Opskrif: Entstowwe teen bosluisoorgedraagde siektes in beeste Vraag: Ek soek meer inligting oor die entstowwe wat vir Asiatiese en Afrika rooiwater asook anaplasmose gebruik word en hoe hulle toegedien word. Antwoord: Entstowwe teen Bosluisoorgedraagde siektes: Vrae wat dikwels gevra word Die diep gevriesde bloedentstowwe, wat beskikbaar is teen rooiwater, anaplasmose (bosluisgalsiekte) en hartwater, is gebruik om hierdie bosluisoorgedraagde siektes vir baie jare te beheer. Met tyd het daar baie vrae ontstaan oor die korrekte gebruik van hierdie entstowwe. Hierdie dokument lys die vernaamste bekommernisse wat deur die vervaardigers ontvang is en voorsien riglyne vir die korrekte gebruik van hierdie entstowwe. Vraag: Watter diere het n risiko om hierdie siektes op te doen? Diere ouer as 9 maande met geen vorige blootstelling aan die besmette draerbosluise het die grootste risiko om kliniese siekte op te doen en selfs te vrek a.g.v. bosluisoorgedraagde siektes. Sulke diere het nie immuniteit teen hierdie siektes ontwikkel nie en sal reageer as hulle aan die siektes blootgestel word. Volwasse diere, indien hulle vir die eerste keer besmet raak, ontwikkel gewoonlik erge siektetekens wat hoё mortaliteite tot gevolg kan hê indien hulle nie vroegtydig behandel word nie. Diere ouer as 9 maande met geen vorige blootstelling aan die besmette draer bosluise nie het die grootste risiko om hierdie siektes op te doen Diere wat verskuif gaan word van nie-endemiese (siektes kom nie hier voor nie) areas na endemiese (siektes kom hier voor) areas, moet as vatbaar beskou word en het n groot risiko om hierdie siektes op te doen. Soortgelyke toestande kan ontstaan wanneer diere onder toestande van baie goeie, streng bosluisbeheer bestuur word. Hierdie diere sal baie min of geen blootstelling aan besmette bosluise gehad het nie en sal aan groot risiko blootgestel wees sou daar besmette bosluisblootstelling in die nuwe area wees. Diere tot op die ouderdom van 3 maande, indien gebore van moeders wat immuun teen hierdie siektes is, behoort deur die kolostrum wat hulle inneem, beskerm te wees teen hierdie siektes. Jong diere (kalwers tot op die ouderdom van 9 maande in die geval van rooiwater en anaplasmose, kalwers jonger as 6 weke en skaap- en boklammers vir die eerste week na geboorte in die geval van hartwater), besit gewoonlik n natuurlike niespesifieke weerstand teen bosluisoorgedraagde siektes en indien hulle besmet raak, wys hulle in die algemeen baie milde kliniese tekens. Vraag: Hoe bepaal ek teen watter bosluisoorgedraagde siekte ek my diere moet inent? n Akkurate diagnose (deur bloedsmeer ondersoek, nadoodse ondersoek, teenliggaamvasstelling) om vas te stel watter siekteveroorsakende organisme teenwoordig is, sal bepaal watter entstof gebruik moet word Entstowwe is beskikbaar vir Afrika en Asiatiese rooiwater, anaplasmose en hartwater. Die graad van blootstelling aan hierdie siekteveroorsakende organismes kan bepaal word deur serologiese toetse of serummonsters
(vasstelling van spesifieke teenliggame teen die verskillende infeksies) op n aantal diere wat verteenwoordigend van die kudde is. Spesifieke organismes kan ook gediagnoseer word in siek of dooie diere deur die mikroskopiese ondersoek van bloedsmere of breinsmere in die geval van hartwater (ehrlichiose) of Asiatiese rooiwater. Resultate van hierdie toetse sal aantoon watter van hierdie siektes n bedreiging is en watter immunisering die diere benodig. n Besluit gebaseer op die teenwoordigheid van draerbosluise of die nodigheid om diere te skuif van n siektevrye area na n siekte risiko-area, sal ook die keuse van entstof bepaal. Wanneer diere byvoorbeeld van die Noord-Kaap na die kusstreke van die Oos-Kaap verskuif word, is dit aangedui dat diere teen hartwater asook Asiatiese rooiwater ingeёnt moet word tensy daar intensiewe bosluisbeheer toegepas kan word by die plek van aankoms. In die meeste gevalle word die besluit of daar ingeёnt gaan word of nie eers na deeglike konsultasie met die plaaslike veearts, Onderstepoort, of n lokale boer wat baie kennis dra, geneem. Vraag: Hoe bepaal ek of ek teen Afrika of Asiatiese rooiwater moet inent? Antwoord: Bloedsmere of serologiese diagnose kan gebruik word om te bepaal watter vorm van babesiose (rooiwater) teenwoordig is en of inenting van diere benodig word. [Type a quote from the document or the summary of an interesting point. You can Die ideaal sou wees om bloedsmere mikroskopies te ondersoek (lae vlakke van parasiete mag moeilik wees om op te spoor) of deur serologie (teenliggaambepaling) van