard gebleven. Veel middeleeuwse kerken zijn ook goed bewaard gebleven. Ook Dokkum zelf is op een terp gebouwd en kent een rijke geschiedenis waarbij de zee en het gevecht met het water centraal hebben gestaan. Gelukkig zijn tijdens de ruilverkaveling in de jaren 70 niet alle landschappelijke- en cultuurhistorische elementen verloren gegaan. Zo bevinden zich in het natuurgebied De Anjumer Kolken nog een aantal eendenkooien die enkele jaren geleden reeds zijn gerestaureerd. Ook bevinden zich in het gebied nog diverse oude meanders die waar mogelijk binnen het project weer zullen worden aangetakt. Een bijzonder element vormen de van ouds aanwezige jaachpaden. Helaas zijn deze vrijwel geheel verdwenen waardoor ook deze van ouds aanwezige verbindende schakel over land tussen Dokkum en dorpen verloren is gegaan. Binnen een vervolgfase van het project zullen deze jaachpaden gekoppeld aan de Súd Ie weer deels in ere worden hersteld, waarbij ze zullen worden gecombineerd met de aanleg van fiets- en wandelpaden. Daarmee wordt een waardevolle toevoeging gedaan op de reeds in het gebied aanwezige structuur van wandel- en fietspaden. In het nabij gelegen natuurgebied Eanjumer Kolken zijn voor dit gebied karakteristieke kolken bewaard gebleven. Pagina 41 van 56
Herstel Jaachpaden Niet alleen vaarrecreanten, maar ook fietsers en voetgangers kunnen straks veel beter genieten van het bijzondere landschap. Het is de bedoeling om het jaagpad langs de Súd Ie in ere te herstellen en fietsers en wandelaars er ruim baan te geven. Fietsen langs de Súd Ie is fietsen langs een oude zeeslenk op de grensvlak van water en een open polderlandschap: een unieke beleving. De route voert langs natuurgebied (mét vogelkijkhut) de Jouswiersterpolder bij Oostrum en daarna weg van de provinciale weg door De Kolken tussen Ee en Anjum: een open vogelrijk graslandgebied met onder meer twee historische eendenkooien in het natuurgebied Eanjumer Kolken van het Fryske Gea ten zuiden van de Súd Ie. Het idee om bij de Jouswiersterpolder ook de oorspronkelijke kronkels (meanders) terug te brengen in de Súd Ie maakt het plaatje alleen maar mooier. Herstel van de jaachpaden brengt vroegere tijden tot leven. Over de Súd Ie en bijbehorende opvaarten naar bijvoorbeeld Anjum werden de schepen over de jaachpaden voortgetrokken door paarden en/of mensen. Er zijn maar weinig oorspronkelijke jaachpaden bewaard gebleven. Nu ligt er de kans om de geschiedenis weer in nieuw perspectief tot leven te brengen. 5.4 Karakteristieke terpdorpen en fiergesichten De Súd Ie is via een netwerk aan oude opvaarten verbonden met verschillende karakteristieke dorpen met bijzondere beeldbepalende oude kerken op de dorpsterpen. Vanaf Dokkum kom je eerst langs de kleine dorpen Oostrum (bekend vanwege sporen van de oude trechterbekercultuur in de ondergrond) en Jouswier (het kleinste dorp van Dongeradeel). Via Jouswier en het buurtschap Reidswâl is Metslawier als de vroegere hoofdplaats van Oost-Dongeradeel goed bereikbaar, bijvoorbeeld per fiets. Het dorp Ee is via de Iester Ried verbonden met de Súd Ie. De oude historische dorpskernen van Ee en Metslawier kennen een beschermde status 6. Ook het dorp Anjum is met de Eanjumer Opfeart verbonden met de Súd Ie. Anjum heeft mede dankzij het nabij gelegen vakantie- en watersportpark Esonstad veel voorzieningen. Zo heeft het dorp onder meer een dorpsmuseum in de oude graanmolen, een hotel, restaurant en een supermarkt. Via het buurtschap Ezumazijl kom je via het Lauwersmeer al vrij snel in Oostmahorn, waar Esonstad is gevestigd. Recreatiedorp Oostmahorn heeft een jachthaven aan het Lauwersmeer. Via de oude veerdam is de dagelijkse vaarverbinding tussen Oostmahorn en Schiermonnikoog hersteld. In het van oorsprong open gebied rond de Súd Ie zijn in de jaren 70 door ruilverkaveling