Handboek Alcohol & Werk

Handboek Alcohol & Werk Een leidraad voor professionals. Uitgave NIGZ-Werk 2007 Woerden 2

Colofon Handboek Alcohol en Werk Dit handboek is een uitgave van NIGZ Werk. Het is een weergave van een aantal jaar werken aan het thema Alcohol en Werk. Meerdere auteurs hebben een bijdrage geleverd. Het doel van dit handboek is om sleutelpersonen binnen bedrijven en instellingen te helpen bij het opzetten van een Alcoholbeleid en hen hulpmiddelen aan te reiken om functioneringsproblematiek bijtijds te signaleren. De vele vragen van leidinggevenden, arboprofessionals, P&O`ers over het omgaan met de ongewenste effecten van alcoholgebruik op het werk vormden de aanleiding om dit handboek te schrijven. Hiermee beschikt men over een werkwijze die in de praktijk vruchten heeft afgeworpen: op het moment dat een bedrijf kiest voor het opzetten van alcoholbeleid en dit bespreekbaar maakt is dit een positieve stap richting gezondheid bevordering. Zowel het NIGZ Werk, als commerciële aanbieders van verslavingszorg of preventie afdelingen van de verslavingszorginstellingen kunnen daar waar nodig bedrijven verder ondersteunen met het in praktijk brengen van alcoholbeleid. Een actueel overzicht van aanbieders vindt u op de website www.alcoholinfo.nl; Dit handboek kon tot stand komen door de jarenlange financiering van projecten op het gebied van alcohol en werk door het Ministerie van VWS. Auteur(s): Auteurs: Christel van Capelleveen Chris Grijns Redactie Marlène van den Camp Uitgave: Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ), Woerden. Uit deze uitgave mag vrijelijk worden geciteerd, mits met duidelijke bronvermelding. Aan de informatie in dit handboek kunnen geen rechten worden ontleend. Het NIGZ neemt geen verantwoordelijkheid voor de consequenties van het verkeerd gebruik van de geboden informatie. Het NIGZ neemt bovendien geen verantwoordelijkheid voor andere versies van documenten. NIGZ Werk Postbus 500 3440 AM Woerden Telefoon 0348 43 76 80 Fax 0348 43 76 89 E-mail: werk@nigz.nl Internet www.gezondheidsmanagement.nl NIGZ Woerden maart 2014. 3

Inhoud pagina Voorwoord... 6 1. Inleiding... 8 1.1 Waarom een alcoholbeleid?... 8 1.2 Uitgangspunten en achtergrond informatie... 8 1.3 Voordelen van gezondheidsbeleid op het werk... 12 1.4 Een alternatief: bedrijfscode als kapstok voor alcoholbeleid... 13 1.5 De opzet van dit handboek... 15 2. Het stappenplan Alcohol en Werk... 17 2.1 Het model van zeven stappen... 17 2.1.1 Stap 1: Draagvlak creëren... 18 2.1.2 Stap 2: Structuren opzetten... 19 2.1.3 Stap 3: De uitgangssituatie vaststellen... 20 2.1.4 Stap 4: Het ontwikkelen van een concept alcoholbeleidsplan... 21 2.1.5 Stap 5: Het beleid uitvoeren... 28 2.1.6 Stap 6: Evalueren... 29 2.1.7 Stap 7: Het beleid aanpassen en verankeren... 30 2.2 Voorbeeldbeleid Werk alcoholvrij: Alcoholbeleid van bedrijf X... 31 3. De tools bij het opstellen van het beleid... 33 3.1 Tools bij Stap 1: Draagvlak creëren... 33 3.1.1 Factsheet De werking van alcohol... 33 3.1.2 Checklist alcoholbeleid... 34 3.1.3 Ervaringen uit verschillende branches... 35 3.1.4 FAQ s: 22 vragen en antwoorden over alcohol en werk... 36 3.1.5 Quiz over alcohol en werk... 40 3.2 Tools bij stap 2: Structuren opzetten... 42 3.2.1 Checklist voor communicatiemiddelen... 42 3.3 Tools bij Stap 3: De uitgangssituatie vaststellen... 43 3.3.1 Quick Scan werknemersbetrokkenheid: alcohol en werk... 43 3.4 Tools bij Stap 4: Het ontwikkelen van een concept alcoholbeleidsplan...44 3.4.1 Voorbeeld van regels die een bedrijf zou kunnen instellen... 44 3.4.2 Tips voor het opstellen van een alcoholbeleid... 45 3.4.3 Voorbeeld Behandelingscontract: 3-partijencontract... 45 3.5 Tools bij Stap 5: Een plan uitvoeren... 47 3.5.1 Factsheet De werking van alcohol (zie stap 1)... 47 3.5.2 Factsheet Wat wel en niet te doen met de vrijdagmiddagborrel?... 47 3.5.3 Achtergrondinformatie over promillages, blaastest en alcohol in het verkeer... 49 3.5.4 Checklist vaststellen van drinkpatroon... 53 3.5.5 Checklist veranderen van drinkpatroon... 54 3.5.6 Aandacht voor Alcohol, drugs en medicijnen... 55 3.5.7 Diaoverzicht waarom aandacht voor alcohol, drugs en medicijnen... 56 3.5.8 Hulpverleningsinstellingen actief op het gebied van alcohol per provincie... 67 3.5.1 Tools bij Stap 6: Evalueren... 80 4. Activiteiten en producten... 86 4.1 Voorlichtingsactiviteiten en materiaal... 86 4.2 Bedrijfsspecifieke communicatie... 86 4.3 Advies en begeleiding... 87 4.4 Artikelen alcohol en werk... 87 4

4.5 Blaastest... 87 4.6 Voorlichtingsbijeenkomsten... 87 4.7 Informatieposters en quiz... 87 4.8 Krant Fris en fit op het werk... 89 4.9 Scholing... 89 4.9.1 Scholing De onzichtbare bijrijder... 89 4.9.2 Scholing voor arbo-professionals... 90 4.9.3 Scholing alcohol en verkeer voor bedrijven... 90 4.9.4 Training voor leidinggevenden... 90 4.9.5 Workshop 1: Alcohol en werk, effecten en signaleringen... 90 4. 9.6 Workshop 2: Omgaan met verslaving... 90 4.9.7 Workshop 3: Instructie verantwoord alcohol schenken en gebruiken... 90 4.10 Achtergrondinformatie Medicijnen en Werk informatie voor werknemer en werkgever... 90 5. Praktijkvoorbeelden alcoholbeleid diverse sectoren... 92 5.1 Business case Terminal X te Rotterdam... 92 5.2 Uitvoeringsregeling ADM-beleid Museum X... 93 5.3 ADM-beleid gemeente V... 99 5.4 Opzet alcoholbeleid van grote slijterijketen door afdeling P & O... 106 5.5 Brandweerwerk en Alcohol: dat kun je niet maken... 107 5.6 Concept alcoholbeleid van gezondheidszorginstelling XX.109 6. Literatuur en links... 111 Bijlagen Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Een alternatieve aanpak: alcoholbeleid invoeren via bedrijfsconvenanten Voorlichtingsmateriaal Jurisprudentie: de juridische aspecten op een rijtje Testimonial De bouw. Zagen, timmeren, constructiewerk. Met beide benen op de grond of hoog op de steiger. Zwaar werk in weer en wind. Ook op mijn collega s moet ik kunnen bouwen. Een fout van hen kan voor mij fataal zijn. Daarom ben ik blij dat mijn baas de veiligheid altijd scherp in de gaten houdt. Een goed alcoholbeleid staat bij hem hoog in het vaandel. Zo weet ik zeker dat ik op mijn collega s kan vertrouwen en er op mijn werk geen gekke dingen gebeuren. Fred de Korte, bouwvakker 5

