Jaarverslag 2005 van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie JaarLIJN2005 OPENHEID Thema s als identiteit, eenheid en verscheidenheid en openheid staan hoog op de Europese agenda van het Nederlandse kabinet. Als u dit jaarverslag leest, kunt u de indruk krijgen dat deze thema s evenzeer karakteristiek zijn voor de Waterlinie en voor de aanpak die we hebben gekozen om er iets moois en waardevols van te maken dat ook de tand des tijds kan doorstaan. Ook in Europees verband. Het thema openheid wil ik in het bijzonder onder uw aandacht brengen. Openheid van het landschap is een belangrijke, gewaardeerde en tegelijkertijd uiterst kwetsbare eigenschap van Waterlinie. En het is - samen met de druk op de ruimte - een centrale opgave in ons Nationaal Project. Het afgelopen jaar is dit door veel betrokkenen nadrukkelijk onder ogen gezien, zowel in de deelgebieden van de Linie, de zogeheten projectenveloppen, als op het overkoepelende Linieniveau. Mede daardoor werd een hoopvol begin gemaakt met het verder uitwerken van de strategie om de openheid te waarborgen, zoals al werd geschetst in het Linieperspectief Panorama Krayenhoff. Openheid is ook een essentieel aspect van de werkwijze die we kiezen. Een open proces met veel ruimte voor lokale invulling, particulier initiatief, de inbreng van vele belanghebbenden en inhoudelijke kennis die uit allerlei onverwachte hoeken tevoorschijn komt. Naarmate we verder van visie naar uitvoering gaan, wordt de essentie van die openheid over belangen die op het spel staan steeds groter. Het afgelopen jaar is de openheid over die belangen steeds meer te zien in de gesprekken. Openheid over de belangen maakt het spannend en biedt de grootste kans op goed afgewogen besluiten en effectuering in de uitvoering. Met genoegen bied ik u dit jaarverslag aan. Ik wens u daarbij veel inzicht en leesplezier toe. Arnold van Vuuren Projectdirecteur NHW WWW.HOLLANDSEWATERLINIE.NL Arie de Leeuw Inundatiesluis bij Woudrichem JAARLIJN 2005 1
publicitaire hoogtepunten Jaaroverzicht 2005: een nieuw logo en een vernieuwde website Twaalf maanden Waterlinie Welkomstbord op Fort Vechten MARKETINGCAMPAGNE De Liniecommissie heeft besloten tot een marketingstrategie voor het merk Hollandse Waterlinie. Onderdeel daarvan is een merknaam en een campagne voor het grote publiek. Het Utrechtse reclamebureau Hemels van der Hart heeft eind 2004 in opdracht van het Projectbureau de marketingstrategie ontwikkeld. Hiertoe is onder meer kwantitatief en kwalitatief onderzoek onder consumenten verricht, op grond waarvan publiciteitscampagnes worden ontwikkeld voor de komende jaren. Belangrijkste doelstellingen zijn een inhoudelijke naamsbekendheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie bij het grote publiek en het stimuleren van recreatie en toerisme. In dit kader is een nieuw logo ontwikkeld, met als slogan Ontdek het geheime wapen van Nederland. In 2005 was de campagne vooral gericht op regionaal niveau. In Utrecht en Zeist is een abri-campagne gehouden, en eind augustus zijn in 25 gemeenten driehoeksborden opgehangen ter aankondiging van de fortenmaand. Ook zijn informatieborden ontwikkeld, voorzien van zogeheten zapcards, kleine kaartjes ter grootte van een PIN-pas die informatie bevatten over bezoeklocaties. Op drie markante plekken in de Waterlinie zijn welkomstborden geplaatst en voor ondernemers en andere belanghebbenden is een huisstijlenhandboek ontwikkeld, de zogeheten toolkit. De website is volledig aangepast aan de nieuwe huisstijl en is publieksvriendelijker geworden. In 2005 is ook de eerste stap gezet naar kleine gadgets, zoals een Waterlinie T-shirt, pepermuntrolletjes en een Waterliniefles. HAALBAARHEIDSONDERZOEK Ondernemers in het Waterliniegebied hebben te kennen gegeven baat te hebben bij een marketingbureau Hollandse Waterlinie dat activiteiten en evenementen van