serummonsters, watter organismes in die kudde teenwoordig is. Sou beide teenwoordig wees, is dit aan te beveel dat daar teen beide Afrika en Asiatiese rooiwater ingeёnt moet word. Die tweede beste opsie is om die besluit te baseer op die bosluisspesies wat op die plaas teenwoordig is. As slegs Rhipicephalus (Boophilus) decoloratus teenwoordig is, sal dit n indikasie van die Afrika vorm van rooiwater wees. As beide R. (B) decoloratus en Rhipicephalus (Boophilus) microplus teenwoordig is, behoort beide entstowwe gebruik te word. Kliniese tekens mag ook help om die differensiale diagnose tussen die twee siektes te maak. Maar om n akkurate diagnose te maak, bly bloedsmere nog die beste keuse. Konsultasie met jou lokale veearts, Onderstepoort of n medeboer wat vertroud is met die siekteprobleem in jou omgewing, mag ook van groot nut wees om jou te help. Vraag: Wat is die verskil tussen Afrika en die Asiatiese vorm van rooiwater? Diagnose van die parasiet deur n bloedsmeer mikroskopies te ondersoek is meer akkuraat as om op grond van siektetekens n diagnose te maak Die Afrika vorm van babesiose (rooiwater) word veroorsaak deur die organisme Babesie bigemina wat oorgedra word deur beide die eengasheer bosluisspesies wat in Suid-Afrika voorkom, Rhipicepahlus (Boophilus) decoloratus and Rhipicepahlus (Boophilus) microplus. Die Asiatiese vorm, Babesia bovis, word slegs oorgedra deur R. (B) microplus. R. (B) decoloratus is meer wydverspreid as R. (B) microplus wat hoёr reёnvalareas verkies en die resultaat is dus dat die Asiatiese vorm van rooiwater nie so wyd verspreid is as die Afrika vorm nie. Die hoofverskille tussen die twee vorms is soos volg: AFRIKA VORM ASIATIESE VORM Organisme Babesia bigemina Babesia bovis Draer/s Eengasheer Bloubosluise - 2 spesies Eengasheer Bloubosluis - 1 spesie 2
Verspreiding Kliniese tekens R. (B) decoloratus R. (B) microplus Wye verspreiding Areas met reёnval >280mm/ jaar afwesig van die noordelike Wes-Kaap, Noord-Kaap, westelike Vrystaat, hoёr Drakensberg & Lesotho. Koors (>40ºC) vinnig daarna gevolg deur skielike en erge bloedarmoede (bleek slymvliese), geelsug en skielike vrekte. Lig donkerrooi verkleuring van urine dikwels vroeёr teenwoordig en meer konstant. R. (B) microplus Beperkte verspreiding. Hoёr reёnvalareas teenwoordig in dele van Noordwes, Oos-Kaap, Kwazulu-Natal, Venda & oostelike dele van Mpumalanga Koors (>40ºC) gewoonlik teenwoordig vir n paar dae voordat ander kliniese tekens gesien word verlies aan aptyt, terneergedruktheid,en swakheid, bloedarmoede en geelsug. Diarree algemeen. Verkleuring van die urine kom dikwels voor, maar nie so vroeg nie en is nie so konstant nie. Serebrale betrokkendheid - senuweetekens- nie teenwoordig. Serebrale betrokkendheid senuweetekens dikwels in gevorderde gevalle gewoonlik dodelik. Nadoodse tekens Nie-dodelike gevalle herstel gewoonlik vinnig. Erge hemolise (opbreking van rooibloedselle bleek karkas, waterige bloed, hemoglobinuria (bloed in urine). Nie dodelike gevalle herstel kan weke neem. Intense bloedtoevoer (kongestie) na meeste organe en weefsels. Hemoglobinuria (bloed in urine) dikwels teenwoordig. Minder erge bloeding van die inwendige organe. Erge bloeding van die inwendige organe. Vergroting van die milt nie so uitgesproke nie. Vergroting van die milt duidelik sigbaar. Swelling van die longe is n algemene teken. Swelling van die longe nie so algemeen. Entstof Gevriesde Afrika rooiwater Gevriesde Asiatiese rooiwater Wat is die beste ouderdom waarop entstowwe van bosluisgedraagde siektes (BGS) toegedien moet word? Immuniseer jong diere en die behandeling van entstofreaksies behoort onnodig te wees! Rooiwater Anaplasmose Hartwater -kalwers 3 tot 9 maande ouderdom -kalwers - 3 tot 9 maande ouderdom - kalwers tot 3 weke ouderdom -lammers en bokkies eerste lewensweek Jong diere beskik oor n nie-spesifieke immuniteit teen bosluisgedraagde siektes. Hierdie immuniteit teen erge kliniese siektes laat veilige inenting teen rooiwater en anaplasmose in kalwers toe vanaf 3 tot 9 maande ouderdom. Hierdie nie-spesifieke immuniteit duur korter in die geval van hartwater en die toediening van die entstof word aanbeveel vir kalwers tot drie weke ouderdom en vir lammers en bokkies binne die eerste week na geboorte. Diere mag egter op enige ouderdom ingeёnt word op voorwaarde dat die aanbevelings aangaande die inentingsprosedure, insluitend die monitering van entstofreaksies en behandeling, laasgenoemde veral by ouer diere, nagekom word. Babesia stamme, wat in die entstowwe gebruik word, is suksesvol geattenueer (verswak) om ernstige reaksies te voorkom. Die inenting van dragtige diere word oor die algemeen nie aanbeveel nie aangesien koors wat uit entstofreaksies mag spruit, aborsies kan veroorsaak. 3