Voorwoord Voor u ligt het handboek Alcohol en Werk. In dit handboek zijn ervaringen uit de praktijk verwerkt. Hierbij is het zevenstappen plan, de systematische stappencyclus bij het invoeren van beleid gebruikt. Dit handboek wilt u raadplegen omdat u geïnteresseerd bent geraakt in het onderwerp. Wellicht heeft u globale ideeën voor uw bedrijf en wilt u deze wat specifieker gaan vormgeven. Misschien bent u op het terrein nog niet bekend, maar wilt u meer weten over Alcohol en Werk in relatie tot Alcoholbeleid. Dit handboek heeft dan ook als doel: A) Een beeld te geven van alcoholbeleid en het belang ervan; B) Uw organisatie ideeën aan te reiken om stapsgewijs alcoholbeleid in gang te zetten; C) Instrumenten aan te reiken die bij uw organisatie passen. Met dit handboek willen wij u handvatten aanreiken om bewust te worden van de noodzaak van alcoholbeleid, hoe u dit in uw bedrijf kunt vormgeven of verder kunt uitwerken. In het eerste gedeelte van dit handboek wordt een indruk gegeven van het waarom en de noodzaak van alcoholbeleid in een bedrijf. We gaan in op de voordelen die het kan opleveren. Alternatieven voor het invoeren alcoholbeleid worden benoemd aan de hand van een concreet voorbeeld. Vervolgens zullen we wat meer de diepte in gaan door aan de hand van het stappenplan alcoholbeleid systematisch in gang te zetten. De voorbeelden illustreren het invoeren van alcoholbeleid, variërend van hoe draagvlak te creëren bij medewerkers tot het verankeren ervan. Uit de aangeboden tools kunt u een keuze maken voor uw bedrijf. NIGZ Werk, maar ook de afdeling preventie van een aantal verslavingszorginstellingen kunnen een rol spelen bij het implementeren en uitvoeren van alcoholbeleid binnen uw organisatie. U vindt adressen van de hulpverleningsinstellingen bij u in de buurt die actief zijn op het gebied van alcohol en waar u terecht kunt voor advies of begeleiding. U kunt via de Helpdesk van het NIGZ een kennismakingsgesprek aanvragen. Adviseurs van het NIGZ of de verslavingszorginstelling komen langs om de werkwijze nader toe te lichten. Tijdens dit gesprek krijgt u handreikingen voor de manier waarop het bedrijf ADM-beleid (alcohol, drugs en medicijnen) zou kunnen vormgeven. Tevens wordt er een korte analyse van de organisatie gemaakt en kan er, naar aanleiding van het oriënterend gesprek, een offerte worden gemaakt. Mocht u hierin geïnteresseerd zijn, dan kunt u contact opnemen met: de Helpdesk Alcoholinfolijn 0900-500 20 21 (10 cent per minuut). De ondersteuning kan bestaan uit: Het telefonisch beantwoorden van uw vragen Het organiseren van een voorlichtingsbijeenkomst voor werknemer en leidinggevenden Het adviseren over voorlichtingsmateriaal in de vorm van bijvoorbeeld folders of brochures. Tips voor websites Advies over het alcoholbeleid in uw eigen bedrijf ( of eventueel Alcohol-, Drugs-, en Medicijnbeleid) Diverse internet tests of enige vorm van hulpverlening via het internet Trainingen voor werknemers en leidinggevenden Begeleiding bij het opzetten van alcoholbeleid binnen uw bedrijf Voor advies en alcoholbeleid: NIGZ Werk Postbus 500 3440 AM Woerden Telefoon 0348 43 76 80 Fax 0348 43 76 89 E-mail: werk@nigz.nl Internet www.gezondheidsmanagement.nl Voor publieksvragen over alcohol en alcoholgebruik: NIGZ/AVP Alcohol Infolijn 0900 500 20 21 (10 cent per minuut) 6

7

1. Inleiding 1.1 Waarom een alcoholbeleid? Het in 2006 verschenen RIVM rapport Gezond Verstand meldt dat er jaarlijks minimaal 810 duizend volwassenen met alcoholmisbruik of afhankelijkheid zijn. En dat de totale zorgkosten van alcoholmisbruik en -afhankelijkheid jaarlijks ruim 356 miljoen euro bedraagt. Om nog maar niet te spreken van de ruim 1 miljard euro aan kosten als gevolg van ziekteverzuim. Het aantal arbeidsongeschikten als gevolg van alcoholmisbruik en -afhankelijkheid was in 2002 zo n 4 duizend. Er is sprake van een omvangrijk maatschappelijk probleem. En in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt blijkt dat een grote groep volwassenen met drankproblemen gewoon deelneemt aan het arbeidsproces. Een bedrijf zal er niet om heen kunnen dat aandacht voor de relatie alcohol en arbeid van belang is. Een bedrijf kan om tal van redenen aandacht aan alcohol besteden. Soms is een incident met alcohol de aanleiding, in andere gevallen zijn het problemen die aan de oppervlakte komen via het verzuimbeleid, het preventief medisch onderzoek (PMO), (voorheen Periodiek Arbeidsgeneeskundig Onderzoek (PAGO)) of door een (bijna) ongeval waarbij drank in het spel was. Niet altijd zijn concrete problemen de opmaat voor een alcoholbeleid: steeds vaker vinden directies dat aandacht voor alcohol past bij de maatschappelijke verantwoordelijkheid van het bedrijf, de zorg voor de gezondheid van de werknemers en de kwaliteit van het werk. In dat geval zal het alcoholbeleid eerder deel uitmaken van het kwaliteits- of gezondheidsbeleid. Ligt in de probleemgerichte benadering de nadruk op het terugdringen van de verslavingsproblemen, het gezondheidsbeleid is met name gericht op het bevorderen van gezond functioneren en het voorkomen van negatieve effecten van drank op het werk. Door vernieuwing van de Arbeidsomstandighedenwet (kortweg Arbowet) zijn alcohol, drugs en medicijnen onderdeel geworden van de verplichte Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) binnen bedrijven. In de praktijk blijkt dat niet elk bedrijf zich hier van bewust is. Wat de aanleiding voor een beleid ook mag zijn en wie ook het initiatief neemt, een belangrijk uitgangspunt daarbij is: werkelijke en blijvende veranderingen kunnen alleen tot stand komen wanneer het bedrijf en de sleutelpersonen in dat bedrijf hun volledige steun en medewerking geven. Een tweede voorwaarde is dat de condities aanwezig zijn voor een projectmatige start en uitvoering ervan. 1 1.2 Uitgangspunten en achtergrond informatie Het NIGZ heeft de werkwijze van Alcon en Trindenborgh consult getoetst en in de praktijk aangepast en hierbij nu ook beschreven. De volgende uitgangspunten bij het formuleren van alcoholbeleid worden gehanteerd: 1. de ILO code of Practice on management of alcohol and drugs related problems Bedrijfsprogramma/bedrijfsbeleid moet zich richten op het gezond functioneren van de werknemer en de reductie van alcohol en drugs gerelateerde effecten op het werk Alcohol en drugs probleem moet als elk ander gezondheids of functioneringsprobleem behandeld worden Niet het aantal consumpties, maar het disfunctioneren is de invalshoek van het beleid; Sociale partners in het bedrijf moeten samen beleid tot stand brengen Beleid moet voor zowel management als werknemers gelden 1 Werkboek Spirit. Het bedrijfsalcoholbeleid: ontwikkeling, diagnose, uitvoering en continuïteit. Alcon, 1995. 8

