Verrijking als middel voor het hogere doel Om tegemoet te komen aan de onderwijsbehoeftes van hoogbegaafde leerlingen, moet het standaardcurriculum aangepast worden. Sneller door de stof, stevig compacten, doelgericht, complexere vraagstukken, zinvolle verrijking. Goede verrijking sluit aan bij de talenten van een kind, stimuleert de vaardigheden en helpt bij het ontwikkelen van een positieve levenshouding. Tekst: Marrigje de Bok Dit artikel is een vervolg op het artikel over talentbeleid van Novilo dat in november 2017 in het themanummer Hoogbegaafdheid van Beter Begeleiden verscheen. In dat artikel werd aan de hand van de zogenoemde beleidspiramide zichtbaar gemaakt uit welke elementen een goed doordacht beleid voor hoogbegaafde leerlingen zou moeten bestaan. Verrijking is een van de driehoeken in het middensegment van de piramide. Figuur 1: De beleidspiramide van Novilo Deze piramide moet topdown gezien worden: om beleid voor onderwijs voor hoogbegaafden te maken, zal eerst het doel daarvan vastgesteld moeten worden. Alle onderdelen staan vervolgens ten dienste van dit doel. Het uiteindelijke doel zal ons inziens altijd zijn dat alle kinderen goed functioneren, dus productief zijn, en zich prettig voelen op school. Ofwel, goed tot hun recht komen en goed in hun vel zitten. Het primaire doel van verrijking is dat we goed aansluiten bij de leerbehoeftes van hoogbegaafde kinderen. Doordat zij sneller door de stof heen kunnen en de juiste uitdaging nodig hebben om ook tot echt leren te komen, is het van groot belang het curriculum te verrijken. Voor de duidelijkheid, dat kan verdieping zijn van een bestaand vak of thema, of verbreding met een heel ander vak of vakoverstijgende projecten. Met dat primaire doel werken we vanzelf ook aan het algemene doel van de piramide.
Signalering Om te weten welke leerlingen baat hebben bij verrijking, moet een school duidelijk voor ogen hebben hoe zij hoogbegaafde leerlingen signaleren. Zoals al in het vorige artikel besproken: hoogbegaafde leerlingen vallen zeker niet altijd op door hoge scores, vaak is zelfs het tegendeel het geval. Door hun andere manier van leren; top-down, creatief denken, veel inzicht maar moeite met automatiseren, kunnen zij soms slecht uit de voeten met de instructie en de schoolse methodes en toetsen. Ook zien we vaak zwak ontwikkelde vaardigheden (omdat zoveel vanzelf gaat), waardoor een kind het allemaal wel snapt, maar het bijvoorbeeld niet goed op papier krijgt. Een hoogbegaafde leerling kàn louter goede scores hebben. Is dat het geval, dan is er zeer waarschijnlijk ook meer uitdaging nodig. Evengoed zien we zeer intelligente kinderen die zeer wisselend scoren, duidelijk onder hun kunnen of zelfs onder het niveau van de jaargroep, onvoldoende dus. Dit zijn drie duidelijke signalen die door de leraar en ib er opgepikt zouden moeten worden om te gaan kijken wat dit kind nodig heeft. Andere signalen worden zichtbaar als de school goed inzicht heeft in hoogbegaafdheid en de leer- en persoonskenmerken die erbij horen. Opvallende interesses, enorme kennishonger, verbaal sterk, rechtvaardigheidsgevoel, anders zijn, moeite om aansluiting te vinden, dwars gedrag of juist te sterk aanpassingsgedrag Er zijn diverse instrumenten voor de signalering op de markt en elke school kan daaruit zijn eigen keuze maken. Begeleiders binnen de school kunnen een belangrijke rol spelen bij het opmerken van de vermoedelijk hoogbegaafden en het screenen, samen met de leraar en de ouders. Hierbij is de communicatie weer van groot belang: maak als school duidelijk hoe je aan de slag gaat met het vinden van de hoogbegaafde