Teen watter dosisse en deur watter toedieningsroete behoort BGS-entstowwe toegedien te word? Kontroleer altyd die voubiljet wat die entstof vergesel vir dosisinstruksies, aangesien dit mettertyd mag verander! Babesiose (rooiwater) Afrika en Asiatiese: 1ml binnespiers ongeag die dier se grootte en ouderdom. Anaplasmose (bosluisgedraagde galsoekte) 1ml binnespiers ongeag die dier se grootte en ouderdom. Hartwater (Ehrlichiose): 3ml binneaars ongeag die dier se grootte en ouderdom. Watter BGS-entstowwe mag nie saam toegedien word nie en waarom? Beide die Afrika en Asiatiese rooiwater entstowwe en die anaplasmose (bosluisgedraagde galsiekte) entstof mag saam toegedien word, MAAR NIE SAAM MET hartwaterentstof nie. Die bloedentstowwe veroorsaak die onderskeie siektes in diere en mag gedifferensieerde behandeling om kliniese tekens te verhoed, vereis. Die behandeling moet egter op spesifieke tye gegee word om genoegsame immuniteit te laat ontwikkel. Beide anaplasmose en hartwater vereis tetrasikliene behandeling vir entstofreaksies en dit is nie moontlik om gedifferensieerd vir hartwater te behandel sonder om die ontwikkeling van anaplasmose-immuniteit nadelig te beїnvloed nie. Die inkubasieperiode van hartwater en babesiose stem ooreen; die aanvang van koors wat dui op die begin van die entstofreaksies kan dus van enigeen van die twee infeksies wees. Die aangewese behandelings van entstofreaksies is tetrasikliene vir hartwater en diminaseen vir babesiose en indien die verkeerde behandeling gekies word, mag die dier vrek. Entstowwe teen babesiose en anaplasmose mag egter tegelykertyd toegedien word omdat die inkubasieperiode van babesiose baie korter is as dié van anaplasmose. Indien die babesiosereaksie behandeling verg, sal dit nie inmeng met die anaplasmosereaksie wat volg nie. 4
Is dit nodig om diere na inenting te behandel? Watter persentasie van geїmmuniseerde diere sal reaksies toon? Alle geїmmuniseerde diere mag reaksies toon. Ideaal gesproke moet die temperatuur van alle geїmmuniseerde diere daagliks geneem word. Diere wat tipiese koorsreaksies (40 C+) toon, moet behandel word. Die rooiwater (babesiose) entstof bevat lewende geattenueerde Babesia parasiete en geїmmuniseerde diere mag wisselende grade van kliniese reaksies 1-3 weke na inenting toon. Jong kalwers (jonger as 9 maande) toon geen kliniese tekens nie. Ouer diere reageer ligtelik aangesien hulle meer vatbaar is. Daar moet egter verwag word dat enigeen van die geїmmuniseerde diere op die entstof mag reageer. Gepaste behandeling van hierdie diere is nodig om kliniese siekte te voorkom terwyl die ontwikkeling van beskermende immuniteit verseker word. Die anaplasmose-entstof bevat lewende Anaplasma centrale parasiete. Kliniese teklens van anaplasmose mag tussen 4-6 weke na inenting voorkom. Jong kalwers (minder as 9 maande oud) toon immuniteit teen kliniese siekte. Ouer diere is meer vatbaar en kan kliniese tekens wys, maar selde verhoogde liggaamstemperatuur. Dit word sterk aanbeveel dat goeie toesig gedurende die periode waarin entstofreaksies mag voorkom, toegepas word. Die hartwaterentstof bevat lewende hartwaterorganismes (Ehrlichia ruminantium) en geїmmuniseerde vatbare diere sal wisselende grade van hartwater ontwikkel (van dag 12-30 na inenting in beeste en dag 8-21 in skape en bokke). Dit mag of mag nie gepaste behandeling verg nie. Weerstandige of gedeeltelike immuun diere mag geen koorsreaksie toon en geen behandeling vereis nie. Diere wat tipiese koorsreaksies toon, vereis spesifieke behandeling. Kalwers wat voor ouderdom 3 weke ingeёnt is, toon gewoonlik geen koorsreaksie nie, maar sal nogtans immuniteit ontwikkel. Alhoewel jong kalwers gewoonlik geen behandeling benodig nie, mag 10-20% van kalwers n koorsreaksie toon en n paar van hulle mag selfs kliniese tekens ontwikkel en behandeling benodig. Die immuniteit wat in hierdie kalwers ontwikkel, is gewoonlik van korter duur en dit is belangrik dat hulle binne 3 maande na inenting aan besmette bosluise blootgestel word. Pasgebore lammers en bokkies moet binne die eerste lewensweek ingeёnt word en moet vir minstens n maand na inenting onder daaglikse waarneming wees sodat hulle behandel kan word indien kliniese tekens ontwikkel. Die volgende moet ook oorweeg word: Sekere rasse is meer weerstandig teen hierdie siektes as ander. Diere onder stres, bv. hoё produksie suiwelkoeie, kan erger entstofreaksies toon. Baie diere wat ingeёnt word, is reeds immuun en sal geen entstofreaksie toon nie. Entstofreaksies moet nie met middels/dosisse, wat die infeksie sal steriliser, behandel word nie. 5