Maatregelen bij voorkeur integreren in gezondheidsprogramma s Werkgever waarborgt vertrouwelijkheid van informatie alcohol en drugsproblematiek Testen alleen onder strikte voorwaarden, voorkeur voor bevorderen bespreekbaarheid problematiek. Alcoholbeleid beoogt het ontstaan van alcoholproblemen te voorkomen en is ook gericht op voegsignalering en behandeling van probleemdrinker. Behoud van werk belangrijke motivatie om herstel alcohol probleem te bevorderen. Werknemers met een alcoholprobleem dienen dezelfde rechtspositionele bescherming te hebben als anderen Werkgever heeft bevoegdheid om sancties op te leggen bij disfunctioneren, maar voorkeur wordt gegeven aan advisering, behandeling en rehabilitatie boven disciplinaire maatregelen Kennis en deskundigheid zijn onmisbare elementen van een effectief beleid; Aan de opstelling van het beleidsplan gaat een grondige analyse van de situatie vooraf; Alcoholbeleid steunt op vier pijlers: voorlichting en scholing, begeleiding en hulp, regels, toezicht en sancties; De bedrijfscultuur is medebepalend voor de toon en inhoud van het beleid; Gezondheid, veiligheid en welzijn op het werk zijn de uitgangspunten voor het alcoholbeleid; Nederlandse wet- en regelgeving verplichten noch verbieden alcoholbeleid, wel stimuleren een aantal wetten de aandacht van bedrijven voor de gevolgen van alcoholproblemen. 2. De richtlijnen (alcohol en werk) van Ministerie van SZW 1996. Deze richtlijn spreekt van een goed alcoholbeleid dat bestaat uit vier pijlers: I II III IV Preventie: regels, communicatie van de regels, voorlichting en scholing Begeleiding: herkennen van het probleem, en hulp bieden Correctie: toezicht en sancties Evaluatie. Het NIGZ heeft deze pijlers vertaald naar de praktijk als I Regels II Sancties III Voorlichting/scholing over de relatie alcohol en werk en communicatie over de regels IV Begeleiding, herkennen van het probleem, en hulp bieden Deze richtlijn dient systematisch te worden ingevoerd doormiddel van een Zevenstappenplan : Stap 1: Draagvlak creëren Stap 2: Structuren opzetten Stap 3: De uitgangssituatie vaststellen Stap 4: Het ontwikkelen van een concept alcoholbeleidsplan en een communicatieplan. Stap 5: Een plan uitvoeren Stap 6: Evalueren Stap 7: Het beleid aanpassen en verankeren Dit stappenplan kan desgewenst in vereenvoudigde vorm doorlopen worden. Dan is er sprake van: Ontwikkelen beleid Planning Uitvoering Evaluatie 9

Achtergrond informatie Cijfers De meest actuele cijfers over de relatie alcohol en werk zijn beschreven in het onderzoek van het IVO in 2003. Menig bedrijf onderschat het alcoholgebruik op het werk. Alcohol is in onze maatschappij immers een geaccepteerd genotmiddel: ongeveer 80% van de bevolking boven de 15 jaar drinkt wel eens alcohol. Op het werk is alcohol bij éénderde van de bedrijven beschikbaar. Door 4,2% van de werknemers wordt voor en op het werk alcohol gedronken. En dan hebben we het nog niet gehad over de werknemers die gezellig samen na werktijd wat drinken, bijvoorbeeld op de vrijdagmiddagborrel. Afhankelijk van de bedrijfstak heeft elk bedrijf gemiddeld 21 procent overmatige ( of excessieve) drinkers. Van hen drinken de mannen minstens twintig glazen alcohol per week of zes glazen op een avond in de week. Voor vrouwen ligt dit aantal lager, namelijk veertien glazen per week of vier op een avond. Deze overmatige drinkers zullen mentaal disfunctioneren als zij op het werk nog onder invloed zijn van het drinken in privé tijd. Het blijkt dat zo n 5% van de beroepsbevolking een probleem heeft met drank, waardoor het functioneren op het werk negatief wordt beïnvloed. De probleemdrinker kan moeilijk van de drank afblijven en consumeert ook op niet geaccepteerde momenten. Deze probleemdrinkers verzuimen tot 6 keer meer dan andere werknemers en hebben meer kans betrokken te raken bij een bedrijfsongeval. Door hoger verzuim en lagere productiviteit kost een werknemer met een alcoholprobleem het bedrijf tot 1,5% van de bruto loonsom. Alle reden dus voor alcoholbeleid op het werk. Facts & Figures alcohol en werk ( 2003) 11% van de beroepsbevolking is geheelonthouder, 21% excessief drinker, 5% probleemdrinker Binnen elementair beroepsniveau zijn het meeste excessieve en probleemdrinkers Excessief en probleemdrinken hangen vaker samen met sociale en persoonlijke factoren dan met werkfactoren Excessief en probleemdrinken hangt samen met positieve houding leiding en collega s en waargenomen onveiligheid Alcoholgebruik voor, tijdens en aansluitend aan werk maakt 4% uit van de totale alcoholconsumptie (in horeca 11%) Bij 10% van de bedrijven is alcohol te koop, bij 33% beschikbaar 33% van de bedrijven heeft een wekelijkse bedrijfsborrel zoals de vrijdagmiddagborrel Regelmatig drinken op het werk bevordert alcoholinname in de privé-situatie 48% van de werknemers denkt dat er geen regels zijn op of rond het werk over alcoholgebruik 6% werknemers denkt dat de baas drinken op het werk toestaat Werknemers die thuis overmatig drinken zijn risicogroep voor ongevallen Probleemdrinkers zijn 2-4 keer zo vaak bij een arbeidsongeval betrokken (maar ook vaak: geheelonthouders) Er zijn te weinig gegevens over ongevallen (geen test, registratie, taboe) 10