veel kleine bosjes ontstaan. Het is de bedoeling een deel van deze bosjes te kappen om zo de weidse vergezichten in het gebied terug te brengen. Vooral tussen Dokkum en Metslawier krijgt het landschap zo zijn originele kenmerken terug. Herstel van vergezichten zal bovendien een 6 Momenteel is tevens een afzonderlijke Waddenfondsaanvraag Beschermde Dorpsgezichten Dongeradeel in voorbereiding waar eveneens deze langs de route gelegen dorpen onderdeel van uitmaken. Dit project dat zich richt op herstel van het cultureel erfgoed en het tegengaan van krimp, heeft tevens als doel recreatie en toerisme in het gebied te bevorderen.. Pagina 42 van 56
positieve invloed hebben op het aantal weidevogels in het gebied. De weidse vergezichten in De Kolken maken het gebied nu al uniek. Zicht vanaf de Súd Ie op het langs de vaarroute gelegen terpdorp Jouswier (beschermd dorpsgezicht). 5.5 Natuurbeleving en -herstel Langs het tracé liggen binnendijks twee natuurgebieden; de Jouswiersterpolder en de Anjumer Kolken. In deze gebieden wordt sterk ingezet op het herstel van brakke vegetaties en graslanden, onder meer ten behoeve van ganzen en weidevogels. Ten behoeve van natuurbeleving zal in de Jouswiersterpolder een kijkhut en wandelpad worden aangelegd, waarbij een koppeling wordt gelegd met de langs dit tracé van de Súd Ie geplande aanlegvoorzieningen. Ten behoeve van de afronding van dit natuurgebied zal tevens worden getracht enkel percelen aan te kopen. Daarnaast zijn enkele kleinschalige maatregelen gepland die een betere toegankelijkheid en afwatering van het gebied moeten bewerkstelligen en zal het gebied de Anjumer Kolken voor vis optrekbaar worden gemaakt door de aanleg van een vispassage. Ook buiten deze natuurgebieden om valt voor de recreant langs het tracé van de Súd Ie van de karakteristieke natuur te genieten. Zo zijn de Eanjumer Kolken met zijn authentieke landschap meer dan en bezoek waard. Ook de beoogde natuurvriendelijke oevers en paai- en opgroeigebieden voor vis zullen straks vele vogel-, dier- en plantensoorten herbergen. Buitendijks wordt met de route aangesloten op het nationale Park Lauwersmeer. Na Ezumazijl voert de route hier over de Raskens met aan weerszijden de natuurgebieden Ezumakeeg en Bochtjesplaat. Deze natuurgebieden kunnen vanaf het water worden bewonderd. Vanwege aanwezige natuurwaarden zijn hier verder geen aanvullende recreatieve voorzieningen gepland. Door aanleg van een kijkhut bij natuurgebied Jouswiersterpolder kan hier kennis worden genomen van de typische natuur in het zeekleigebied van de Wadden. Pagina 43 van 56
5.6 Bijdragen doelen Waddenfonds De programmalijn cultuurhistorie, landschap en natuurbeleving draagt op de volgende manieren bij aan de doelen van het Waddenfonds: beleefbaar en zichtbaar maken van de ontstaansgeschiedenis en natuur- en landschapswaarden van het Waddengebied als Werelderfgoed (programmalijn 11: ontwikkeling duurzame recreatie en toerisme in het Waddengbied); sociaal-economische impuls dorpen (programmalijn 11: ontwikkeling duurzame recreatie en toerisme in het Waddengebied); herstel van landschap en cultuurhistorische elementen (programmalijn 8: uitvoeringsstrategie Waddenlandschap. In dit 1 e -fase project (2012-2016) worden de volgende bijdragen vanuit het Waddenfonds gevraagd: bijdrage bevaarbaar maken Súd Ie (ophogen bruggen, verbreden en verdiepen vaarweg, aanleg oeverbeschoeiing, opwaardering sluizen); bijdrage herstel en bevaarbaar maken Eanjumer Opfeart (incl. kleinschalige insteekhaven); bijdrage ten behoeve herstel cultuurhistorische elementen (ontbrekende schakel jaach/fietspad tussen Jouswier en Oostrum, herstel kolken); bijdrage kleinschalige recreatieve voorzieningen (aanlegplaatsen, kijkhut, vissteigers en trailerhellingen). De nieuwe recreatieve vaarroute Súd Ie ontsluit meerdere bezienswaardigheden in het Waddengebied en heeft de toerist daardoor veel te bieden. Pagina 44 van 56
