AGRESSIE VOORKOMEN DE PLEGER TECHNIEKEN AANLEREN OM DE ESCALATIE VAN AGRESSIE TE VOORKOMEN: OEFEN- EN GEVARENZONE, ONTSPANNING. 1 Doel Het doel is om de cliënt technieken aan te leren om escalatie van agressie te voorkomen. Deze methodiek is een aanvulling op de time out-procedure. Werkwijze Aan de hand van de oefen- en gevarenzone bekijk je met de pleger wanneer er nog sprake is van oefenzone, m.a.w. wanneer de pleger nog terug kon, en wanneer de cliënt in de gevarenzone zat wanneer het te laat was en een time out te nemen. Gebruik deze afbeelding (aan linkerzijde groep gearceerd en aan de rechterzijde rood gearceerd) om aan te geven wanneer een bepaalde situatie nog tot de oefenzone behoort en wanneer tot de gevarenzone. In het oefengebied wordt er geëxperimenteerd met technieken om een uitbarsting te voorkomen (al dan niet met succes). Geef aan dat eens iemand in de gevarenzone komt er nog maar één maatregel is die kan genomen worden, nl. de time out. Valkuilen Soms wordt de time out te laat genomen. Hierin is het belangrijk als hulpverlener aan te geven dat dit leermomenten zijn, en in het nabespreken tijdens de begeleiding leren clienten hier van bij, zodat ze de time out de volgende keer beter kunnen toepassen. Oefening Ontrafel een bepaalde situatie waarbij het uit de hand liep, en bekijk hierin samen met je hulpverlener wanneer je je nog in de oefen- en wanneer je in de gevarenzone zat. Bespreek hier vooral waaraan je dit hebt gemerkt en hoe je deze signalen de volgende keer sneller zou kunnen oppikken. Bron: afbeelding oefenzone en gevarenzone p. 96 Niet meer door het lint handleiding. 1 Samengesteld uit: Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Handleiding. En Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Werkboek. 1
Werken rond technieken om agressie te voorkomen: ontspanningsoefeningen 2 Doel Het doel is bij de cliënt de spanning te reduceren, waardoor de kans op controleverlies verkleint. Werkwijze Veel cliënten geven de voorkeur aan korte en concrete oefeningen. Cliënten kunnen thuis oefenen met deze oefeningen en met ontspannings-cd s. Tijdens de gesprekken bespreek je dan of deze helpen, hoe vaak cliënten deze doen, en welk effect ze hebben. Valkuilen Thuis ontspanningoefeningen doen vraagt wel wat discipline. Toets regelmatig af of de cliënt de oefeningen nog doet en bespreek waar nodig wat het moeilijk maakt om thuis de oefeningen te doen. Oefeningen om te ontspannen 3 Progressieve relaxatieoefening 4 Eerst worden alle spiergroepen achtereenvolgens opgespannen om ze daarna te ontspannen. Op deze manier leer je je bewust worden van het verschil tussen gespannen en ontspannen spieren. Volg nu de volgende instructies. Inleidend: Voor we met de oefening beginnen gaan we eerst een gemakkelijke houding aannemen. Voel of je goed zit, met je rug tegen de leuning van de stoel, met je voeten vlak op de grond. Onze handen laten we rusten op ons bovenbeen, en laat je ogen dan maar dichtvallen. Sluit je ogen zodat je je beter kan concentreren op de spanning en de ontspanning van je spieren. Rechterhand: Als je een gemakkelijke houding gevonden hebt, dan gaan we onze aandacht richten op de spieren van onze rechterhand. De spieren van je rechterhand kan je spannen door een stevige vuist te maken. JA NU! En voel hoe de spieren van je rechterhand gespannen zijn. Voel hoe de spanning trekt tot in je elleboog. EN ONTSPAN! Laat de spanning gewoon gaan. Je hoeft niets anders te