ondernemers coördineert en organiseert, maar dat ook dient als bindend element en vraagbaak. De betrokken Kamers van Koophandel en het Projectbureau hebben in samenwerking met de provincies een haalbaarheidsonderzoek laten uitvoeren. De resultaten van dit onderzoek zijn begin 2006 beschikbaar. EDUCATIE Op het gebied van educatie zijn in 2005 de eerste stappen gezet om een leskist te ontwikkelen voor het basis- en voortgezet onderwijs in het noordelijk deel van het Waterliniegebied. De Rijksdienst voor Monumentenzorg en de Stichting Omgevingseducatie Gooi Vecht- en Eemstreek verwachten dit pakket in het schooljaar 2006-2007 te introduceren. INFORMATIECENTRUM Op Fort Vechten is op 1 september door André van der Zande, directeur-generaal van het ministerie van LNV en Jan Ekkers, gedeputeerde van de provincie Utrecht, een tijdelijk informatiecentrum geopend over de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met dit informatiecentrum wordt vooruitgelopen op de mogelijke inrichting van een Nationaal Liniecentrum in 2008 op dezelfde locatie. Op het fort wordt voor een breed publiek op aantrekkelijke wijze informatie gegeven over thema s als de geschiedenis van de Waterlinie, de huidige en toekomstige functies van de forten en het landschap van de Waterlinie. Het verleden is onder meer zichtbaar in oude documentaire filmbeelden. De toekomst en de uitwerking van het Belvedere-motto behoud door ontwikkeling worden onder meer zichtbaar in Linietafel in Informatiecentrum Fortenmaand september 2005 een oud wachthuisje. Het informatiecentrum Hollandse Waterlinie is financieel mogelijk gemaakt door een Europese POP-subsidie, de provincie Utrecht, het Projectbureau NHW en het Leenherenfonds Utrecht. FORTENMAAND Net als vorig jaar brachten zo n 35000 mensen in de fortenmaand september 2005 een bezoek aan een van de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In totaal deden 29 forten, werken en vestingsteden mee. In de fortenmaand was er speciale aandacht voor kinderactiviteiten. Daarnaast was er een groot aanbod van theater, wandel- en fietsroutes, tentoonstellingen en (thematische) rondleidingen. WATERLIJN EN WEBSITE De driemaandelijkse nieuwsbrief Waterlijn (oplage 2500) kreeg in 2005 een nieuwe rubriek: Een bijzondere plek, waarin bestuurders hun favoriete Waterlinielocatie bespreken Veel aanvragen voor de nieuwsbrief komen binnen via www.hollandsewaterlinie.nl. Deze website is per 1 augustus opnieuw vormgegeven in de nieuwe huisstijl. De website is nu vooral gericht op een breed publiek; via een aparte ingang kunnen professionals hun informatie vinden. Sinds 1 november is een groot deel van de website ook in het Engels te raadplegen. In augustus werd met 5670 bezoekers een nieuw record gevestigd. Ook in de maanden erna was het aantal bezoekers hoger dan de jaren ervoor. In totaal trok de website in 2005 46.417 belangstellenden, een stijging ten opzichte van 2004 met 33 procent. Een groot aantal bezoekers wordt doorgelinkt via de sites van Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Belvedere en www.fietsen.123.nl. Populaire downloads zijn de fietsroutes, Panorama Krayenhoff en Waterlijn. WERKBEZOEKEN EN PRESENTATIES Het Projectbureau heeft in 2005 een bijdrage geleverd aan enkele excursies en presentaties. Zo is een werkbezoek georganiseerd voor de leden van Provinciale Staten van de vijf waterlinieprovincies en zijn er bezoeken geweest van de gemeente Nieuwegein, de ministeries van VROM en Financiën, Staatsbosbeheer en andere organisaties. Daarnaast is in het informatiecentrum Mobilion van Rijkswaterstaat een informatiehoek over de Nieuwe Hollandse Waterlinie ingericht naar aanleiding van een bezoek van koningin Beatrix. De Waterlinie was ook vertegenwoordigd op de vakantiebeurs in Utrecht. In samenwerking met Projectbureau Belvedere is een maquette gemaakt voor de Internationale