Cijfers in Europa Nederlanders van 15 jaar en ouder consumeren gemiddeld iets meer dan 10 liter pure alcohol per jaar. Worden geheelonthouders buiten beschouwing gelaten, dan loopt de consumptie op tot meer dan 12 liter per drinker. Dat is gelijk aan 485 halve liters bier (5%), 135 flessen wijn (0,75 liter, 12%) of 43 kruiken gedistilleerd (0,7 liter, 40%). Ofwel: gemiddeld is het ruim anderhalf maal het niveau van 2 glazen per dag dat volgens artsen niet in strijd is met een gezonde levensstijl. Er wordt in Nederland nog wat minder gedronken dan in België, Duitsland, Verenigd Koninkrijk en Denemarken. Als het gaat om specifieke groepen is het beeld voor Nederland echter minder rooskleurig. Een op de vijf gebruikers van alcohol in ons land 'drinkt teveel'. Het percentage zware drinkers is in Nederland een van de hoogste van de onderzochte landen, namelijk 14,2% van alle drinkers. Daarbovenop is 5,5% van de drinkers alcoholverslaafd. Dat laatste betekent dat het aantal alcoholverslaafden even groot is als de bevolking van Amsterdam. Ook zijn er in Nederland relatief veel jongeren die drinken, en dan ook nog vaak grote hoeveelheden op één dag. Dat begint al vroeg. Iets meer dan de helft van alle 15-jarigen drinkt al minimaal éénmaal per week. Drankmisbruik in EU hoge kostenpost voor een bedrijf Drankmisbruik kost veel geld. In Europa bestaan de economische kosten voor 66 mld euro uit directe kosten voor gezondheidszorg, politie, justitie, beschadiging van eigendommen en verkeersschade, plus 59 mld productieverliezen: verzuim, werkloosheid, voortijdig overlijden. De totale economische kosten zijn vier maal zo hoog als de totale opbrengst van alcoholaccijnzen in de EU-lidstaten. Naast deze economische schade zorgt alcohol voor nog veel meer immateriële schade. Jaarlijks komen ongeveer 10 000 voetgangers, passagiers of niet-drinkende chauffeurs om het leven door automobilisten met een stuk in de kraag. Ook leidt alcoholmisbruik tot mishandeling van kinderen en partners, gezondheidsproblemen, criminaliteit etc. 11

Oorzaken De oorzaak van overmatig drankgebruik bij werknemers en het mogelijke disfunctioneren daardoor ligt zowel in persoonlijke factoren, werkomstandigheden (bijvoorbeeld eentonig werk, ploegendienst, geringe controle) als in de beschikbaarheid van alcohol tijdens het werk of in het bedrijf. Daarnaast speelt de maatschappelijke acceptatie van alcoholgebruik een rol. Werknemer en werkgever zijn zihc weinig bewust van het feit dat alcoholgebruik inde privé situatie door kan werken op werkprestaties. Deze effecten zijn ook niet altijd even zichtbaar: concentratieverlies bijvoorbeeld, hoeft niet in elke werksoort tot ernstige consequenties te lijden. Effect van alcoholbeleid In Nederland voeren steeds meer bedrijven en organisaties alcoholbeleid. Naar schatting heeft momenteel 4% à 33% van de bedrijven een alcoholbeleid. Echter, bij de meeste bedrijven staat dit beleid niet op papier. Het gesprek over overmatig alcoholgebruik is op het werk taboe. Toch heeft alcoholconsumptie in de privé-sfeer effect op de werkprestatie en is de kans op bedrijfsongevallen groter. Door het invoeren van een alcoholbeleid en dit consequent te handhaven en te communiceren kan de veiligheid en kwaliteit van het werk verbeter worden en de productiviteit verhoogd worden. Alcoholbeleid maakt het voor leidinggevenden makkelijker om op dezelfde manier te reageren. Op lange termijn wordt de sfeer op de afdeling verbeterd en de gezondheid van de werknemers bevorderd, waardoor het ziekteverzuim verlaagd wordt. Maar bovenal geeft een bedrijf met een duidelijk alcoholbeleid aan zich verantwoordelijk te voelen voor het welzijn van de werknemer. Aanpak Alcohol, medicijn en drugsbeleid wordt vaak in één adem genoemd. Dat komt omdat de signalen van middelengebruik op elkaar lijken: de concentratie en het beoordelingsvermogen nemen bijvoorbeeld af. Effectief alcohol-, medicijn- en drugsbeleid bestaat uit dezelfde vier elementen: regels, sancties, voorlichting en begeleiding. Een goed ADM beleid schept duidelijkheid en biedt bescherming aan werknemer en werkgever. Communicatie Het alcohol beleid kan alleen slagen wanneer de medewerkers zich erbij betrokken voelen. De praktijk is vaak zo dat alcoholbeleid op een namiddag wordt geformuleerd of wordt overgedragen aan stagiaires. Maar communicatie over het ADM-beleid is van groot belang. Deze bereikt het meeste effect als deze plaatsvindt volgens een logische opbouw en een duidelijke tijdsplanning. Daarnaast worden bij voorkeur alle bestaande communicatiekanalen in het bedrijf (het personeelsblad, werkoverleg enzovoorts.) zoveel mogelijk benut. 1.3 Voordelen van gezondheidsbeleid op het werk Gezondheidsbeleid legt de nadruk op het gezond functioneren van de werknemer. Het kan bovendien bevorderd worden door bijvoorbeeld in het bedrijf op een positieve manier om te gaan met stress: in plaats van een vrijdagmiddagborrel kan ook een beweeg activiteit of een health-check worden ingevoerd. Alcohol schenken bij feesten en partijen, mits goed geregeld, bijvoorbeeld in het alcoholbeleid past goed in gezondheidsbeleid. 2 Voor werknemers zijn de volgende voordelen: Een betere gezondheid, ook op latere leeftijd; een beter gevoel van welbevinden; meer plezier in het werk; een betere stressbestendigheid; een betere werksfeer; minder verzuim en ongevallen; minder ziektekosten. 2 Bouwen aan gezond werken. Centrum GBW, 2001 12