doen dan je aandacht te blijven richten op je rechterhand en te voelen hoe die spieren van je rechterhand rustig ontspannen. Let vooral goed op het verschil tussen de spanning van daarjuist en hoe het nu aanvoelt: dat de spieren van je rechterhand meer en meer kunnen ontspannen. Linkerhand: Laat je rechterhand maar rustig liggen en concentreer je nu op je linkerhand. De spieren van onze linkerhand kunnen we opspannen door opnieuw een stevige vuist te maken. JA NU! Voel hoe die spieren gespannen staan, voel hoe die spieren strak en stijf staan. EN ONTSPAN! Blijf goed met je aandacht bij het gevoel in je linkerhand. Voel goed het verschil met de spanning van daarjuist. Laat de spieren van je linkerhand maar rustig verder ontspannen. 2 Samengesteld uit: Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Handleiding. En Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Werkboek. 3 Uit Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Werkboek. Tenzij anders vermeld. 2 4 Integraal overgenomen uit fit in je hoofd : http://www.zorg-en-gezondheid.be/uploadedfiles/fit_in_je_hoofd/9_relaxatieoefeningen.pdf
Bovenarmen: Dan laten we beide handen liggen en gaan we onze aandacht vestigen op onze bovenarmen. Onze bovenarm kunnen we opspannen door onze armen op te heffen, onze handen slap te laten hangen en ze voor ons uit te steken. Voel hoe die armen gespannen zijn. Voel hoe je armen beginnen te wegen. EN LOS! Laat je armen gewoon vallen. Blijf goed met je aandacht bij het gevoel in die armen. Voel goed hoe de spanning in beide armen wegtrekt. Laat je armen maar liggen. Voorhoofd: Nu gaan we de aandacht richten op ons voorhoofd. De spieren van ons voorhoofd kunnen we opspannen door onze wenkbrauwen hoog op te trekken, precies alsof je verwondert kijkt. Voel goed hoe je voorhoofd gerimpeld is. EN ONTSPAN! Laat de wenkbrauwen vallen. Voel goed hoe je voorhoofd glad en zonder rimpels is. Laat die wenkbrauwen gewoon verder en verder zakken. Ogen: Nu gaan we de aandacht richten op onze ogen en onze oogleden. De ogen kunnen we opspannen door ze even heel hard dicht te knijpen. JA NU! Voel hoe de spieren van je ogen gespannen zijn. EN LOS! Laat de spiertjes los en voel hoe je voorhoofd en wenkbrauwen zakken, je oogleden zakken. Kaakspieren: Nu is het de beurt aan onze kaakspieren. Je kaken kan je opspannen door je beide kaken op elkaar te klemmen. JA NU! Voel goed hoe je bovenste rij tanden geklemd staat op je onderste rij. Voel goed hoe die kaken gespannen staan. EN ONTSPAN! Laat los. Let goed op het verschil met daarjuist. Voel hoe die kaken verder van elkaar staan, hoe die spieren van die kaken meer en meer kunnen ontspannen. Lippen: Dan richten we nu onze aandacht op onze lippen. De lippen kunnen we opspannen door de beide lippen op elkaar te persen. JA NU! Voel goed die spanning in je mond. Voel goed hoe die lippen strak gespannen zijn. EN ONTSPAN! Let op het verschil met de spanning van daarjuist. Voel goed hoe die lippen meer en meer kunnen ontspannen. Om nog meer ontspanning in het onderste gedeelte van je gezicht, je kaken en lippen te krijgen, kan je ook proberen om de onderste lip een beetje te verwijderen van de bovenste lip, zodat het je nog meer een ontspannen gevoel geeft. Laat die spieren van het gezicht gewoon verder ontspannen. Nek: Dan richten we onze aandacht op onze nek. De spieren van de nek kunnen we opspannen door onze nek naar onze borstkas toe te trekken, maar tegelijk ook een beetje