Het landschap rond Dokkum en de Súd Ie betreft een typisch Waddenlandschap met openheid en rust als kernkwaliteiten. Pagina 45 van 56
Programmalijn: cultuurhistorie, landschap en natuurbeleving (fase 1) Projecten/planonderdelen Doel Inrichtingsmaatregelen Varen op de Súd Ie (buitengebied) Bevaarbaar maken van de Súd Ie als belevingsroute door het Waddengebied Bevaarbaar maken van 2 historische sluizen (Ezumazijl en Dokkum) Ophogen van bruggen Vervangen van duikers Verbreden en verdiepen van de Súd Ie Aanbrengen van duurzame oeverbeschoeiing Herstel opvaarten Bevaarbaar maken van de Eanjumer Opfeart (Iester Riid en Opfeart Esonstad mogelijk in vervolgfase) Verdiepen en verbreden vaarweg (incl. beschoeiing) Verwijderen dam en aanleg onderleider (Eanjumer Opfeart) Realiseren kleinschalige insteekhaven bij Anjum Herstel cultuurhistorische elementen Herstel van cultuurhistorische elementen langs de Súd Ie Herstel van fiets- en jaachpaden (Jouswier Oostrum, incl. fietsbrug) Verbreding van sloten en herstel van dobben Accentueren en herstellen historische sluizen Landschapsherstel Behoud van openheid van landschap en Súd Ie als slenk Kappen van bosjes Herstel oevers slenk en kwelderwal Natuur- en landschapsbeleving Het laten kennis maken van de typische natuur en landschap van het waddenkustgebied Aanleg van wandelpad en vogelkijkhut Jouswiersterpolder Aanleg van vissteigers en trailerhelling Aankoop perceel ten behoeve van afronding natuurgebied Pagina 46 van 56
6 Uitvoeringsprogramma Het project Súd Ie betreft een divers en complex project, waarin bewust wordt aangestuurd op synergievoordelen en dwarsverbanden met diverse overige plannen en ontwikkelingen in en rond Dokkum. Dit vereist een daadkrachtige organisatie en strakke planning, waarin ook de samenhang en afstemming tussen de diverse programmalijnen en partners goed wordt bewaakt. Deze uitdaging zal eveneens binnen ANNO worden opgepakt. 6.1 Programmatische aanpak De verdere planuitwerking en realisatie van het project Súd Ie zal de komende jaren via een aantal (inhoudelijke) programmalijnen worden uitgevoerd. Het hiervoor op te stellen uitvoeringsprogramma beslaat een periode van ca. 4 à 5 jaar (2013 2017). Vooralsnog worden hierin de volgende programmalijnen onderscheiden: Programmalijn 1: Dokkum watersport-, regio- en Waddenstad Programmalijn 2: Herstel en ontsluiting leefgebieden diadrome vissoorten Programmalijn 3: Duurzame landbouw in visserij Programmalijn 4: Cultuurhistorie, landschap en natuurbeleving Elk programmalijn bevat een samenhangend pakket van maatregelen gericht op de het betreffende thema beherende projectdoelen. In het op te stellen inrichtingsplan zullen deze programmalijnen verder worden uitgewerkt en op elkaar worden afgestemd (incl. programmering en financiële planning). 6.2 Organisatie Voor de uitvoering van het plan Súd Ie zal een slagvaardige projectorganisatie worden opgezet waarbij zo veel mogelijk wordt aangesloten bij de organisatiestructuur zoals deze de afgelopen jaren heeft gefunctioneerd. De afgelopen jaren is onder aansturing van een ambtelijke en bestuurlijke regiegroep binnen diverse (thematische) werkgroepen gewerkt aan de planontwikkeling voor de Súd Ie. Binnen deze regiegroepen hebben ambtenaren en bestuurders van de initiatiefnemende partijen zitting. Ten behoeve van de uitvoering zal vanaf 2013 een projectbureau in het leven worden geroepen die in opdracht van de bestuurlijke regiegroep Súd Ie de dagelijkse aansturing van het project verzorgt. Ten behoeve van een optimale afstemming binnen ANNO zal deze gekoppeld zijn aan het Streekhûs Noordoost Fryslân i.o. Daarnaast wordt een klankbordgroep in het leven geroepen waarin TBO s en diverse maatschappelijke