architectuurbiënnale in Rotterdam, nu te bezichtigen op Slot Loevestein. Tevens zijn in het kader van een kunstproject diverse groepsschuilplaatsen gebruikt als kunstobject. Een voorbeeld zijn de groepsschuilplaatsen nabij Fort Rijnauwen, die voorzien waren van gele en rode voetbalshirtjes. Doel van de kunstenaar was het simuleren van een voetbalwedstrijd. Willem Mes Samenwerkingsverbanden Stelling van Amsterdam Ook in 2005 is er regelmatig contact geweest met de Stelling van Amsterdam. Tijdens een werkbezoek van het Projectbureau is onder meer afgesproken de voorbereiding van een gezamenlijke ondernemersdag in 2006 ter hand te nemen. Hierbij zullen ideeën en ervaringen van Waterlinie en Stelling worden gepresenteerd aan diverse ondernemers, ontwikkelaars en beheerders. Ook is de inzet om de promotie van de forten en stellingmaand in september 2006 gezamenlijk te gaan uitvoeren. Oude Hollandse Waterlinie In oktober heeft de NHW zich gepresenteerd op een zeer drukbezochte studiedag van de Oude Hollandse Waterlinie. Via presentaties, een discussie en tentoonstellingen werden problemen zichtbaar over onder meer de openheid van de inundatiegebieden en de rol van de gemeenten en waterschappen. Verder is er kennis en zijn er ideeën uitgewisseld over de marketing en promotie van beide linies. Fort Wierickerschans, Oude Hollandse Waterlinie Nationale Landschappen De Nieuwe Hollandse Waterlinie, de Stelling van Amsterdam en het Groene Hart (waarin de Oude Hollandse Waterlinie ligt) zijn in de Nota Ruimte aangeduid als Nationaal Landschap. De NHW werd, net als eerder in de nota Belvedere en de Architectuurnota, aangewezen als een Nationaal Project. Naast de bestuurlijke afstemming zijn er plannen in uitvoering om een gezamenlijke vaar- en verhalenroute te ontwikkelen in de drie linies. NHW en Rijkswegen Op de plaatsen waar de Waterlinie diverse rijkswegen kruist (A2, A12, A27) heeft het Projectbureau afspraken gemaakt met Rijkswaterstaat over de zichtbaarheid van de Waterlinie. Zo is bij de verbreding van de A2 en de Diefdijk de oude waterkering vervangen door een moderne kering, een ontwerp van de architect Ben van Berkel. Op deze plaats wordt bij de inrichting tevens aandacht besteed aan informatie over de Linie voor weggebruikers via publieksborden. Bij de kruising van de A12 en de NHW, ter hoogte van de forten Vechten en Rijnauwen, worden diverse ideeën uitgewerkt voor informatie over de Waterlinie op het nabijgelegen benzinestation. Wim van Est Voor meer informatie: www.hollandsewaterlinie.nl, www.fortvechten.nl, www.fortenmaand.nl. JAARLIJN 2005 2 3 Voor meer informatie: www.stelling-van-amsterdam.nl, www.nationalelandschappen.nl.
advisering interview Kwaliteitsteam wil projecten Waterlinie-proof maken Gevraagd en ongevraagd advies Eind 2004 was de oprichting van het Kwaliteitsteam een feit. Naast voorzitter Dirk Sijmons, landschapsarchitect en Rijksadviseur voor het Landschap, bestaat het team uit Eric Luiten, opsteller van Panorama Krayenhoff en sinds 2005 deeltijdhoogleraar Cultuurhistorie & Ontwerp (TU Delft), Gert Middelkoop, docent ruimtelijke economie aan de VU en Ed Taverne, emeritus hoogleraar stedenbouw- en architectuurgeschiedenis aan de RU Groningen. O p papier stond duidelijk verwoord wat er van dit team werd verwacht: Het Kwaliteitsteam heeft als taak de Liniecommissie, enveloppecommissies en gemeenten gevraagd en ongevraagd te adviseren over kwaliteitsaspecten van voorgenomen of te ontwikkelen plannen. Het betreft zowel projecten die onder verantwoordelijkheid van de Liniecommissie worden uitgevoerd als plannen en uitvoeringsprojecten die onder verantwoordelijkheid van een ander bevoegd gezag worden ontwikkeld en uitgevoerd, maar welke relevant zijn voor het realiseren van Panorama Krayenhoff. 