Voor werkgevers gelden de volgende voordelen: Minder verzuim en ongevallen; minder ziektekosten; betere arbeidsprestaties; een betere werksfeer; een betere kwaliteit van de productie en dienstverlening; een beter imago van het bedrijf of instelling; minder verloop van personeel; bij investering GBW (gezondheidsbevordering op het werk) meer baten dan kosten.. Specifieke voordelen van alcoholbeleid: Maatschappelijke verantwoordelijkheid: de herstelkansen bij probleemdrinkers met werk zijn groter, dus er wordt minder een beroep gedaan op het sociaal verzekeringsstelsel. Bedrijfsbelang: een gezonde werknemer werkt met meer plezier, heeft minder ongevallen en ziekteverzuim. Minder letselschade. Begeleiding aanbieden is goedkoper dan outplacement en WIA. Het imago naar klanten is van belang. Geen dranklucht bij receptioniste etc. Belang van de individuele werknemer: het merendeel van probleemdrinker hoort tot de beroepsbevolking, werk maakt groot deel uit van het leven en de sociale omgeving op het werk kan stimulerend zijn om tot alcoholmatting te komen. Beleid geeft rechtsbescherming; Belang van de verkeersdeelnemer: voorkomen ongevallen en letsel. 1.4 Een alternatief: bedrijfscode als kapstok voor alcoholbeleid Het komt voor dat alcoholbeleid niet in het kader van gezondheidsbeleid wordt opgenomen, maar in het kader van de bedrijfscode. Op een ronde tafelgesprek in 2005 besprak het NIGZ deze opties met een aantal vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven. Een toelichting van de heer M. Kaptein, hoogleraar Integriteitsmanagement Erasmus Universiteit, Rotterdam en senior adviseur Ethics & Integrity Consulting KPMG, Amstelveen. De bedrijfscode lijkt misschien een (te) brede insteek voor dit onderwerp. Maar het kan een waardevolle kapstok zijn voor het voeren van een alcoholbeleid binnen een organisatie. Alcoholgebruik- en misbruik hebben een aantal overeenkomsten met andere vraagstukken die op de werkvloer spelen. Die vraagstukken kunnen met behulp van een bedrijfscode in samenhang met elkaar aangepakt worden. Het maken van (vroegtijdige) afspraken binnen een bedrijf is nogal complex en gaat gepaard met dilemma's waar je een antwoord op moet zien te vinden. Een risico is dat je schijnzekerheid creëert: je legt de boel 'droog' terwijl alcoholgebruik ondergronds gewoon doorgaat. De bedrijfscode Iedere organisatie heeft wel een soort code: manieren van doen, normen en waarden en praktijken die men als normaal aanvaart. In de praktijk bestaat er een grote variatie in dit soort codes en praktijken, afhankelijk van de beroepsgroep en het type organisatie. De code is af te lezen uit het gedrag van (de werknemers van) een organisatie. Steeds vaker vindt men dit niet toereikend en zet een bedrijf een bedrijfscode op schrift. Tweederde van de 250 grootste bedrijven in Nederland heeft tegenwoordig een bedrijfscode, waarin onderwerpen als ethiek, integriteit en maatschappelijk verantwoord ondernemen staan. De omvang varieert van een A-4 tje tot tegen de honderd pagina's. Steeds meer (grote) bedrijven publiceren sinds de jaren tachtig ook een maatschappelijk jaarverslag. Een bedrijfscode bestaat uit een aantal lagen (zie onderstaand schema). In een bedrijfscode kan over één of meer van deze lagen iets worden vastgelegd (kernwaarden: value statement; normen en regels: code of conduct). Steeds vaker verschijnen aparte regelingen over een onderliggende laag: het aannemen van geschenken, gebruik e-mail e.d. Ook een alcoholbeleid kan vanuit één van deze lagen worden gedefinieerd (bijvoorbeeld vanuit missie, kernwaarden, verantwoordelijkheden). Voordeel hiervan is dat alcoholgebruik niet sec geregeld of besproken hoeft te worden. 13

Missie Kernwaarden Verantwoordelijkheden Normen en regels Geschenken Informatie Privacy Inkoop Middelen ICT Onderwerpen in bedrijfscodes De onderstaande onderwerpen worden het vaakst vastgelegd in bedrijfscodes: Giften Corruptie Omgangsvormen Discriminatie Veiligheid Milieu Met name bij de onderwerpen veiligheid en milieu ligt een relatie met alcoholgebruik. Deelcodes gaan bijvoorbeeld in op specifieke onderwerpen als internetgebruik en misbruik van voorkennis en vertrouwelijke informatie. Het onderwerp alcohol is niet in de analyse opgenomen. Uit ander onderzoek blijkt dat 17% van de grootse bedrijven in de wereld in hun bedrijfscode aandacht heeft voor alcohol en/of drugs. Het gaat hier met name om Amerikaanse bedrijven in transport en chemie. Onder invloed van internationalisering is in veel bedrijfscodes de invloed van Amerikaanse wetgeving en jurisprudentie zichtbaar. Vaak overigens omdat men zich juridisch wil indekken tegen eventuele schadeclaims en niet omdat er een echt alcoholbeleid aan ten grondslag ligt. Een voorbeeld uit de bedrijfscode van VNU: Use of Alcohol and Drugs VNU is committed to a drug-free workplace. The misuse of drugs (both legal and illegal) and alcohol while on company premises or while conducting VNU business interferes with a safe and healthy work environment and is prohibited. VNU prohibits the use, possession, distribution, transfer, or sale of illegal drugs on its premises, in its vehicles, or while conducting VNU business. No employee may conduct business or represent VNU while under the influence of drugs, alcohol or other substances. 14