leerlingen binnen de school. Dit is van belang omdat over signalering veel verschillende ideeën en visies bestaan (wanneer is een kind wel of niet hoogbegaafd?). Door hier helder over te communiceren, weten ouders en school waar zij aan toe zijn. Start je eenmaal een signaleringsproces op, communiceer dan uitgebreid en duidelijk met de ouders. Praat ook vooral met leerlingen zelf, zij weten vaak als geen ander wat ze nodig hebben! Leerbehoeftes en verrijking Als de hoogbegaafde leerling gesignaleerd is, kunnen de leraar en de ib er samen de leer- en begeleidingsbehoefte van de leerling in kaart brengen. Nu zijn die, net als bij alle kinderen, voor elk hoogbegaafd kind natuurlijk weer specifiek. Zij kunnen, ondanks hun hoge intelligentie, verschillende uitdagingen tegenkomen bij het leren en het functioneren op school. Denk aan perfectionisme, belemmerende overtuigingen en een fixed mindset, moeite met automatiseren, stappen overslaan en hiaten oplopen, moeite met zelfstandig werken. Zie hiervoor ook het boek De 7 uitdagingen in het onderwijs aan cognitief getalenteerde kinderen van Tijl Koenderink. Wel algemeen geldend is, dat zeer intelligente kinderen snel van begrip zijn en complexere vraagstukken aan kunnen. Het tempo moet dus omhoog, dit kan
onder meer door goed te compacten, de instructie kan meestal korter, de taken moeilijker en het is belangrijk om de interesses en talenten aan te spreken. Daarmee komen we al op de verrijking, waarmee we ook heel goed de hogere denkordes kunnen aanspreken waar hoogbegaafde leerlingen zo van houden. Met dat alles zullen ook deze zeer intelligente kinderen toekomen aan het ontwikkelen van hun leer- en werkvaardigheden. Daar gaan we later in dit artikel uitgebreid op in. Organisatie en inrichting van verrijking De eerste stappen kunnen in de klas gezet worden, door middel van compacten en verrijken in de methodes. Dit gaat met de routeboekjes en plusboekjes van de methodes zelf. Door het compacten komt tijd vrij, die kan in eerste instantie gebruikt worden voor de plusopdrachten. Meestal is er echter meer nodig. Dan kan er extra materiaal ingezet worden om binnen een vak nog meer te verrijken, zoals rekentijgers, creatieve taalopdrachten of zelfgekozen boeken van een hoger niveau. Vervolgens kan er nog vakoverstijgende verrijking geboden worden, bijvoorbeeld in de vorm van projecten of andere vakken, zoals Spaans of schaken. Een ib er kan de leraar ondersteunen om een goed aangepaste en doorgaande leerlijn te maken. De intern begeleider werkt samen met de leraar om het programma op maat te maken en ondersteunt de leraar net als bij andere ondersteuningsvragen. Het is belangrijk dat de leraar en ib erj voor de leerling inzichtelijk maken wat voor werk er gepland is en met welk doel, zodat de leerling er grip op krijgt en het eigenaarschap kan hebben over zijn leerproces. Het is aan te bevelen om de verrijking aan meerdere kinderen aan te bieden, zodat zij een groepje kunnen vormen en samen kunnen werken. Dat kunnen een paar hoogbegaafde kinderen bij elkaar zijn, maar ook kinderen die interesse tonen in de verrijking of kinderen met wie het (ene) hoogbegaafde kind graag optrekt. Het kan zelfs zo zijn dat je via de eerste gesignaleerde leerling meer kinderen ontdekt die kenmerken van hoogbegaafdheid vertonen en behoefte hebben aan ander werk. Als een kind te veel alleen aan verrijkende opdrachten werkt, komt het, via het werk, teveel apart te staan van de groep. Vermijd ook vooral het alleen werken op de gang! Subgroepjes of circuits brengen leerlingen bij elkaar, dit geldt voor alle niveaus. Laat kinderen die verrijking