groeperingen (o.a. visserij-organisaties, dorpsbelangen, LTO/agrarische natuurvereniging De Guozzekrite ) en de streek zal worden gevraagd zitting te nemen. De gemeente Dongeradeel zal als penvoerder optreden en vormt ook voor derden (waaronder Waddenfonds) het eerste aanspreekpunt binnen het project. De binnen het project(plan) te maken afspraken zullen worden bekrachtigd met een samenwerkingsovereenkomst (SOK). Naast organisatorische en financiële afspraken zullen hierin tevens gemaakte afspraken met betrekking tot beheer en onderhoud van oevers, kunstwerken en vaarwegen worden vastgelegd. Pagina 47 van 56
Kuorke Dokkum Het project Súd Ie maakt eveneens onderdeel uit van It Kuorke Dokkum. Het Kuorke Dokkum houdt in dat de ruimtelijke projecten in en om Dokkum - ter versterking van de positie als Regiostad - in samenhang worden uitgewerkt en uitgevoerd. Het gaat om projecten die van belang zijn voor de ruimtelijke kwaliteit en de sociaal economische ontwikkeling van de regio met als doel inhoudelijke synergie en financieel voordeel. De projecten maken onderdeel uit van ANNO. Momenteel wordt door gezamenlijke partijen een haalbaarheidsonderzoek naar het Kuorke Dokkum uitgevoerd. Vooralsnog zijn de volgende projecten onderdeel van het Kuorke Dokkum: Súd Ie en noordelijke stadsgrachten als onderdeel Waterfront Dokkum Ruimtelijke ontwikkeling Westzijde Dokkum (multifunctionele stadsrandzone, inclusief rondweg) Regionaal Bedrijventerrein Betterwird Oostelijke rondweg Dokkum als onderdeel van De Centrale As It Nije Bolwurk: noordelijke, zuidelijke en oostelijke stadsrandzone Uitvoering van het Kuorke is cruciaal voor de ambities van de regio en Dokkum, maar de middelen zijn op dit moment beperkt. De uitvoering van alle geambieerde ruimtelijke projecten gaat de draagkracht van de gemeente Dongeradeel te boven. De gemeente en de provincie zetten daarom samen in op realisatie van ruimtelijke ontwikkelingen in en rond de regiostad Dokkum door de opgaven in samenhang te bekijken. Door de koppelkansen te zoeken, kan het in samenhang uitvoeren van het Kuorke Dokkum naast inhoudelijke synergie ook financieel voordeel opleveren. Door schaalvoordeel, werk met werk te maken (bijvoorbeeld grondbalans), heeft het financieel en efficiencyvoordeel om de verschillende projecten in samenhang te bekijken. Door samenhang te zoeken kan wellicht dusdanig financieel voordeel worden gevonden dat de uitvoering van het gehele Kuorke Dokkum, inclusief de ontwikkelingen aan de Westzijde van Dokkum (uitbreiding regionaal bedrijventerrein Betterwird, nieuwe landschappelijk ingepaste stadsrandzone en westelijke rondweg), in de komende periode (de komende 4 jaar) mogelijk wordt. 6.3 Tijdsplanning en fasering Binnen het uitvoeringsprogramma Súd Ie wordt een gefaseerde aanpak voorgestaan. Hierdoor bestaat de mogelijkheid voor een optimale afstemming met overige projecten en het benutten van koppelkansen over en weer. In de 1e fase (2013 2014) worden de obstakelvrije onderdelen uitgevoerd, waarbij de nadruk ligt op de kunstwerken (sluizen en bruggen 7 ) en de vaarweg. Gelijktijdig worden de natuurvriendelijke oevers langs het traject gerealiseerd zodat het riet hier alvast kan ontkiemen, alvorens de vaarroute in gebruik wordt genomen. Tevens worden de koppelingskansen voor het meteen dieper uitbaggeren van de noordelijke stadsgrachten bij bijbehorende te realiseren oeververdediging in deze fase benut. In een tweede fase (2014-2015) zullen de vernieuwde opvaarten, natuuronderdelen en fiets- en wandelpaden worden gerealiseerd. In een derde fase (2015 2017) zullen de resterende planonderdelen worden gerealiseerd (incl. optionele onderdelen). 7 De voorbereiding van de aanbesteding van een belangrijk deel van de kunstwerken en de hiervoor benodigde bouwvergunningen kunnen mede afhankelijk van de snelheid van toekenning van Waddenfondsgelden wellicht reeds eind dit jaar worden opgestart, zodat nog voor de bouwvak volgend jaar met het realisatietraject kan worden begonnen. Pagina 48 van 56