2005 Was het jaar waarin moest blijken of dit concept werkte. Er werd begonnen met een viertal veldexcursies, om de actuele situatie van de Waterlinie te verkennen. Deze excursies werden gecombineerd met gesprekken met regionale bestuurders. De veldbezoeken hebben behalve de kennismaking met deze bestuurders ook adviezen opgeleverd en zes kwalitatieve criteria, die door de Liniecommissie worden gebruikt om de kwaliteit van plannen te toetsen. Het Klooster Een van de adviezen van het Kwaliteitsteam betrof bedrijventerrein Het Klooster in Nieuwegein. Hierover ontstond discussie, hetgeen resulteerde in een schriftelijk advies aan het college van B&W van Nieuwegein. Uiteindelijk is in 2006 een definitief inrichtingsplan opgesteld onder de naam Kloosterlinie. Ook werd de gemeente Culemborg geadviseerd over de plannen die onderdeel uitmaken van de aanvraag Budget Investering Ruimtelijke Kwaliteit. De BIRK-aanvraag bestaat uit de Molenkade, het Werk aan het Spoel, de westrand van Culemborg en het Waterliniewandelpad. Vooral over de geplande bebouwing in het schootsveld van het Werk aan het Spoel is de discussie nog gaande. Een ander advies betrof de sloop van de naoorlogse NAVOloodsen rond Fort Altena, een advies dat is opgevolgd. Het ontwerp voor de uitbreidingswijk Hoog Dalem bij Gorinchem, geïnspireerd door de Waterlinie, is eveneens door het Kwaliteitsteam beoordeeld, waarbij de hoop werd uitgesproken dat de uitwerking in het veld Waterlinie-proof zal zijn. Verder biedt de handreiking Buitendijks bouwen voor Woudrichem aanknopingspunten voor rivierverruiming, waterberging en bouwen in het Waterliniegebied. Wat de Bloemendalerpolder in het noordelijk deel van de Waterlinie betreft meent het Kwaliteitsteam dat de hoofdpunten uit Panorama Krayenhoff (het accentueren van de hoofdverdedigingslijn en het openhouden van de inundatievlakte) in dit gebied veel duidelijker tot uiting kunnen worden gebracht. Daarnaast ziet het team de verdichting aan de westkant graag gepaard gaan met investeringen in de openheid en de recreatieve toegankelijkheid ten oosten van de Vecht. Het betrekken van de oostelijke polders in de grondexploitatie van de Bloemendalerpolder is een van de mogelijkheden om de openheid ten oosten van de Vecht te garanderen. Kraag van Utrecht In de Kraag van Utrecht kwam de complexiteit aan de orde van de relatie tussen infrastructuur, woningbouw en bedrijventerreinen enerzijds en de groen-blauwe waarden van de Waterlinie anderzijds. Het Kwaliteitsteam heeft begrip voor de belangenafweging van bestuurders, maar wijst ook op de mogelijke winst als advies in een vroegtijdig stadium gegeven wordt. Een voorbeeld is de herstructurering van de Utrechtse Kromhoutkazerne, waarvoor het ministerie van Defensie aan het begin van de planvorming contact zocht met het Kwaliteitsteam. Veel aandacht was er voorts voor de enveloppeopdrachten die eind 2005 zijn opgeleverd door de enveloppecommissies. Het overkoepelende advies voor alle enveloppecommissies richtte zich op de verwoorde ambitie en de beschreven strategie om deze ambitie te verwezenlijken. Dit advies is in goede aarde gevallen en is een hulpmiddel gebleken voor het aanscherpen van de strategie en ambitie in de afzonderlijke enveloppen. Enkele adviezen van het Kwaliteitsteam hebben het beoogde effect gehad, andere spelen nog een rol in de bestuurlijke besluitvorming. Het afgelopen jaar is in brede kring duidelijk geworden dat de Waterlinie meer is dan een cultuurhistorisch project; dat het ook betekenis heeft voor de ruimtelijke ordening van nu. Ed d Hondt, voorzitter van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie, kijkt terug op een geslaagd jaar. Ed d Hondt, voorzitter Liniecommissie: Er wordt over schuttingen heen gekeken H et meest bijzondere moment van 2005 was voor mij de ondertekening van de bestuursovereenkomst Nieuwe Hollandse Waterlinie en de opening van het informatiecentrum op Fort Vechten. Beide gebeurtenissen vonden plaats op een