Wat is een bedrijfscode? Een bedrijfscode zegt waar je als bedrijf voor staat en brengt samenhang aan tussen verschillende aspecten. Voor medewerkers is het een kompas voor gedrag als ze aan druk of verleidingen worden blootgesteld. Een code maakt het voor medewerkers ook mogelijk elkaar aan te spreken, en maakt het hen mogelijk de directie of leidinggevenden aan te spreken en vice versa. Een code is ook een instrument om met elkaar (management en medewerkers) de discussie aan te gaan: tegen welke vraagstukken lopen we aan en hoe gaan we daarmee om? Discussie hierover creëert draagvlak bij medewerkers. Bedrijfscode en alcoholbeleid Alcoholbeleid als onderdeel van de bedrijfscode biedt een aantal mogelijkheden: Het maakt het mogelijk het onderwerp te benaderen vanuit de primaire verantwoordelijkheden van het bedrijf: zorg voor klanten, milieu, veiligheid, gezondheid. Vanuit missie en verantwoordelijkheden ontstaan concrete regels. Het kan onderdeel uitmaken van de rechten en plichten van werkgever en werknemer. Op zoek gaan naar de dilemma s kan bouwstenen aanreiken voor een code (bijvoorbeeld zijn zakenlunches, congressen e.d. al dan niet werktijd?). Samenhang tussen vraagstukken wordt zichtbaar. Alcohol staat meestal niet op zichzelf: relatie met fraude, stress. De organisatie zelf speelt er ook een rol in, bijvoorbeeld door (te) hoge targets te stellen. Een code bevordert het zelfreinigend vermogen van een organisatie: een klimaat van bespreken en aanspreken wordt erdoor mogelijk. Oog voor codeondergravende factoren: wat zet medewerkers aan tot (bijvoorbeeld) alcoholgebruik? De bedrijfscode is mogelijk een algemene, brede insteek voor een alcoholbeleid vanuit het gemeenschappelijk belang van de medewerkers van een organisatie. Met name voor de grotere bedrijven lijkt dit een goede insteek. 1.5 De opzet van dit handboek Het handboek Alcohol en Werk is als volgt opgezet: Het stappenplan Alcohol en Werk De tools en hulpmiddelen bij het opstellen van het beleid ( bijlagen) De activiteiten en producten Meer informatie Het stappenplan Alcohol en Werk U krijgt een uitgebreide beschrijving hoe u een leefstijlthema als alcohol in uw arbeidsomgeving om kunt zetten in beleid. Het is uiteraard geen precieze blauwdruk voor uw organisatie of instelling. De diverse keuzes die gemaakt kunnen worden hangen af van de omstandigheden, mogelijkheden en beperkingen in uw organisatie. Deze beschrijving biedt de mogelijkheid een alcoholbeleid planmatig, structureel, efficiënt en effectief op te zetten. Het is beter nieuw beleid planmatig aan te pakken. Dat kunt u gemakkelijk doen met dit model van zeven stappen. De tools en hulpmiddelen In dit deel treft u checklisten, vragen & antwoorden en factsheets die nodig zijn bij het beleidsvormingsproces. De activiteiten en producten Hierin komt aan de orde welke activiteiten u op het gebied van Alcohol en Werk kunt implementeren in uw organisatie. Aan de hand van deze informatie krijgt u een globaal beeld van te ondernemen acties. In de bijlagen worden concrete producten en activiteiten opgesomd aangevuld met overzichten van brochures en folders, adressen en overige nuttige gegevens om een alcoholbeleid op te zetten 15

16

2. Het stappenplan Alcohol en Werk 2.1 Het model van zeven stappen Bij het invoeren van beleid is het nodig om systematisch te werk te gaan. Een valkuil is namelijk dat het alcoholbeleid veel weerstand oproept en werknemers niet bereid zijn zich er aan te houden. Op basis van literatuur is een zeven stappen model ontwikkeld dat het meest kans heeft op het naleven van het beleid. Het belangrijkste is een stapsgewijze, planmatige aanpak. Voor een succesvol verloop van de activiteiten rondom alcohol & werk hanteert het NIGZ Werk de volgende zeven stappen. Dit wil niet zeggen dat deze stappen altijd in chronologische volgorde moeten worden uitgewerkt. In de praktijk komt het bijvoorbeeld voor dat door eerst aandacht te besteden aan stap 3 er langzamerhand meer draagvlak wordt opgebouwd. Stap 1 Waarom aandacht voor alcohol op het werk? Het creëren van een draagvlak voor een alcoholbeleid Stap 2 Hoe pakt u het aan? Het opzetten van structuren voor het stimuleren van een alcoholbeleid Stap 3 Wat is het belang? Hoe is de gezondheidssituatie en wat zijn aandachtspunten? Stap 4 Wat moet er gebeuren? Het ontwikkelen van een plan Stap 5 De start van de activiteiten Het uitvoeren van het plan Stap 6 Zijn de doelen bereikt? Het evalueren van het alcoholbeleid Stap 7 Het vasthouden van de aandacht. Eén actie is nog geen gezondheidsbeleid Het aanpassen en verankeren van het plan Deze stappen kunt u gebruiken als leidraad bij het invoeren van een alcoholbeleid. Bij iedere stap vindt u enige achtergrondinformatie over de specifieke stap. Op de volgende pagina s worden de zeven stappen uitgebreider omschreven. Een PDF van het zevenstappen plan sterke drank, zwak werk: is te downloaden via de website www.alcoholinfo.nl. Het is aan te bevelen om alcoholbeleid te koppelen aan een reeds bestaande beleidscyclus zoals die van arbobeleid of kwaliteitsbeleid. 17

2.1.1 Stap 1: Draagvlak creëren Het creëren van draagvlak voor een alcoholbeleid in een bedrijf In de eerste stap probeert u alcohol op de directie agenda te krijgen. U kunt beginnen met het peilen van de meningen in uw directe omgeving. Met informatiemateriaal en onderzoeksresultaten, sprekende voorbeelden en al bekende bedrijfsgezondheidsgegevens kunt u het onderwerp alcohol aan de orde stellen en zo draagvlak creëren. Door uit te zoeken welk beleid en welke activiteiten ter verbetering van de gezondheid van werknemers er al bestaan in het bedrijf en daarbij aan te sluiten, kan het gemakkelijker zijn om steun voor het opzetten van een alcoholbeleid te krijgen. Indien er een Ondernemingsraad (OR) in uw organisatie aanwezig is kan deze in deze stap haar initiatiefrecht doen gelden. Zij kan het alcoholbeleid in een OR-vergadering aan de orde stellen en het onderwerp inbrengen in het bedrijf. Indien anderen in het bedrijf het initiatief nemen om het alcoholbeleid op de agenda te krijgen, kan de OR haar recht op informatie en overleg gebruiken en haar instemmingsrecht. Het is belangrijk om instemming en ondersteuning voor het opzetten en invoeren van een alcoholbeleid te krijgen van zoveel mogelijk afdelingen en belangrijke personen in het bedrijf. Instemming en ondersteuning vanuit het management is echter noodzakelijk. Zij moet niet alleen goedkeuring geven, maar uiteindelijk ook geld en tijd beschikbaar stellen. In financieel moeilijkere tijden kan het management wel eens onwillig zijn om middelen in het alcoholbeleid te steken. Het is belangrijk om dan te benadrukken dat de voordelen van een alcoholbeleid groter zijn dan de kosten voor het opstellen en invoeren van zo n beleid. Bovendien kunnen er ook activiteiten uitgevoerd worden die weinig kosten, maar wel effectief zijn. Tegenkrachten Management en andere belangrijke personen in het bedrijf kunnen weerstand hebben tegen het opzetten van een alcoholbeleid. Zij kunnen bijvoorbeeld het nut van een alcoholbeleid niet inzien, zich niet betrokken voelen of angstig zijn voor de consequenties van het alcoholbeleid (vooral als men zelf een gewoonte heeft van drinken op het werk, bijvoorbeeld in het geval van het bezegelen van contracten). Goede en heldere communicatie is onontbeerlijk om bij mensen met weerstand toch draagvlak te creëren. Het probleem moet duidelijk geschetst en de noodzaak voor het nieuwe beleid goed uitgelegd worden. Ook moeten de voordelen van een alcoholbeleid benadrukt worden. Men moet het gevoel krijgen dat er bij het opstellen van het alcoholbeleid rekening gehouden wordt met de eigen wensen en behoeften. Als het moeilijk is voldoende ondersteuning te krijgen kan deze eerste stap lang duren. Het is vaak een kwestie van volhouden en goede kennis van en inzicht in het bedrijf om draagvlak voor een alcoholbeleid van de grond te krijgen. En: wie weet is de bedrijfscode een betere insteek? Acties: Zoek uit welke gezondheidsbevorderende activiteiten al bestaan in het bedrijf, waarbij het alcoholbeleid kan aansluiten. ü Activiteiten om gezondheid van werknemers te screenen? ü Interventies om de gezondheid van werknemers te verbeteren? ü Bestaan er commissies gericht op de gezondheid van het personeel? ü Bestaat er een gezondheidsbeleid in het bedrijf? ü Is er budget beschikbaar voor aan gezondheid gerelateerde activiteiten? ü Is er een bedrijfscode. Of behoefte hieraan? Zoek uit welke personen belangrijk zijn voor het alcoholbeleid? ü Wie moeten het alcoholbeleid ondersteunen (werknemers, topmanagement, middenkader, HRM/P&O, Arbodienst, Arbocoördinator, vakbond enzovoorts)? ü Waarom moeten zij het ondersteunen (is in hun voordeel, zij betalen ervoor, zij zijn tegenstanders, ze zijn verantwoordelijk op dat gebied, ze hebben de macht om het proces te beïnvloeden enzovoorts)? Zorg voor instemming en betrokkenheid bij het opzetten en invoeren van een alcoholbeleid bij deze belangrijke personen. 18