HOE LANK NEEM IMMUNITEIT OM TE ONTWIKKEL? HOE LANK DUUR IMMUNITEIT NA INENTING? Na inenting ontwikkel immuniteit binne:- * 8 weke - Anaplasmose * 4-6 weke - Babesiose * 4-6 weke - Hartwater Streng bosluisbeheer behoort gedurende die interimperiode voor immuniteit ontwikkel, toegepas te word. Dit neem 8 weke vir immuniteit teen Anaplasmose (bosluisgedraagde galsiekte) om in n suksesvol geїmmuniseerde dier te ontwikkel en 4-6 weke in die geval van babesiose (Afrika en Asiatiese rooiwater) en hartwater (Ehrlichiose). Daar word aanbeveel dat intensiewe bosluisbeheer gedurende die tydperk na inenting toegepas word. In alle gevalle bly suksevol geїmmuniseerde diere draers van die parasiete vir wisselende periodes en hulle ontwikkel volkome en langdurende immuniteit teen die siekte waar hulle in kontak met besmette bosluise kom. Bosluisbeheer moet dus verslap word wanneer immuniteit by n kudde bereik is. In die afwesigheid van besmette bosluise mag van die ouer diere hul immuniteit verloor, veral in die geval van Afrika rooiwater, maar dit blyk nie van groot belang in die praktyk te wees nie. KAN DRAGTIGE DIERE INGEËNT WORD? IMMUNISERING VAN DRAGTIGE DIERE WORD NIE AANBEVEEL NIE Die immunisering van dragtige diere word NIE aanbeveel nie aangesien die entstowwe lewende organismes bevat wat n kliniese reaksie in party diere mag veroorsaak. Hierdie reaksie sluit hoё koorsreaksies, wat dragtige diere mag laat aborteer, in. Die beste praktyk is om streng bosluisbeheer op vatbare dragtige diere toe te pas en hulle dan te immuniseer nadat hulle gekalf/gelam het. 6
WATTER BOSLUISBEHEER MOET GEDURENDE IMMUNISERING TOEGEPAS WORD? Streng bosluisbeheer moet gedurende immunisering toegepas word * Babesiose - vir 4 weke na immunisering * Hartwater - vir 4 weke daarna * Anaplasmose - vir 8 weke daarna Streng, intensiewe bosluisbeheer behoort vir tenminste 4 weke na immunisering teen babesiose en hartwater toegepas te word en in die geval van anaplasmose tenminste 8 weke om die diere in staat te stel om immuniteit te ontwikkel voordat hulle aan die natuurlike bosluisbesmetting blootgestel word. Indien streng bosluisbeheer nie toegepas word nie, mag diere besmet word voordat immuniteit ontwikkel het en hulle mag gevolglik nie beskerm wees teen die siekte nie. HOE BEHANDEL EK ROOIWATER ENTSTOFREAKSIES? KAN EK BLOKBEHANDELING TOEPAS OP ROOIWATER ENTSTOFREAKSIES? Entstofreaksies kan binne 5-21 dae na immunisering in vatbare diere verwag word. Diere wat erg reageer (volgehoue hoё koors, tekens van bloedarmoede) behoort met enige babesiadodende middel, wat nie die infeksie gaan steriliseer nie, behandel te word. Blokbehandeling word NIE aanbeveel nie. Die entstof bevat lewende geattenueerde Babesia parasiete en geїmmuniseerde diere mag binne 1-3 weke na immunisering wisselende grade van babesiose ontwikkel. Jong kalwers tot op ouderdom 9 7
maande vertoon n nie-spesifieke weerstand teen die siekte en ontwikkel selde kliniese siektetekens. Ouer diere neig meer om siektetekens te ontwikkel. - Monitering van entstofreaksies: Daar word aanbeveel dat daaglikse monitoring deur rektale temperature (vroegoggend) op geїmmuniseerde diere gedoen word gedurende die tydperk waarin entstofreaksies mag voorkom (d.i. dag 5 tot 21 na inenting). Diere wat erge reaksies ontwikkel (i.e. hoё koors, depressie, swak eetlus, verkleuring van urine en bloedarmoede sigbaar in bleek slymvliese) moet so gou moontlik met n babesiadodende middel wat nie die infeksie sal steriliseer nie, behandel word. Bly streng by die vervaardiger se instruksies vir die gebruik van die middel, veral met betrekking tot dosis, doseringsroete en onttrekkingsperiodes vir vleis of melk waar hierdie produkte vir menslike gebruik bedoel is. Daar word ook aanbeveel dat spesifieke behandeling met middels so ver moontlik van goeie versorging en ondersteunende behandeling vergesel word. n Veearts behoort verkieslik aangaande spesifieke en ondersteunende behandeling geraadpleeg te word. Wanneer die entstof vir die eerste keer in n kudde toegedien word, behoort alle diere geїmmuniseer te word. Daarna hoef slegs nuwe aankomelinge (kalwers en diere wat van buite ingebring word) geїmmuniseer te word. Immuniteit teen babesiose ontwikkel binne 4-6 weke na toediening van die entstof. Blokbehandeling word NIE aanbeveel nie weens die