tegen te trekken. JA NU! Voel hoe die spieren van de nek gespannen staan. Voel hoe je alle spieren van je nek opspant. EN ONTSPAN! Probeer gewoon rustig te voelen hoe je nek je hoofd kan dragen, hoe je hoofd recht op je lichaam staat zonder dat de spieren van de nek gespannen staan. Voel goed dat die spieren van de nek meer en meer de tijd krijgen om te ontspannen. Schouders: Dan gaan we verder met de aandacht te richten op de spieren van de schouders. De schouders kunnen we opspannen door onze beide schouders naar onze oren hoog op te trekken en ze ook wat naar achter naar elkaar toe te brengen. JA NU! Voel hoe die spanning aanvoelt tussen de schouderbladen. Voel goed hoe de spanning in de schouders zit. EN LOS! Laat los. Laat die schouders gewoon vallen. Blijf goed met je aandacht bij het gevoel in je schouders. Voel hoe die spanning wegtrekt en hoe je je schouders nog meer kan laten zakken. Borstkas: Dan brengen we onze aandacht naar de spieren van onze borstkas. De spieren van onze borstkas kunnen we opspannen door diep in te ademen en onze longen vol lucht te zetten. JA NU! Hou die spanning even vast. Adem uit, ONTSPAN! Voel dat die spieren van de borstkas meer en meer kunnen ontspannen. Voel hoe het bovenste gedeelte van je lichaam meer en meer kan ontspannen. Maag en buik: Dan gaan we verder met de aandacht te richten op de maag en de buik. Die spieren kunnen we opspannen door, als we inademen, onze maag harder te maken, precies alsof je een stomp verwacht. JA NU! Voel hoe die spieren gespannen staan. Voel hoe die buik en maag hard zijn. EN ONTSPAN! Laat die spanning gewoon gaan. Je hoeft niks te doen, alleen met je aandacht te blijven bij het gevoel in je buik en je maag en te voelen hoe die spieren meer en meer kunnen ontspannen, meer en meer loskomen. Bovenbenen: Dan gaan we onze aandacht verplaatsen naar onze benen. We richten eerst onze aandacht op het bovenbeen, het dijbeen. We gaan beide dijbenen spannen door de hielen op de grond te duwen. JA NU! Voel hoe die bovenste delen van het been gespannen worden. Voel goed die spanning. EN LOS! Blijf met je aandacht bij het gevoel in het bovenbeen. Voel goed hoe beide bovenbenen meer en meer kunnen ontspannen en hoe die spanning wegvloeit. 3
Onderbenen: Dan gaan we onze aandacht richten op de onderbenen, de kuiten. De kuiten kunnen we opspannen door onze tenen op te trekken. JA NU! Voel als je je tenen optrekt, hoe je in je achterbeen spanning krijgt. EN LOS! Ontspan! Voel hoe de spanning uit de kuiten wegtrekt. Let goed op het verschil met daarnet. Laat die kuiten rustig verder ontspannen en loskomen. Voeten: Tenslotte richten we onze aandacht op onze voeten. Onze voeten kunnen we opspannen door ze iets naar binnen te draaien en de tenen te spreiden. JA NU! EN LOS! Laat die voeten gewoon rustig verder ontspannen. Ook al zitten ze in onze schoenen, kan je toch voelen dat spieren van onze voeten meer en meer ontspannen kunnen aanvoelen. Voel goed hoe de spanning wegebt uit je voeten. 