Globaal ziet de planning voor dit 1 e -fase project er als volgt uit: Fase 1 (2013 2014): kunstwerken en vaarweg (incl. nvo s en uitdiepen stadsgrachten); Fase 2 (2014 2015): natuuronderdelen, opvaarten, fiets- en wandelpaden; Fase 3 (2015 2016): resterende planonderdelen (incl. optioneel). Na honorering van het project door het Waddenfonds wordt in samenhang met de verdere planuitwerking en eventueel optioneel mee te koppelen planonderdelen een meer gedetailleerde planning opgesteld. 6.4 Grondverwerving en grondbalans Ten behoeve van het verbreden van de vaarweg (Súd Ie en Opfearten), herstel jaachpaden en realisatie natuurvriendelijke oevers is in totaal ca. 22 ha grond benodigd. Voor de aanleg nvo s en paai- en opgroeigebieden zal zo veel mogelijk gebruik worden gemaakt van de reeds bij de overheden in eigendom zijnde percelen en stroken. Dit betreft onder meer de brede berm langs de Lauwersseewei en de hier gelegen overhoekjes. Hierdoor kan al snel met de uitvoering worden begonnen. Voor het overige deel zal de grond in eigendom worden verworven. Daarvoor hebben reeds eerste keukentafel-gesprekken met betreffende eigenaren plaats gevonden. Uit deze gesprekken is gebleken dat de meeste eigenaren willen meewerken aan het plan mits deze daarvoor voldoende worden gecompenseerd. In het plan is daarom een wat groter aantal ha s begroot. De grondverwerving wordt uitgevoerd door een grondaankoper en verloopt via een hiervoor opgesteld aankoopstrategieplan (mini-asp). Binnen het projectplan is verwerving van grond(-stroken) uitgangspunt, welke meteen kan worden opgestart na toekenning van de benodigde bijdrage uit het Waddenfonds. Hierbij wordt in de voorbereidingsperiode actief gecommuniceerd met grondeigenaren en pachters. Als laatste optie zal het instrument van onteigening worden ingezet. Bij de realisatie van het plan komt veel grond vrij als gevolg van verbreding van de vaarweg in deeltrajecten, natuurvriendelijke oevers, aanleg paai- en opgroeigebieden. De in het buitengebied binnen het leggerprofiel vrijkomende baggerspecie zal op de oevers worden verwerkt (ontvangstplicht). Daarnaast zal een deel in de kaden en achterliggende percelen langs de Súd Ie worden verwerkt. In samenspraak met de grondcoördinator van de provincie Fryslân zijn voor het resterende deel reeds meerdere opties in beeld gebracht. Deze variëren in het ophogen van afgetichelde percelen in de nabijheid van het werk tot het tijdelijk in depot zetten van de grond. Voor de depots kan eventueel gebruik worden gemaakt van de in te richten depots ten behoeve van de Centrale As. 6.5 Afspraken beheer en onderhoud De afgelopen periode is niet alleen gewerkt aan het opstellen van en projectplan voor de Súd Ie, maar zijn tevens tussen partijen afspraken gemaakt met betrekking tot het toekomstig beheer en onderhoud van de vaarweg. Deze afspraken zijn vastgelegd in een afsprakendocument beheer en onderhoud Súd Ie. In dit document is onder meer vastgelegd dat: de natuurvriendelijke oevers in het buitengebied in eigendom en beheer komen bij Wetterskip Fryslân (incl. eerste 5 m van de paai- en opgroeigebieden); de kunstwerken en tegenoverliggende oever in beheer komen bij de gemeente; de kaden in beheer blijven bij het waterschap, voor zover geen fietspad; de fiets- en jaachpaden en kaden waar deze op komen te liggen in eigendom en beheer komen van gemeente; het baggeronderhoud bij het waterschap komt te liggen als het leggerprofiel wateraanen -afvoer groter is dan het vaarwegprofiel. In alle andere gevallen komt het baggeronderhoud bij gemeente. Pagina 49 van 56