mooie nazomermiddag, op 1 september om precies te zijn. Op zo n moment realiseer je je dat het is gelukt om vijf provincies en vijf departementen op een lijn te krijgen, en wie de bestuurlijke wereld een beetje kent, weet dat dat niet vanzelfsprekend is. Er wordt over schuttingen heen gekeken, dat werd me duidelijk. We zijn echt begonnen. Ed d Hondt, voorzitter van de Liniecommissie, waarin de bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie betrokken departementen en provincies zijn vertegenwoordigd, kijkt terug op een in grote lijnen zeer geslaagd jaar. Ik ben een ongeduldig mens, dus ik had gehoopt dat we nog meer zouden bereiken, maar het rijtje mijlpalen is zonder meer aanzienlijk. Om te beginnen is het afgelopen jaar in brede kring duidelijk geworden dat de Waterlinie meer is dan een cultuurhistorisch project; dat het ook betekenis heeft voor de ruimtelijke ordening van nu. Langzaam worden de contouren zichtbaar van een integrale benadering, waarbij de Waterlinie een herkenbaar element in Arie de Leeuw het landschap is, of weer wordt. Bij externe partijen is dat besef het afgelopen jaar onmiskenbaar doorgedrongen. Fort Voordorp In praktische zin is er eveneens veel bereikt, stelt d Hondt vast. Ik noemde al de opening van het informatiecentrum op Fort Vechten, waar overigens eveneens veel aandacht is voor de Romeinse Limes. Ook de congresfunctie van Fort Voordorp heeft een positieve ontwikkeling doorgemaakt. Dat is trouwens vooral gebeurd op initiatief van de eigenaar, als Liniecommissie hebben we ons daar eigenlijk niet eens zoveel mee bemoeid. Dat is precies zoals we het graag zien: het betekent dat een initiatief breed gedragen wordt en economisch haalbaar is. Ook verder zijn er pluspunten te noemen. De ideeënontwikkeling rond Fort Everdingen en Fort Honswijk kwam op gang, evenals de plannen rond Fort Altena en de Plofsluis. En dan zwijg ik nog over de vele wandelpaden en andere kleinschalige ontwikkelingen waarmee kon worden begonnen. Positief was eveneens de sfeer in de Liniecommissie. Aanvankelijk was het zoeken naar de juiste vorm, en ook duurde het even voordat door alle betrokkenen een gemeenschappelijk gezichtpunt werd ervaren. Maar nu wordt er open en vrij gediscussieerd, ook door leden van de commissie die geen direct belang hebben bij het betreffende onderwerp. Uiteraard waren er ontwikkelingen die minder voorspoedig verliepen. Het bleek achteraf gemakkelijker om een aantal quick wins op een rijtje te zetten, zoals we in 2004 hebben gedaan, dan om die projecten uitgevoerd te krijgen. De werkelijkheid van het gemeentelijke bestuur en de bijbehorende procedures is nu eenmaal weerbarstig. Ook de belangstelling van markpartijen, die tenslotte een belangrijke rol moeten gaan spelen in het Nationaal Project, had wat mij betreft groter mogen zijn. Daarbij speelt ongetwijfeld een rol dat nationaal de plannen voor publiek-private samenwerking zijn opgeschort. Ik heb er alle vertrouwen in dat dat komend jaar, als de projectenveloppen verder worden geoperationaliseerd, ten goede zal keren. Al met al ben ik tevreden. Er zijn weinig Nationale Landschappen die al zo ver zijn gevorderd als wij, en dat is een goede zaak. Het voert misschien te ver om te zeggen dat we als vlaggenschip fungeren, maar ik denk toch dat we een goed voorbeeld geven hoe het kan. Fort Altena, waar de na-oorlogse NAVO-loodsen zijn gesloopt Het Kwaliteitsteam op veldverkenning in de Kraag van Utrecht JAARLIJN 2005 4 5