wisselende reaksietye wat na inenting ervaar word. HOE BEHANDEL EK ANAPLASMOSE ENTSTOFREAKSIES? Indien daar entstofreaksie is,kan dit vanaf die 4de tot die 6de week na inenting verwag word. Ouer diere mag kliniese tekens, soos verhoogde liggaamstemperatuur, erge bloedarmoede (bleek slymvliese), swak eetlus, konstipasie, rumenstase en geelsug, toon. Diere wat erge entstofreaksies toon, behoort met n enkel toediening van langwerkende tetrasikliene OF met 2 tot 3 behandelings met 24-uur tussenposes met n kortwerkende tetrasikliene behandel te word. Jong kalwers toon die hoogste weerstand teen siektes en ontwikkel selde kliniese siektetekens. Ouer diere is meer vatbaar. Daar word dus aanbeveel dat goeie toesig op diere wat ingeёnt is, volhou word gedurende die periode waarin entstofreaksies mag voorkom (i.e. die 4de tot die 6de week na inenting). Diere wat kliniese tekens ontwikkel (soos koors, swak eetlus, verminderde melkproduksie, konstipasie, bloedarmoede en geelsug) behoort so gou moontlik na siektetekens waargeneem word, behandeling te ontvang. Enigeen van die verskeie inspuitbare tetrasikliene antibiotika (kort of langwerkende preparate) word aanbeveel. n Enkel behandeling met n langwerkende tetrasikliene is gewoonlik voldoende om die entstofreaksies te beheer. Indien n kortwerkende tetrasikliene gebruik word, word 2 tot 3 behandelings met 24 uur tussenposes, afhangend van die erns van die tekens, aanbeveel. Hou streng by die vervaardiger se aanbevelings, veral met betrekking tot die dosis, doseringsroete en onttrekkingsperiode vir melk en vleis waar hierdie produkte vir menslike gebruik bestem is. 8
KAN BLOKBEHANDELING TOEGEPAS WORD OP ANAPLASMOSE SE ENTSTOFREAKSIES? Blokbehandeling word NIE aanbeveel nie Behandel slegs daardie diere wat n spesifieke koorsreaksie toon (40 C+) Diere wat met die anaplasmose-entstof geїmmuniseer is, mag wisselende grade van anaplasmose opdoen. Diere wat reageer mag 4-6 weke na inenting n koorsreaksie toon. Hierdie uiters wisselende reaksietyd kompliseer die effektiewe blokbehandeling van n groep diere wat ingeёnt is. Behandeling met tetrasikliene antibiotika, veral as dit te vroeg toegepas word, mag die immuunrespons en die graad van immunisering nadelig beїnvloed. Blokbehandeling van anaplasmose entstofreaksies word daarom nie aanbeveel nie. HOE BEHEER EK HARTWATER ENTSTOFREAKSIES? Die gebruiklike metode: Temperature van ingeёnte diere behoort daagliks geneem te word. Na inenting mag die hartwaterreaksie vanaf dag 12-30 in beeste verwag word en vanaf dag 8-21 in skape en bokke. Behandeling met tetrasiklien antibiotika behoort toegedien te word wanneer die liggaamstemperatuur 40 C+ is. Herhaal die behandeling indien die temperatuur na 24 uur steeds bo normaal is. Die wisselende reaksietye wat met verskillende diere, rasse en individue ervaar word, kompliseer blokbehandeling. Blokbehandeling om erge entstofreaksies by groot groepe diere te voorkom, word algemeen deur boere gebruik. Aangesien die entstof lewende hartwaterorganismes bevat, sal vatbare diere siektetekens ontwikkel, wat behandeling mag noodsaak. Die aanbevole protokol behels die daaglikse neem en rekordhouding van die rektale temperatuur van alle ingёnte diere sodat dit duidelik sal blyk wanneer die koorsreaksie begin. Reaksies kan vanaf 8-21 dae na inenting by klein diere verwag word en 12-30 dae by beeste. Diere moet met n geskikte middel behandel word op die tweede dag nadat liggaamstemperatuur 40 C of meer bereik het en die behandeling moet na 24 uur herhaal word indien die temperatuur nie na normaal teruggekeer het nie. Indien die bogenoemde metode te arbeidintensief is, i.e. by groot groepe, kan n verteenwoordigende groep diere gekies word, hul temperature geneem word en dit dan as aanduiding geneem word wanneer om al die ingeёnte diere in n blok te behandel. Hierdie metode hou die risiko in dat 9
sommige diere hul behandeling te vroeg of te laat sal ontvang met die gevolg dat hulle nie immuniteit sal ontwikkel nie. Behandeling met tetrasiklien antibiotika volgens volledige instruksies op die verpakking moet toegepas word. Die immuniteit teen hartwater sal ongeveer ses tot agt weke na inenting ontwikkel het. Die onderhoud van die immuniteit is afhanklik van herinfeksie en sal lewenslank by die diere bly as hulle op hartwaterbesmette veld gehou word. Indien hulle nie herbesmet word nie, mag hulle na n paar maande weer vatbaar vir hartwater word. Kalwers wat voor die ouderdom van 4-6 weke ingёnt word, toon gewoonlik geen kliniese siektetekens nie, maar ontwikkel nogtans