In 2013 zullen door provinciale Staten nieuwe afspraken worden gemaakt met betrekking tot het vaarwegbeheer in Fryslân. Op basis hiervan zal ook worden bekeken in hoeverre ook voor de Súd Ie nieuwe afspraken moeten worden gemaakt. 6.6 Procedures en vergunningen Momenteel is reeds een ontwerp-bestemmingsplan Bûtengebiet (= Buitengebied) Dongeradeel in voorbereiding waarin de mogelijkheid tot planwijzigingen ten behoeve van realisatie het project Súd Ie worden meegenomen. Door het bureau Altenburg en Wybenga zijn de (ecologische) effecten van het plan op ganzen en weidevogels onderzocht. Hieruit is onder meer gebleken dat overeenkomstig de provinciale verordening Romte voor de realisatie van de fietspaden 19 hectare weidevogelcompensatie nodig is bij de aanleg van een volledige fietsroute tussen Dokkum en Ezumazijl langs de Súd Ie. Hiervoor zal een weidevogelcompensatieplan worden opgesteld als onderdeel van het inrichtingsplan Súd Ie. Uit een eerste analyse blijkt dat hiervoor in het gebied goede mogelijkheden liggen, waarbij onder meer kan worden aangesloten bij de landbouwvisie De Kolken-Noord en de Jouswiersterpolder. De in de eerste fase van het project uit te voeren planonderdelen zijn reeds obstakelvrij. 6.7 Communicatie Binnen de gebiedsontwikkeling van de Súd Ie vormt communicatie en voorlichting een belangrijk aspect. Het plan is de afgelopen jaren meerdere malen via gebiedsbijeenkomsten en bilaterale gesprekken met het gebied, grondeigenaren en diverse maatschappelijke organisaties en ondernemers gecommuniceerd. Ook is op de website van Netwerk Noodoost (www.netwerknoordoost.nl) een pagina ingericht voor het project. Het plan mag rekenen op een brede steun en draagvlak bij de diverse partijen. Ten behoeve van de finale afronding van het projectplan is in juli een bestuurlijke excursie geweest en zijn er diverse gebiedsbijeenkomsten met boeren en streek ingepland. Deze acties maken onderdeel uit van de destijds opgestelde communicatieagenda voor het project. Ook de verdere planuitwerking en realisatie zal in nauwe samenspraak met betrokken partijen en de streek plaatsvinden. Hiervoor zal een communicatieplan worden opgesteld. Pagina 50 van 56
7 Kosten en financiering 7.1 Kosten De investeringskosten voor het uitvoeringsprogramma Súd Ie Watersportstad Dokkum, 1 e - fase project (2013 2017) zoals weergegeven in dit projectplan worden geraamd op een totaal bedrag van ca. 34,4 miljoen, excl. BTW (prijspeil 2014, SSK-raming versie 11 d.d. 28 november 2012). Dit bedrag is inclusief de benodigde grondaankopen en het beoogde onderzoek naar duurzame landbouw en visserij in De Kolken Noord. Het totaal-bedrag inclusief BTW bedraagt 41,0 milj. Ten behoeve van het projectplan en de mkba zijn zowel per deeltracé als planonderdeel gedetailleerde SSK-ramingen (standaard systematiek voor kostenraming) opgesteld. Onderstaande tabel geeft per programmalijn een samenvatting van de investeringsbedragen, incl. de gevraagde bijdrage Waddenfonds. In totaal wordt voor de uitvoering van het gehele programma een bijdrage van 18,7 miljoen van het Waddenfonds gevraagd (ca. 45% van totaal benodigde projectbudget). Voor een meer gedetailleerd overzicht en een kostenspecificatie wordt verwezen naar bijlage 2. 7.2 Financiering In het kader van ANNO zijn tussen provincie en gemeente reeds afspraken gemaakt over de financiering van het plan Súd Ie Watersportstad Dokkum 1 e -fase project (2013 2016). Provincie en gemeente hebben beide een bedrag van respectievelijk 4 miljoen en 8 miljoen gereserveerd (totaal 12 miljoen). Gezien de bijdragen aan de wateropgaven (WB21, KRW) en de koppelkansen heeft het Wetterskip Fryslân een bedrag van 1,25 8 miljoen (incl. BTW) gereserveerd. Dit betekent dat de drie initiatiefnemende partijen gezamenlijk reeds de helft van het benodigde investeringsbedrag klaar