bestuurlijke ontwikkelingen 2005 Van visie naar uitvoering De Nieuwe Hollandse Waterlinie als ruimtelijk herkenbare eenheid te behouden en passend te ontwikkelen, dat was ook in 2005 het streven van de betrokken bestuurders. Zowel in de Liniecommissie als in de projectenveloppen. Dit kwam onder meer tot uiting in de start van een aantal quick wins. Consolidatie Fort Uitermeer in 2005 O p 1 september werd op Fort Vechten de bestuursovereenkomst getekend, de raamafspraak waarin de vijf Waterlinieprovincies en het Rijk hebben vastgelegd hoe zij samen en met anderen de uitvoering van het Linieperspectief Panorama Krayenhoff organiseren. Het was een feestelijke dag en een bijzondere mijlpaal, in de aanwezigheid van onderen anderen Ed d Hondt, voorzitter van de Liniecommissie, en directeur-generaal André van der Zande van het ministerie van LNV. De ondertekening van de bestuursovereenkomst en de uitwerking van de zeven projectenveloppen (ook wel als gebiedseenheden aangeduid) hangen nauw met elkaar samen. De projectenveloppen worden uiteindelijk door de Liniecommissie geadresseerd aan de Gedeputeerde Staten van de betrokken provincies, die daarmee verantwoordelijk worden gesteld voor regie en realisatie van gewenste ontwikkelingen, vanzelfsprekend in nauw overleg met samenwerkingspartners en belanghebbenden. Zowel het bereikte akkoord als de concrete doorwerking in de enveloppen waren het startsein voor een belangrijke wending in het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie, die kan worden samengevat met de woorden van visie naar uitvoering. Onder dat richtinggevende en motiverende adagium is in 2005 veel werk verzet. Onmisbare schakel daarbij was de inrichting van de verschillende enveloppecommissies. Daarmee konden immers proces, inhoud en plan- ning worden opgezet in het aanlooptraject naar hun eerste belangrijke taak: de regionale uitwerking van Panorama Krayenhoff in termen van ambitie en strategie. Aanvankelijk leek de installatie van de enveloppecommissies wat aarzelend op gang te komen, maar uiteindelijk werd voor elke enveloppe een passend sturingsgremium gevonden. Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie verleende daarbij assistentie in de vorm van voorbereiding, advisering en inhoudelijke bijdragen, die de eenheid van handelen bevorderde. Ambitie Na de zomer is vervolgens onder auspiciën van de commissies verder gewerkt om doelen uit de bestuursovereenkomst concreet te vertalen naar acties en projecten om de Nieuwe Hollandse Waterlinie als ruimtelijk herkenbare eenheid te behouden en passend te ontwikkelen. Het ging daarbij in deze eerste procesfase om de formulering van ambitie en strategie. Ter ondersteuning van dit proces zijn door het Projectbureau tussentijdse afstemmingsmomenten met projectleiders van de enveloppen georganiseerd, waarbij wederzijds ervaringen en kennis kon worden uitgewisseld. Belangrijk was daarbij de rol van het Kwaliteitsteam onder leiding van de Rijksadviseur voor het landschap, Dirk Sijmons. Die interventie genereerde diverse handreikingen, waarbij vooral de samenhang tussen bescherming, beheer, ontwikkeling, exploitatie en De leden van de Liniecommissie De ondertekening van de bestuursovereenkomst door André van der Zande rolvraagstukken centraal stond. De leden van de overkoepelende Liniecommissie constateerden in december 2005 tot hun tevredenheid dat de gemaakte afspraken qua proces door alle enveloppecommissies goed zijn opgepakt. Dit biedt een opstap voor vervolgacties: de uitwerking van een uitvoeringsplan, tot medio 2006, als opmaat naar de daadwerkelijke uitvoeringsfase, toegespitst op de beide tranches van het Investeringsbudget Landelijk Gebied (voor de perioden 2007-2014 en 2014-2020). Staal en steen Het aantal uitvoeringsprojecten was in 2005 geringer in aantal dan de Liniecommissie had gehoopt. Dit is onder meer te wijten aan tijdrovende procedures en uiteenlopende belangen. Desondanks zijn in 2005 diverse zogeheten quick wins van start gegaan. Dit zijn relatief kortlopende projecten die vooruitlopend op latere financiering nu al kunnen worden uitgevoerd. Het tijdelijke informatiecentrum op Fort Vechten is er een goed voorbeeld van, evenals diverse kleinere herstel- en restauratieprojecten, zoals de aanpak van Fort