2.1.2 Stap 2: Structuren opzetten Het opzetten van structuren voor het stimuleren van een alcoholbeleid Bestaat er in voldoende mate draagvlak voor een alcoholbeleid, dan is de volgende stap te bepalen wie betrokken moeten worden bij het opzetten en invoeren van het alcoholbeleid. Het bouwen van een projectstructuur is aan te bevelen voor het opzetten van het alcoholbeleid. Hoe steviger de structuur, hoe makkelijker de volgende stappen zullen verlopen en hoe groter het effect kan zijn. Een goed begin is immers het halve werk! Een goede oplossing is het samenstellen van een betrokken en enthousiaste werkgroep, die toestemming heeft voor het opzetten en invoeren van het alcoholbeleid. In deze werkgroep moeten vertegenwoordigers uit de meest betrokken geledingen van het bedrijf deelnemen (denk aan OR- VGW/M commissie, afdelingshoofden, Arbocoördinator, afdeling communicatie, afdeling P&O, het management en de cateraar), alsook mensen met enige deskundigheid op het gebied van gezondheid en het opzetten van gezondheidsbevorderende projecten (bijvoorbeeld de Arbodienst). Zo n werkgroep heeft veel voordelen. De inbreng van veel afdelingen van het bedrijf is gewaarborgd, wat de kwaliteit van het nieuwe beleid ten goede komt en het draagvlak binnen het bedrijf vergroot. Omdat er een speciale werkgroep is die zich gedurende een langere periode met dit onderwerp bezighoudt, is de kans klein dat het onderwerp van de agenda verdwijnt voordat er een goed beleid tot stand is gekomen. Om iedereen in het bedrijf te informeren over de ontwikkeling van het alcoholbeleid, moet de werkgroep over communicatiekanalen zoals een nieuwsblad, intranetberichten, informatiebulletins bij loonstrookjes enzovoorts beschikken. Probeer hierbij zoveel mogelijk aan te haken bij de al bestaande communicatiestructuren van de organisatie. Daarnaast is het belangrijk dat de werkgroep rapporteert naar alle belangrijke personen in het bedrijf. Omdat draagvlak een belangrijk begrip is bij het opzetten en implementeren van een alcoholbeleid, en dit gedurende het gehele proces van belang blijft, is het belangrijk om als OR betrokken te zijn en te blijven bij het alcoholbeleid. Dit kan bijvoorbeeld door een vertegenwoordiger van de OR (of VGW/M commissie) zitting te laten nemen in de werkgroep voor het alcoholbeleid. Op deze manier kan de OR Testimonial We doen hier riskant werk. Veiligheid en verantwoordelijkheid staan altijd in de schijnwerpers. We laten dan ook helemaal niets aan het toeval over. Het bedrijf is toch verantwoordelijk voor de veiligheid en gezondheid van de werknemers. Als Arbocoördinator weet ik dat we volgens de Arbowet moeten stilstaan bij een goed doordacht alcoholbeleid. Ik moet er ook niet aan denken wat er hier allemaal kan misgaan wanneer iemand onder invloed van alcohol is. Daarom is het belangrijk de spelregels rond alcoholgebruik duidelijk op papier te zetten. En wees nou eerlijk, eigenlijk is het voor een bedrijf als het onze een absolute voorwaarde om zo n beleid in huis te hebben. Nel Schonekamp, Arbocoördinator bij een petrochemisch bedrijf direct haar toetsingsrecht, instemmingsrecht en recht op informatie doen gelden. Acties: Richt een werkgroep op. ü Wie komt er in de werkgroep? ü Wat is de opdracht van de werkgroep? ü Aan wie rapporteert de werkgroep? Stel communicatiekanalen voor de werkgroep en het project vast. ü Identificeer al bestaande communicatiekanalen (bv. bedrijfsblad, prikborden, werkoverleggen). ü Met welke doelgroepen moet gecommuniceerd worden? ü Welke boodschappen moeten verspreidt worden? ü Via welke kanalen ontvangt de werkgroep feedback over het project? Geef bekendheid aan de voornemens om een alcoholbeleid op te stellen. ü Gebruik de geïdentificeerde communicatiekanalen. 19