immuniteit. Alhoewel jong kalwers gewoonlik nie behandeling nodig het nie, mag 10-20% van kalwers n temperatuurreaksie (koors) toon en n paar van hulle mag selfs siektetekens ontwikkel en behandeling benodig. Die immuniteit wat so in kalwers ontwikkel, is gewoonlik van korter duur en dit is belangrik dat die kalwers binne twee maande aan besmette bos;luise blootgestel word. Pasgebore lammers en bokkies moet binne die eerste week na geboorte ingeёnt te word. KAN HARTWATER ENTSTOFREAKSIES MET BLOKBEHANDELING BEHANDEL WORD? Blokmetode Inenting met die entstof gevolg deur die behandeling met tetrasikliene teen die aanbevole dosis op n voorafbepaalde dag afhangende van die tipe dier wat ingeёnt is. Skape en bokke op Dag 11 Eksotiese beesrasse en hul kruisings op Dag 14 Inheemse beesrasse en hul kruisings op Dag 17 Hierdie metode word beskou as riskant aangesien diere a.g.v. erge koorsreaksies mag vrek, veral as hulle na behandeling nie vir tenminste drie tot vier weke noukeurig dopgehou word nie, afhangende van die spesie en ras. Die blokmetode: Hier word die entstof toegedien en gevolg deur behandeling met tetrasiklien teen die aanbevole dosis (gewoonlik 10mg/kg) op n voorafbepaalde dag, gebaseer op praktiese ondervinding, sonder die neem van daaglikse temperature (die dag van inenting word as Dag 0 beskou): Skape en bokke op Dag 11 Eksotiese beesrasse en hul kruisings op Dag 14 Inheemse beesrasse en hul kruisings op Dag 17 Hierdie metode moet met groot omsigtigheid gebruik word, omdat individuele diere in uitsonderlike omstandighede meer vatbaar as die res van die kudde mag wees en kliniese tekens mag toon voordat hulle die behandeling ontvang. Hierdie metode is nuttig wanneer groot hoeveelhede diere van n hartwatervry area na n endemiese area geskuif word. Sulke diere moet verkieslik op die plaas van oorsprong geїmmuniseer word. 10
Die volgende veranderlikes kan nie in hierdie metode geakkommodeer word nie: Verskille in entstoflotte Onderbreking van die koue ketting tydens vervoer en hantering van die entstof Binneaarse toediening Ouderdom en ras se vatbaarheid HOE BEHANDEL EK ROOIWATER ENTSTOFREAKSIES? KAN ROOIWATER ENTSTOFREAKSIES MET BLOKBEHANDELING BEHEER WORD? Entstofreaksies in vatbare diere kan tussen 5-21 dae na inenting verwag word. Diere wat reageer met erge reaksies (volgehoue hoё koors, tekens van bloedarmoede) behoort met enige middel wat die rooiwaterparasiete sal beheer maar nie die infeksie sal steriliseer nie, behandel te word. Blokbehandeling van entstofreaksies word NIE aanbeveel nie. Die entstof bevat lewende geattenueerde Babesia parasiete en ingeёnte diere mag 1-3 weke na inenting wisselende grade van babesiose ontwikkel. Jong kalwers tot ouderdom 9 maande vertoon n nie-spesifieke weerstand teen die siekte en ontwikkel selde kliniese tekens. Ouer diere is meer geneig om siektetekens te ontwikkel. -Kontrolering van entstofreaksies: Dit word aanbeveel dat daaglikse rektale temperature (vroegoggend) van ingeёnte diere geneem word gedurende die periode waarin die reaksies mag voorkom (i.e. 5 tot 21 dae na inenting). Diere wat erge reaksies ontwikkel (i.e. hoё koors, depressie, swak eetlus, urienverkleuring en bloedarmoede soos deur bleek slymvliese getoon) behoort so gou moontlik behandel te word met n Babesia beherende middel wat nie die infeksie sal steriliser nie. Hou streng by die vervaardiger se aanwysings vir die gebruik van die middel, veral ten opsigte van die dosis, roete van toediening en onttrekkingsperiodes vir vleis of melk wat bestem is vir menslike gebruik. Dit word ook aanbeveel dat spesifieke behandeling met middels so ver moontlik gepaard moet gaan met goeie versorging en ondersteunende behandeling. n Veearts behoort gekonsulteer te word aangaande die spesifieke en ondersteunende behandeling. Wanneer die entstof vir die eerste keer in n kudde gebruik word, behoort alle diere ingeёnt te word. Daarna hoef slegs nuwe aankomelinge (kalwers en diere van buite aangekoop) geїmmuniseer te word. Immuniteit teen babesiose ontwikkel gewoonlik binne 4-6 weke na toediening van die entstof. 11