Altena, waarvan de eerste fase sloop van de mobilisatieloodsen en herstel van de aarden wallen inhoudt. Een belangrijke impuls was eind 2005 het besluit van de provincie Utrecht om circa negen miljoen euro beschikbaar te stellen voor 39 quick wins. Dit biedt perspectief voor tastbare projecten in de komende tijd in hout, staal en steen. In een aantal gebieden zijn in 2005 bovendien aanzetten gedaan voor integrale gebiedsontwikkeling. Voorbeelden hiervan zijn Munnikenland, waar de combinatie van het programma Ruimte voor de Rivier en het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie tot een kwaliteitsimpuls rond Slot Loevestein kan leiden. In de omgeving van de Linge bij Asperen, in de westrand van de gemeente Culemborg, aan de oostrand van Gorinchem en op het eiland van Schalkwijk in de gemeente Houten zijn vergelijkbare ontwikkelingen gaande, die een samengaan betekenen van ruimtelijke ordening en ontwikkeling van cultureel erfgoed. Voor meer informatie: www.hollandsewaterlinie.nl. Organisatie en financiën I JAARLIJN 2005 6 7 n het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie vonden op enveloppeniveau in 2005 de nodige veranderingen plaats. Provincies, Rijk en gemeenten hebben hun organisatie ingericht op de uitvoering van de plannen voor de Waterlinie. Zo zijn projectleiders aangesteld en enveloppecommissies gestart. Medio 2005 is de bestaande liniebrede organisatiestructuur geëvalueerd. Op basis hiervan is de ambtelijke en maatschappelijke overlegstructuur opnieuw gepositioneerd en vormgegeven, om beter te passen in de huidige fase van het project. In het najaar van 2005 zijn de voorbereidingen getroffen om de nieuwe organisatiestructuur per 2006 operationeel te laten zijn. De leden van de Liniecommissie raakten in 2005 steeds beter op elkaar ingespeeld. In dit bestuur van het Nationaal Project hebben vertegenwoordigers zitting van de vijf betrokken departementen en de vijf Linieprovincies, onder leiding van onafhankelijk voorzitter Ed d Hondt. Het resultaat van de goede samenwerking was onder meer een bestuursovereenkomst tussen Rijk en provincies. De projectgroep die de besluitvorming voorbereidt, de ambtelijke weerspiegeling van de Liniecommissie, aangevuld met vertegenwoordigers van gemeentelijke verbanden, waterschappen, de Rijksdienst voor de monumentenzorg en Staatsbosbeheer, was ook in 2005 actief. Diverse maatschappelijke organisaties, onder meer op het terrein van natuur, recreatie, landbouw en cultureel erfgoed, zijn nog steeds in een klankbordgroep vertegenwoordigd onder leiding van Doede Kok. Het Kwaliteitsteam onder voorzitterschap van Dirk Sijmons boekte zijn eerste resultaten in de vorm van lokaal gerealiseerde planwijzigingen. Het Projectbureau NHW voerde ook in 2005 het secretariaat. I n totaal was met goedkeuring van de Liniecommissie voor 2005 een dekking gevraagd voor 2,4 miljoen euro voor de uitvoering van het jaarplan van het Projectbureau. Daarvan is door het rijk in augustus bijna 2,3 miljoen toegekend. Aan de uitgavenkant is een bedrag van 1,9 miljoen gerealiseerd voor programma en apparaat (10 fte), overeenkomstig het jaarplan 2005. De besteding viel daarmee 0,4 miljoen lager uit dan was toegestaan. Een bedrag van 0,1 miljoen wordt verklaard door meevallende apparaatskosten, en het overige deel door het achterblijven bij de verwachtingen van resultaten op het gebied van quick wins (de belangrijkste factor), publiek-private samenwerking en de verdere uitwerking van het instrumentarium ruimtelijke kwaliteit. Voor PPS en de quick wins is het Projectbureau in hoge mate afhankelijk van initiatieven van derden. Door de gezamenlijke partijen in de Liniecommissie is in september 2005 een extra bedrag van 0,1 miljoen toegezegd, waarmee een impuls kon worden gegeven aan publiekscommunicatie. V.l.n.r. Maurizio Purcaro, Rob Zakee, Rienke Groot, Susanne Berkers, Arnold van Vuuren, Annemiek Tromp, Karl Blokland, Marianne de Jonge, Paul Berends en Titia Blom.