hebben liggen. Daarnaast is ook door de terreinbeherende instanties (Staatsbosbeheer en It Fryske Gea) en de Sport- en Beroepsvisserij een bedrag toegezegd voor de door haar ingebrachte planonderdelen en zullen ook de reeds beschikbare EVF-middelen worden aangewend voor het plan. Voor de realisatie van het project wordt niet alleen een bijdrage uit het Waddenfonds gevraagd, maar is naast een bijdrage van de initiatiefnemende partijen ook uitdrukkelijk op zoek gegaan naar andere financieringsbronnen. Zo is voor het reeds opgestarte pilot-project Súd Ie/De Kolken EVF(AS4)-subsidie verleent (periode 2010 2014). Binnen deze subsidie zijn onder meer gelden gereserveerd (60%) voor een innovatieve vispassage bij gemaal De Kolk. In onderstaande tabel is een financieringsopzet voor het project gemaakt. Na honoratie zal een financiële planning per jaar worden opgesteld als onderdeel van het SOK Súd Ie. Bodemdaling Het plangebied ligt midden in een bodemdalingsgebied als gevolg van aardgaswinning. Een deel van de investeringskosten aan bruggen, oevers en kaden kan worden toegeschreven aan de gevolgen van bodemdaling. De verwachting is dat op basis hiervan een vergoeding kan worden verkregen overeenkomstig de hiervoor gemaakte afspraken. Omdat deze compensatie- 8 De bijdrage wetterskip is gekoppeld aan de realisatie van natuurvriendelijke oevers ( 0,75 milj), aanleg vispassages bij Wetzens en Ezumazijl ( 0,25 milj.), baggeropgave Súd Ie ( 0,15 milj.) en de waterbodemsanering ( 0,09 milj.). Alle genoemde bedragen zijn incl. BTW en excl. de ophoging van kaden waarover in september een beslissing wordt genomen. Pagina 51 van 56
gelden pas achteraf volgens de hiervoor afgesproken procedure kunnen worden verkregen, zijn ze voorlopig nog als stelpost in de financiering meegenomen. Begin 2013 zullen nadere afspraken met de bodemdalingscommissie worden gemaakt op welke wijze deze kosten kunnen worden gedeclareerd. Pagina 52 van 56
Financieel dekkingsplan project Súd Ie (incl. optionele planonderdelen) Partij/bron Planonderdelen Bedrag Opmerkingen (zie ook toelichting) Provinsje Fryslân Diverse (o.a. bruggen DCA, Cofinanciering Waddenfonds, 8 mlj. Conform gemaakte afspraken ANNO enz.) Gemeente Dongeradeel Bevaarbaar maken Súd Ie, Baggeren noordelijke stadsgrachten, aanleg fiets/jaachpad 4 mlj. Conform gemaakte afspraken ANNO Incl. bijdrage bodemsanering Dokkum Gemeente Dongeradeel Waterfront Dokkum 0,44 mlj Specifieke bijdrage van de gemeente voor cluster projecten in centrumgebied watersportstad, anders dan Súd Ie en Noordelijke Stadsgrachten uit gemeentelijke ANNO middelen & reserve recreatie & toerisme. Gemeente Dongeradeel Waterfront Dokkum, verbindingsvaart Wâldfeart Dokkumer Ee 0,44 mlj Specifieke projectbijdrage van de gemeente voor realisatie van deze verbindingsvaart. Uit grondexploitatie Trije Terpen voor dit specifieke doel. Gemeente Dongeradeel Beschoeiing/baggeren noordelijke stadsgrachten 0,425 mlj Gemeentelijk baggerfonds Wetterskip Fryslân Nvo s, vispassages, baggeren, waterbodemsanering Friese Merenproject Waterfront Dokkum 0,44 mlj 1,25 mlj. Betreft bijdrage vanuit Watergebiedsplan Dongeradeel, baggerbudget, synergiegelden en KR, incl BTW voor specifieke deelopgaven en ecl. Eventuele kade-opgave Bodemdalingscommissie Oevers en kaden, beschoeiing, extra ophoging bruggen REP Waterfront Dokkum 0,44 mlj ntb Onderzoek naar effecten en gevolgschade vindt momenteel plaats. Onderhandelingen hierover worden opgestart en zullen de komende weken tot resultaat moeten leiden. Ook kade-opgave hierbij betrekken. Provinciaal baggerfonds Baggeropgave stadsgrachten 0,16 mlj Friese Bond van Binnenvissers/EVF Bijdrage maatregelen duurzame visserij- en visstandbeheer 0,2 mlj. Bijdrage via EVF-project Súd Ie/De Kolken Sportvisserijfederatie Fryslân en hsv Leeuwarden TBO s (SBB en IFG) Waddenfonds Subtotaal Vissteigers en trailerhelling(en) 0,1 mlj. Bijdrage tbv vissteigers en trailerhelling Bijdrage vispassage Anjumer Kolken, vogelkijkhut Jouswier en Bochtjesplaat Diverse bijdragen vanuit prioritaire lijnen pioniersprogramma (zie ook bijlage 2) 0,114 mlj. Bijdrage SBB mede afhankelijk van meekoppeling Bochtjesplaat 18,7 mlj. Gebaseerd op max. subsidie% per thema 34,71 mlj. Nog aanvullend te regelen financiering 1,72 mlj. Compensatie bodemdaling aardgaswinning en onderzoek duurzame landbouw o.a. bodemdalingscie. /NAM de Kolken Noord Totale opgave (excl. BTW) 34,42 milj. Op basis van SSK-raming versie 11 (d.d. 28 november 2012) Pagina 53 van 56
8 Literatuur Gemeente Dongeradeel en provinsje Fryslân, 2010. Landschapsplan voor de Westelijke stadsrand en de rondweg van Dokkum. Gemeente Dongeradeel en provinsje Fryslân, 2010. Stadsrandvisie It Nije Bolwerk, Gemeente Dongeradeel en provinsje Fryslân, 2011. Brochure Súd Ie; nieuwe vaar- en fietsroute met winst voor natuur, water, landbouw en landschap. Beleven van de Súd Ie; recreatie en ecologie in balans. Gemeente Dongeradeel en provinsje Fryslân, 2012. Startdocument Kuorke Dokkum. Grontmij, 2010. Súd Ie op de recreatieve kaart. De vaarrecreatieve potenties van de Súd Ie; recreatieve onderlegger ten behoeve van het inrichtingsplan en projectvoorstel Waddenfonds Súd Ie. Grontmij, 2011. Landschappelijke onderlegger ten behoeve van het projectplan Súd Ie. Grontmij, 2011. Masterplan Waterfront Dokkum, 2011. Grontmij en BBO, 2011. Mkba-project Súd Ie. Beknopte Maatschappelijke Kosten Batenanalyse gebiedsontwikkeling Dongeradeel. Dienst Landelijk gebied, 2009. Schetsboek Súd Ie De Kolken. Schetsboek naar aanleiding van gehouden schetsschuit in het kader van de integrale gebiedsontwikkeling Nije Maaie. Dienst Landelijk gebied, 2012. Landbouwvisie De Kolken Noord. Ontwikkelingsscenario s ten behoeve van bodemdalings- en verziltingsproblematiek in het gebied De Kolken-Noord. Dienst Landelijk gebied, 2012. Mini-ASP Súd Ie. Notitie met betrekking tot de benodigde gronden en te volgen aankoopstrategie ten behoeve van realisatie van het project Súd Ie. Programma Naar een rijke Waddenzee, 2010. Programmaplan voor natuurherstel in de Waddenzee. Netwerk Noordoost, 2010. Sociaal-economisch Masterplan 2010 20130. Netwerk Noordoost, 2011. Mei-inoar wurkje oan e takomst fan Noardeast Fryslân.!Agenda Netwerk Noordoost 2011 2030. Wetterskip Fryslân, 2012. Ontwerp-Watergebiedsplan Dongeradeel. Oranjewoud, 2010. Ruimbaan voor vissen. Projectvoorstel Waddenfonds ten behoeve van vrije vismigratie in Noord-Nederland. Rapport "Proefgebieden herstel zoet-zout overgangen in Noord Nederland" - RIKZ Pagina 55 van 56
Kabat, P., Bazelmans, J., van Dijk, Jouke, Herman, P.M.J., Speelman, H., Deen, N.R.J. en R.W.A. Hutjes, (editors), 2009. Kennis voor een duurzame toekomst van de Wadden: Integrale Kennisagenda van de Waddenacademie. Waddenacademie KNAW, 2009. Waddenacademie, 2012. Naar een duurzame sociaal-economische ontwikkeling van de Wadden. Eindrapportage sociaal economische denktank van de Waddenacademie. Uitvoeringsprogramma Waddenfonds 2010 2014. Beheer- en ontwikkelingsplan Waddengebied. T/M Projecten, 2011. EVF-projectvoorstel Súd Ie De Kolken. Voorstel voor een duurzame visserij in evenwicht met de recreatie-, natuur- en landschapswaarden in het gebied De Kolken- Noord. Projectvoorstel ik het kader van het project Súd Ie. Pagina 56 van 56
Bijlage 1 Visiekaart Súd Ie Inhoud: - Visiekaart plangebied - Detailkaart Dokkum
Met opmaak: Rechts: 2 cm, Boven: 3 cm, Breedte: 29,7 cm, Hoogte: 21 cm
Bijlage 2 Gevraagde bijdrage Waddenfonds per planonderdeel
Maximale gevraagde bijdrage Waddenfonds project Súd Ie Watersportstad Dokkum (1 e fase-project)
Bijlage 3 Brief verzoek bijdrage NAM (Social Investment)