Blokbehandeling word NIE aanbeveel nie hoofsaaklik weens die wisselende entstof reaksietye wat na inenting ondervind word. HOE BEHANDEL EK ANAPLASMOSE ENTSTOFREAKSIES? Entstofreaksies, indien enige, kan van die 4de tot die 6de week na inenting verwag word. Ouer diere mag kliniese tekens wat verhoogde liggaamstemperatuur, erge bloedarmoede (bleek slymvliese), swak eetlus, hardlywigheid, rumenstase en geelsug ontwikkel. Diere wat erge entstofreaksies toon, moet behandel word met n enkel dosis langwerkende tetrasiklien OF 2 tot 3 behandelings met 24-uur tussenposes met n kortwerkende tetrasiklien Jong kalwers toon die hoogste weerstand teen siekte en ontwikkel selde kliniese tekens. Ouer diere is meer vatbaar. Daarom word aanbeveel dat goeie toesig oor ingeёnte diere gehou word gedurende die tyd waarin entstofreaksies mag voorkom (d.i. die 4de tot die 6de weke na inenting). Diere wat kliniese tekens ontwikkel (soos koors, swak eetlus, verminderde melkproduksie, hardlywigheid, bloedarmoede en geelsug) moet so gou moontlik na die tekens waargeneem is, behandel word. Enige van die verskillende inspuitbare tetrasiklien antibiotika (kort- of langwerkend) word aanbeveel. n Enkel behandeling met n langwerkende antibiotika is gewoonlik voldoende om die entstofreaksies te beheer. Wanneer n gewone (kortwerkende) tetrasiklien gebruik word, is 2 tot 3 behandelings met 24 uur tussenposes, afhangend van die erns van die tekens, gewoonlik genoeg. Hou streng by die vervaardiger se aanwysings ten opsigte van dosis, roete van toediening en onttrekkingsperiode vir melk en vleis, waar hierdie produkte vir menslike gebruik bestem is. KAN ANAPLASMOSE ENTSTOFREAKSIES BEHANDEL WORD MET BLOKBEHANDELING? Blokbehandeling word NIE aanbeveel nie Behandel slegs daardie diere wat n defnitiewe koorsreaksie toon (40 C+) Diere wat ingeёnt is met die anaplasmose-entstof, mag wisselende grade van anaplasmose ontwikkel. Diere wat reageer, mag of mag dalk nie 4-6 weke na inenting koors ontwikkel nie. Hierdie uiters wisselende reaksietyd kompliseer die effektiewe blokbehandeling van n groep diere wat ingeёnt is. Behandeling met tetrasiklien antibiotika, veral wanneer dit te vroeg toegedien word, mag die immuunrespons en graad van immuniteit wat bereik word, nadelig beїnvloed, Blokbehandeling van anaplasmose entstofreaksies word dus NIE aanbeveel nie. 12
HOE BEHEER EK HARTWATER ENTSTOFREAKSIES? Die gebruiklike metode: Die temperatuur van ingeёnte diere behoort daagliks geneem te word. Na inenting kan die hartwaterreaksie van dag 12 30 in beeste en van dag 8 21 in skape en bokke verwag word. Behandeling met n tetrasiklien antibiotika behoort toegedien te word sodra die liggaamstemperatuur >40 C+ bereik. Herhaal die behandeling na 24 uur indien die temperatuur steeds bo normaal is. Die wisselende reaksietye wat by verskillende diere, rasse en individue gekry word, bemoeilik blokbehandeling. Blokbehandeling word algemeen deur boere gebruik om erge entstofreaksies te verhoed. Aangesien die entstof lewende hartwater organismes bevat, sal vatbare diere simptome ontwikkel wat behandeling mag benodig. Die protokol wat aanbeveel word, is die daaglikse neem van liggaamstemperatuur van al die ingeёnte diere. Dit sal n aanduiding gee wanneer die koorsreaksie begin. Reaksies kan 8 21 dae na inenting verwag word in die geval van klein diere en 12 30 dae by beeste. Diere behoort op die tweede dag nadat liggaamstemperatuur 40 C of meer bereik het, met n toepaslike middel behandel te word. Die behandeling moet na 24 uur herhaal word indien die temperatuur nog nie na normaal teruggekeer het nie. As die bogenoemde metode te arbeidsintensief is, i.e. groot groepe, moet n verteenwoordigende groep diere geselekteer word. Teken hul temperature aan en gebruik dit as basis om al die ingeёnte diere te blok. Met hierdie metode loop ons die risiko dat party diere te vroeg behandeling ontvang en ander weer te laat. Die gevolg is dat sommige diere nie immuniteit ontwikkel nie. Behandeling geskied met n tetrasiklien antbiotika en die volledige aanwysings op die houer moet gevolg word. Die immuniteit teen hartwater sal ongeveer 6 tot 8 weke na inenting ontwikkel wees. Die instandhouding van hierdie immuniteit is afhanklik van herinfeksie en sal lewenslank bly indien die diere op hartwaterbesmette veld gehou word. Indien hulle nie weer besmet word nie, sal die diere na n paar maande weer vatbaar word. Kalwers wat voor ouderdom 4-6 weke ingeёnt word, toon geen kliniese tekens nie, maar behoort in elk geval immuniteit te ontwikkel. Alhoewel jong kalwers gewoonlik nie behandeling benodig nie, toon ongeveer 10-20% van kalwers n koorsreaksie en enkeles mag kliniese tekens ontwikkel en daarom behandeling benodig. Die immuniteit wat so in kalwers ontwikkel, is gewoonlik van korte duur en dit is belangrik dat kalwers binne twee maande aan besmette bosluise blootgestel word. Pasgebore lammers en bokkies moet binne hul eerste lewensweek ingeёnt word. 13