internationaal Hergebruik militair erfgoed kan economische impuls betekenen Europese verdedigingslinies Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie was in 2005 ook internationaal actief. De achterliggende gedachte is dat de oude verdedigingslinies, relikwieën van een verdeeld Europa, nu een samenbindend element kunnen zijn. Enerzijds zou dit moeten leiden tot meer aandacht en middelen vanuit de EU en anderzijds tot nieuwe concrete uitvoeringsprojecten, samen met andere lidstaten. B ij de internationale inzet van het projectbureau stond het ASCEND-project (Achieving the Socio- Economic Re-use of Military Land and Heritage) centraal. Dit is een project dat acht Europese regio s met een militaire geschiedenis met elkaar verbindt. In het kader van dit project begon in april 2005 een nieuwe ronde workshops. De eerste vond plaats in La Rochelle (Frankrijk). Hoofdonderwerp was het hergebruik van militair erfgoed voor het toerisme, met als subthema onder meer de inzet van vrijwilligers. Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie presenteerde Werk IV in Bussum als een inspirerend voorbeeld. De tweede workshop, met als thema civilian use, vond plaats in Rostock (Duitsland). Subthema was hergebruik als museum. De derde workshop was begin juni in Karlskrona (Zweden). Thema was onderwijs, subthema s waren hergebruik van militair erfgoed door universiteiten en andere organisaties, en de rol van lokale autoriteiten daarbij. Begin november werd in Nederland een workshop georganiseerd, deels in het Vestingmuseum van Naarden. Thema s waren de selectie en analyse van best practices in het hergebruik voor publieke doeleinden en het aanscherpen van politieke aanbevelingen richting Europese Unie. Het hergebruik van militair erfgoed kan een lokale economische impuls betekenen en sociale ontwikkelingen in gang zetten die leiden tot de verbetering van de omgevingskwaliteit, concludeerden de deelnemers. Eind 2006 vindt een slotconferentie plaats waarin alle conclusies en aanbevelingen van de workshops samen komen. In juni nam het Projectbureau bovendien deel aan twee andere internationale bijeenkomsten. In juni werd in Magdeburg (Duitsland) een congres georganiseerd met als Een gewelf van de vestingstad Cartagena (Spanje) Fort aan de Klop, waar een EU-workshop plaatsvond in het kader van het EU-project Crossing the Lines thema Fortificaties van de negentiende eeuw en hun mogelijke hergebruik. Eind juni vond bij Fort de Klop een workshop plaats van het EU-project Crossing the Lines. Dit is een uitvoeringsproject met een focus op restauratietechniek, waarin Fort de Klop, Fort 4 (Antwerpen) en de Martello towers en Fort Tilbury (Essex, Engeland) de partners zijn. In augustus vond op Fort Vechten de tweede editie plaats van het zomerkamp. Acht jongeren uit Verona werkten samen met Nederlandse leeftijdgenoten aan de verbouwing van Barak Z tot tijdelijk informatiecentrum van de Waterlinie. Begin september werkte een aantal van deze jongeren opnieuw samen bij Fort Gisella in Verona aan een verbouwing tot jeugdherberg. Door de toenemende internationale contacten in 2005 zijn verkenningen uitgevoerd naar mogelijkheden om samen met partners nieuwe projecten te starten. Dat is nodig om de weg te bereiden naar definitie van nieuwe projecten in 2006 en 2007. Voor meer informatie: www.ascendpartnership.net, www.crossingthelines.com. Jaarlijn 2005 is een uitgave van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Oplage 2500, maart 2006. Postbus 406, 3500 AK Utrecht Bezoekadres: Muntstraat 7, Utrecht www.hollandsewaterlinie.nl Redactie: Projectbureau NHW, Titia Blom en Annemiek Tromp info@hollandsewaterlinie.nl Tekstverzorging: Bert Bukman, Utrecht Vormgeving: SOK Visueel Management Druk: Thieme Amsterdam bv JAARLIJN 2005 8