krijgen ook eens aan de rest van de klas vertellen wat ze doen, door middel van een presentatie of een werkstuk. Voorwaarden Goede verrijking voldoet aan een aantal voorwaarden: De leerlijnen en opdrachten zijn duidelijk gepland en gestructureerd en de leerling weet wat er van hem verwacht wordt. De moeilijkheidsgraad ligt in de zone van de naaste ontwikkeling, zodat het kind echt iets te leren heeft. Ook verrijkende opdrachten behoeven instructie en begeleiding; als een leerling het allemaal alleen zou kunnen, valt er dus niets te leren. Er worden eisen gesteld aan het eindproduct en het werk wordt, net als al het andere werk, nagekeken en in het verslag
vermeld. Verrijking is geen extra werk, maar verplicht werk in de specifieke weektaak van deze leerling. Ook deelname aan een plusgroep moet in het weekschema ingepast worden. In een plusklas, in de school of bovenschools, kan de verrijking nog veel verder uitgebreid worden. Het grote voordeel van een plusgroep is dat kinderen hier hun ontwikkelingsgelijken treffen. Zo zijn ze even niet meer de uitzondering, ontmoeten ze anderen die het soms iets beter weten en kunnen zij zich sociaal gezien beter spiegelen en ontwikkelen. Nog een stap verder is het als een school ervoor kiest om een aantal klassen voor fulltime aangepast onderwijs voor hoogbegaafden te maken. Met een klas met uitsluitend hoogbegaafden, kan een leraar nog veel meer compacten en sneller door de stof, en komt er veel tijd vrij om gezamenlijk verrijkende opdrachten (zowel verdiepend als verbredend) te doen. Het doel van verrijking Even terug naar de piramide: het eerste doel van verrijking is het tegemoetkomen aan de leerbehoeftes van de hoogbegaafde leerlingen. Het hogere doel van verrijking is echter gelijk aan het doel van de beleidspiramide: dat alle kinderen goed in hun vel zitten en goed tot hun recht komen. Dit is belangrijk om voor ogen te hebben bij het inrichten van verrijking en plusgroepen. Met verrijking bieden we leerlingen andere stof aan. Vaak wordt gedacht dat extra uitdaging simpelweg met extra inhoud te bieden is. Ook al is de stof breder, diepgaander of moeilijker, de inhoud op zich mag niet het doel zijn. De stof, de inhoud dus, staat namelijk ook ten dienste van het leren leren en van het ontwikkelen van vaardigheden. Elk kind leert pas echt als het lesaanbod in de zone van de naaste ontwikkeling ligt. Feiten die je nog niet kent, woordjes die je nog niet kunt lezen, sommen die je nog niet kan maken. Die zone is met de juiste inspanning en met hulp, van beide niet te weinig maar ook niet te veel, te bereiken. Als dat lukt, dan heeft het kind zich op dat moment niet alleen de stof eigen gemaakt, maar ook de vaardigheden getraind om daar te komen. Van die inspanning leren kinderen doorzetten, moeite doen, het werkgeheugen gebruiken, oefenen, doelgericht bezig zijn, strategieën inzetten, metacognitie. Juist die vaardigheden zijn essentieel om succes op school en in het leven te hebben. Dit is hoe het voor alle kinderen werkt. Voor hoogbegaafden ligt de zone van de naaste ontwikkeling alleen ergens anders dan bij het gemiddelde lesaanbod en dat is dus de reden om het tempo en niveau aan te passen aan de ontwikkeling van het kind. Ook de leerfasen van Maslow (model van de Amerikaanse psycholoog Abraham Maslow, zie de afbeelding hieronder) zijn hierbij van groot belang. Als we iets nog niet kunnen, zijn we onbewust onbekwaam. Gaan we het leren, dan zijn we eerst bewust onbekwaam. We weten wat we nog niet kunnen of weten. Stap voor stap maken we ons de stof of de vaardigheid eigen en maken we de overgang naar bewust bekwaam.