KAN HARTWATER ENTSTOFREAKSIES MET BLOKBEHANDELING BEHANDEL WORD? Blokmetode- Inenting van entstof gevolg deur behandeling met tetrasiklien teen die aanbevole dosis op n voorafbepaalde dag afhangend van die tipe dier wat ingeёnt is. Skape en bokke op Dag 11 Eksotiese beesrasse en hul kruisings op Dag 14 Inheemse beesrasse en hul kruisings op Dag 17 Hierdie metode word beskou as nie sonder risiko om diere te verloor aan erge entstofreaksies nie,veral as hulle nie na behandeling vir tenminste drie tot vier weke, afhanklik van die spesie en ras, noukeurig waargeneem word nie. Die blokmetode: Hier word die entstof toegedien en opgevolg met behandeling met tetrasiklien teen die aanbevole dosis (gewoonlik 10mg/kg) op n voorafbepaalde dag, gebaseer op praktiese ervaring, sonder om daaglikse temperature te meet. Die volgende voorafbepaalde dae van behandeling word voorgestel (die dag van inenting word beskou as Dag 0): Skape en bokke op Dag 11 Eksotiese beesrasse en hul kruise op Dag 14 Inheemse beesrasse en hul kruise op Dag 17 Hierdie metode moet met omsigtigheid gebruik word, aangesien individuele diere in uitsonderlike gevalle meer vatbaar mag wees as die res en hulle kan kliniese tekens wys voordat hulle behandeling ontvang. Hierdie metode is ook nuttig wanneer groot getalle diere van n hartwatervry area na n endemiese area geskuif word. Sulke diere moet verkieslik op die plaas van oorsprong geїmmuniseer word. Die volgende veranderlikes kan nie deur hierdie metode geakkommodeer word nie: Verskille in entstof lotte Foutiewe hantering van die koue ketting van die entstof Binneaarse toediening Vatbaarheid van ouderdom en ras WAT IS N ONSTABIELE/STABIELE SIEKTESITUASIE? 14
OM DIERE VAN n NIE-ENDEMIESE NA n ENDEMIESE AREA TE SKUIF OM VAN INTENSIEWE NA ONTSPANNE BOSLUIBEHEER TE VERANDER Immuniseer vatbare diere betyds voordat hulle na hoё risiko, bosluisgedraagde siekte-areas geskuif word Babesiose -tenminste 6 weke voor die tyd Anaplasmose -tenminste 8 weke voor die tyd Hartwater -tenminste 6 weke voor die tyd In areas waar besmette bosluise in voldoende getalle voorkom, behoort alle diere op n jong ouderdom met bosluisgedraagde siekteorganismes besmet te word. (endemiese areas). Kalwers, lammers en bokkies behoort sodoende op natuurlike wyse geїmmuniseer te word en gevolglik behoort geen uitbreke van siektes in hierdie areas voor te kom nie. In so n situasie waar geen gevalle van bosluisgedraagde siektes in n endemiese area voorkom nie, word verwys na n stabiele siektesituasie. Aan die ander kant mag n onstabiele situasie voorkom binne n endemiese gebied as daar te min besmette bosluise voorkom, weens te streng, intensiewe bosluisbeheer of weens die natuur se invloed (bv. droogtes, i.e. die draers is teenwoordig in hierdie gebiede, maar hul voorkoms is onderdruk). Gebiede waar die vektore (bosluise) nie voorkom nie, word nie-endemiese gebiede genoem. Diere in nie-endemiese gebiede het geen ervaring van vektorbesmetting of bosluisgedraagde siekte infeksies nie en moet daarom beskou word as hoogs vatbaar vir bosluigedraagde siektes. Die beweging van vatbare diere van nie-endemiese gebiede na endemiese gebiede hou die van infeksie in die endemiese gebied in. Dit mag lei tot kliniese uitbreke van bosluisgedraagde siektes in die endemiese gebied. Daarom moet hierdie diere betyds geїmmuniseer word voordat hulle na die endemiese gebied geneem word. Babesiose (rooiwater) en hartwater (ehrlichiose) immuniteit neem tot 6 weke na inenting om ten volle te ontwikkel terwyl anaplasmose (bosluisgedraagde galsiekte) immuniteit na 8 weke ontwikkel. Die gepaste immunisering behoort dus vroegtydig uitgevoer te word voordat diere van nie-endemiese gebiede na endemiese gebiede geskuif word. Netso, wanneer van streng, intensiewe bosluisbeheer na n meer ontspanne bosluisbeheer strategie verander wil word, behoort toepaslike immunisering gedoen te word en intensiewe bosluisbeheer toegepas te word tot genoegsame immuniteit in die diere ontwikkel het (tot 8 weke na inenting) HOE VERKRY EK DIE ENTSTOWWE? Die entstowwe mag afgehaal word of direk bestel word by Onderstepoort Biologiese produkte of bestel word deur u veearts, koöperasie of aanlyn vanaf www.obpvaccines.co.za 15
Die entstowwe word in ultra lae temperature geberg en gevries op droё ys versend. Hulle moet gedurende vervoer en berging op droё ys of in vloeibare stikstof gehou word n gewone huishoudelike vrieskas is nie voldoende nie. Moenie beskadigde of lekkende houers aanvaar nie. Geskryf deur: A.M Spickett (spickettam@arc.agric.za) en F.T Potgieter van die Onderstepoort Veterinêre Instituut. 29 Oktober 2012 16
17