4 Nu hebben we heel het lichaam kunnen ontspannen. Blijf nog even nagenieten van het gevoel van ontspanning in de spieren. Je ademt gewoon rustig en regelmatig. Dan gaan we nu het lichaam even overlopen. Als je nog wat spanning voelt in een lichaamsdeel, dan probeer je bij het uitademen die spanning nog wat los te laten. de rechterhand is ontspannen de linkerhand is ontspannen onze armen zijn slap ons voorhoofd is glad de ogen zijn ontspannen de kaken de lippen de nek onze schouders zijn ontspannen de borstkas onze maag- en buikspieren zijn ontspannen de bovenbenen de kuiten de voeten en je ademt gewoon rustig in en uit. Nu gaan we de oefening beëindigen. We tellen van drie tot één en bij drie beweeg je eens met de ledematen, je armen en je benen, bij twee beweeg je je hoofd en bij één open je je ogen. 3, 2 en 1. Ontspannen met muziek: Zet muziek op die je zelf mooi en ontspannend vind. Luister hier even naar. Richt al je aandacht op één van de instrumenten of stemmen die je hoort. Ontspannend wandelen: Wandel door het bos, langs de zee, in het park, in je wijk en richt je aandacht op wat je om je heen ziet: de bomen, het licht, de kleuren, de vorm van de straat, de golven in de zee, Richt je aandacht op alle geluiden die je hoort: de wind, de auto s, de golven, de mensen, Richt dan je aandacht op alle geuren. Richt vervolgens je aandacht op hoe het voelt om hier te lopen: je voeten op deze ondergrond, de wind in je haren, de lucht in je longen, met dit weer, Tot slot richt je je aandacht op alles tegelijkertijd: op wat je ziet, hoort, ruikt en voelt. Terug naar een ontspannen moment: Doe je ogen dicht en denk aan één van je favoriete ontspannen situatie s vb. tijdens een weekend, tijdens de vakantie, Waar was je, wat zag je, wat hoorde je, wat rook je? Haal dit gevoel van ontspanning dat je toen had een beetje terug.
Ademhalingsoefeningen: Deze oefening stimuleert de buikademhaling, een ontspannen manier van ademhalen. Haal diep adem door de neus, waarbij je je buik uitzet bij de inademing, alsof er een ballon in je buik vol met lucht loopt. Je kan dit controleren door je hand op je buik te leggen als je buik omhoog komt bij het inademen doe je het goed. Belangrijk hierbij is om je schouders niet op te trekken en je borst niet uit te zetten. Adem langzaam uit via je mond, alsof de ballon leegloopt. Je buik trekt hierbij vanzelf weer in. Herhaal dit een aantal keer na elkaar; let er op dat je langer uit- dan inademt. Dit kan je opvolgen door te tellen vb. 3 of 4 tellen inademen en 4 of 5 tellen uitademen. Om deze oefening goed onder de knie te krijgen is het goed deze oefening drie keer per dag te doen. Contact: Leg je op je rug, op een niet te zachte ondergrond (vb. matje) met je benen iets uit elkaar en je armen een beetje van je af, je handpalmen naar boven. Adem diep en regelmatig volgens de buikademhaling (zie hierboven). Word je bewust van de punten in je lichaam die contact maken met de ondergrond. Laat je spanning via deze contactpunten weglopen. Ontspannen in moeilijke situaties: Als je deze ontspanningsoefeningen kan doen in situaties waarin je redelijk ontspannen bent kan je ze ook beginnen te gebruiken in situaties waarin de spanning zich opbouwt. Je kan dit doen door signalen bij jezelf op te pikken vb. wanneer je sneller of harder gaat praten, wanneer je je rood voelt worden, Je kan dan in je stoel met je rug tegen de leuning en een hand op je buik gaan zitten, zodat je in een goede houding zit om bovenstaande oefeningen te doen. Tot slot: Gebruik bij elke oefening die je toepast het spanningsformulier 5. Neem het mee naar je begeleidingsgesprekken om daar te bespreken. 5 Busto Puertas, A., Steenkist, P., van Dam, A. (2010). Samen werken tegen agressie. Groepsbehandeling voor Turkse en Marokkaanse mannen met agressieregulatieproblemen: een methodiekbeschrijving 5
6 Bron: map samen werken aan agressie spanningsformulier pagina 115.