Figuur 2: De leerfasen van Maslow Juist die overgang is het leerproces en juist deze fase slaan hoogbegaafden vaak over omdat ze of iets meteen kunnen, of het meteen willen kunnen en afhaken als ze moeten oefenen en doorzetten. Verder bezig zijn met de stof en oefenen en inslijten, maakt ons uiteindelijk onbewust bekwaam; het gaat vanzelf, de kennis is geïnternaliseerd, de vaardigheid geautomatiseerd. In die fase is er niets meer te leren. Met verrijking voor hoogbegaafde leerlingen kunnen we hen steeds weer in die overgang van bewust onbekwaam naar bewust bekwaam gebracht worden. Zodat ook zij elke dag iets leren, inhoudelijk én qua vaardigheden. Het gaat nog een stap verder. Bij het leren van inhoud en ontwikkelen van vaardigheden, komt vanzelf ook de levenshouding aan bod. Hoe ga je om met tegenslag, hoe bouw je aan je zelfvertrouwen, welke doelen heb je voor ogen en hoe kom je daar? Hoe leer je van je fouten en hoe zorg je, uiteindelijk zelf, voor jouw ontwikkeling en succes? Op deze manier zou de inhoud - uitdagend, prikkelend, enthousiasmerend - bij alle leerlingen moeten bijdragen aan de ontwikkeling van vaardigheden en een positieve levenshouding. Het kan echter voor een leraar in de klas een hele opgave zijn om die paar hoogbegaafde leerlingen in de klas die inhoud te bieden. Een plusgroep met ontwikkelingsgelijken biedt daar een goede oplossing voor. Figuur 3: Model Inhoud/vaardigheden/levenshouding van Tijl Koenderink
Keuzes voor verrijking Er is zeer veel materiaal op de markt dat goed bruikbaar is voor verrijking. Leraren en begeleiders zien soms door de bomen het bos niet meer en weten niet wat te kiezen. Wat helpt, is eerst te bedenken welk doel de verrijking moet dienen. Meer uitdaging in een specifiek vak, dus vooral moeilijkere sommen of taalopdrachten? Daar zijn diverse methodes voor te vinden. Ook zijn er pakketten of leskisten die over de hele linie van het curriculum verrijking bieden, bijvoorbeeld levelwerk. Wil je verder gaan en echt aan de vaardigheden, de werkhouding en het leren leren werken, dan is de keuze van het materiaal in feite ondergeschikt. Met een thema dat bij het curriculum van dat moment past, kun je projectmatig alle mogelijke verrijking bieden. Het kan handig zijn om boeken of andere materialen aan te schaffen die ideeën en een structuur bieden, het kan ook leuk en creatief zijn om zelf lessen te maken. De taxonomie van Bloom biedt een prachtige basis om lessen en projecten vorm te geven. Hoogbegaafde kinderen houden meestal erg van de hogere denkordes en kunnen daarmee uitstekend hun vaardigheden trainen. Zij zijn doorgaans sterk in analyseren, evalueren en creëren, dus met inhoudelijk mooie verrijking die deze denkordes aanspreekt, sluit je perfect aan bij hun talenten en interesses. Figuur 4: De taxonomie van Bloom (Bron SLO) De lagere denkordes oefenen zij vaak niet met het standaard lesaanbod doordat dit te makkelijk of al bekend is. Lever je in de verrijkingsstof op niveau, dan kunnen de hoogbegaafden ook de vaardigheden onthouden, begrijpen, toepassen, gaan trainen.
Wat voor keuzes een leraar of begeleider ook maakt, het doel dient voorop te staan: aansluiten bij de leerbehoeftes, talenten en ontwikkeling van het kind, om zo te zorgen dat het kind goed tot zijn recht komt en goed in zijn vel zit. Dan wordt zichtbaar hoe sterk de link is tussen het cognitieve aanbod en het welzijn van hoogbegaafde leerlingen. Auteur Marrigje de Bok heeft de opleiding zelfstandig Talentbegeleider bij Novilo afgerond. Zij geeft training en begeleiding aan ouders en professionals, plusgroepen en coaching voor kinderen en tekstwerk op het gebied van hoogbegaafdheid. Zij is werkzaam voor Novilo als tekstschrijver. Bronnen - SLO, https://talentstimuleren.nl - Koenderink, T. (2016) De 7 uitdagingen in het onderwijs aan cognitief getalenteerde kinderen. Novilo Talentbegeleiding, Utrecht.