ü Stel leden van de werkgroep voor in het bedrijfsblad. ü Stimuleer discussie over alcohol en werk, bijvoorbeeld met leaflets, posters of een informatiewandje. ü Geef informatie over de oorzaken, signalen en gevolgen van alcoholgebruik voor de gezondheid en het werk. Rapporteer naar strategisch, financieel en personeelsmanagement. 2.1.3 Stap 3: De uitgangssituatie vaststellen Hoe is de gezondheidssituatie en wat zijn aandachtspunten? Het inventariseren van het alcoholgebruik en de gevolgen hiervan voor het werk is van groot belang voor het ontwikkelen van een alcoholbeleid wat gedragen wordt door de hele organisatie. Een goede inventarisatie schept op veel punten helderheid: Hoeveel mensen drinken regelmatig alcohol? Hoeveel, op welk tijdstip? Welke werknemers verzuimen relatief vaak en van wie bestaat de indruk dat dit veroorzaakt wordt door overmatig alcoholgebruik. Hoeveel mensen hebben gezondheidsproblemen door alcoholgebruik? Hoeveel steun is er voor bepaalde oplossingen? Hoe groot is de behoefte aan informatie over alcoholgebruik en de invloed hiervan op het werk en de gezondheid? Hoeveel werknemers willen minder alcohol drinken en zouden daarbij graag steun krijgen van het bedrijf? Van wie en waar in het bedrijf is de meeste weerstand te verwachten? U kunt deze gegevens verzamelen door het analyseren van al aanwezige gegevens uit bijvoorbeeld de RI&E, PMO en de bedrijfsspreekuren. De R I & E vragenlijst kan bijvoorbeeld worden uitgebreid met de vraag: bent u bang dat u wel eens betrokken zou kunnen raken bij een bedrijfsongeval? ( een positief antwoord op deze vraag wordt vaker gegeven door overmatige drinkers, dit geeft een heel grove indicatie van de problematiek in uw bedrijf. Als nulmeting is deze vraag geschikt, dan dient in de evaluatie de zelfde vraag herhaald te worden). De meest geschikte wijze om nieuwe gegevens op tafel te krijgen is vaak een enquête. Dit levert niet alleen belangrijke gegevens op, het geeft werknemers tevens de gelegenheid hun mening, wensen en behoeften te uiten en het vergroot meestal het draagvlak voor het alcoholbeleid. Het nieuwe beleid is dan immers gebaseerd op gegevens die werknemers zelf hebben aangedragen. Op basis van deze gegevens kunnen in een later stadium doelen en doelgroepen geselecteerd worden. Het succes van deze fase hangt van een aantal factoren af, maar vooral de medewerking van werknemers is van groot belang. Daarvoor is het belangrijk de werknemers te informeren over het doel en het waarom van het alcoholbeleid en hoe werknemers ervan kunnen profiteren. Daarnaast is ook vertrouwelijkheid en eventueel anonimiteit belangrijk. Door dit te garanderen zijn werknemers eerder geneigd de juiste informatie te verschaffen en zijn de data dus betrouwbaarder. Er zijn een aantal signalen die wijzen op mogelijke alcoholproblemen bij medewerkers: een frequenter ziekteverzuim (o.a. het maandagmorgen-ziekteverzuim) en andere vormen van afwezigheid of te laat komen met vage excuses, een gebrek aan concentratievermogen; het werken kost meer moeite, instructies worden vergeten en moeite met complexe taken, vaker betrokken bij (bijna) ongevallen en ongelukjes, een lagere kwaliteit van het werk; een onregelmatig productiepatroon, een lagere efficiëntie, klachten van klanten, materiaalverspilling, verstoorde relaties met collega s; emotionele reacties op klachten of opmerkingen, ontlopen van chef en controle, uiterlijke kenmerken; dranklucht, zichtbaar onder invloed, trillende handen, opgeblazen gezicht, onverzorgd uiterlijk, meldingen van derden (familie, vrienden, veroordelingen in samenhang met alcoholgebruik). 20

Acties: Verzamelen van al aanwezige gegevens (uit bijvoorbeeld RI&E, PMO, bedrijfsspreekuren). Verzamelen van nieuwe gegevens over problemen en behoeften van werknemers (bv. via vragenlijsten). Nagaan in hoeverre risicofactoren, risicoberoepen en signalen een rol in uw bedrijf spelen. Maak een schets van de bestaande alcoholcultuur in uw organisatie (Wat zijn de regels en gewoonten voor beschikbaarheid van alcohol op het werk? Wat zijn de disciplinaire maatregelen/correctieve mogelijkheden? Wat zijn de bestaande afspraken over signalering, doorverwijzing en begeleiding door hulpverleners? Vindt er zo nu en dan een evaluatie plaats of de regels inzake alcoholgebruik op het werk werken?) Analyse van alle verkregen data en stellen van prioriteiten m.b.t. het te ontwikkelen alcoholbeleid. Rapportage en feedback van de conclusies aan belangrijke personen en werknemers (via bijvoorbeeld het bedrijfsblad, de interne mail, of de muurkrant). Informeer werknemers over verdere ontwikkeling alcoholbeleid. 2.1.4 Stap 4: Het ontwikkelen van een alcoholbeleidsplan. Een voorbeeld: De Hoogovens was één van de eerste ondernemingen in Nederland die begonnen met het voeren van een strikt alcoholbeleid. De reden hiervoor was de aard van de werkzaamheden; bekend is dat zwaar werk in een warme en stoffige omgeving gemakkelijk leidt tot een klimaat waarin bier als dorstlesser en afleiding wordt gebruikt. Daar waar bedrijven het probleem zelf onder ogen zagen, was het niet zo moeilijk om aan het onderwerp alcohol aandacht te besteden. Lastiger was het wanneer bedrijven er niets van wilden weten, werknemers niet wilden dat hun baas zich met hun privézaken zou gaan bemoeien en personeelsfunctionarissen of bedrijfsartsen zich liever beperkten tot de behandeling van individuele gevallen (van der Stel, 1997). Het ontwikkelen van een alcoholbeleid Op basis van de conclusies uit stap 3 kunnen de uitgangspunten, doelen en doelgroepen voor het nieuwe alcoholbeleid vastgesteld worden. De basis pijlers van een alcoholbeidsplan bestaan uit: 1 Huisregels ( preventie) 2 Voorlichting en scholing ( preventie) 3 Begeleiding van werknemers met functioneringsprobleem 4 Sancties (correctie) 1. Huisregels Regels vormen weliswaar de basis van het alcoholbeleid, maar zijn niet de essentie. Een beleid van louter regels, niet gedragen door de medewerkers, blijft een papieren beleid en zal op den duur zijn uitwerking missen. Grijp dus niet te snel naar het wapen van de verbodsbepaling. Kleine ingrepen in de structuur van bedrijfsevenementen, of het aanbieden van alternatieven kunnen veel irritaties voorkomen. Natuurlijk zijn en blijven regels een belangrijk onderdeel van het beleid, maar bij voorkeur als formele uitdrukking van een aantal informeel geaccepteerde en nageleefde afspraken. Idealiter bevat het beleid heldere regels over: Gebruik van alcohol voorafgaand aan of tijdens werktijd; een voor de hand liggende maatregel is het eenvoudigweg verbieden van het gebruik en de beschikbaarheid van alcohol. Artikel 78 van het ARAR is daarvan een voorbeeld. Voor de particuliere sector kunnen de spelregels zijn vastgelegd in collectieve arbeidsovereenkomsten, in bedrijfsreglementen, in interne circulaires of voortvloeien uit de gezagsbevoegdheid van de werkgever (artikel 1639b BW). Ook de artikelen 4 en 12 van de Arbowet bieden aanknopingspunten. Hierin zijn de verplichtingen van de werkgever en de werknemer aangegeven om veilige werkomstandigheden te creëren en te behouden. Let wel: verbodsbepalingen zijn tamelijk simpel te ontwikkelen. Grotere obstakels liggen in de controle erop. 21