KAS IK STROOI BEWUST VOOR RENDEMENT EN DUURZAAMHEID

KA R VOOR RENDENT EN DUURZAAMID Uw handleiding bij de keuze van stikstofmeststof

1 Inleiding Tussen de werking van stikstofmeststoffen bestaan belangrijke verschillen. Met de uitgebreide informatie in deze handleiding helpt DM Agro u een bewuste keuze te maken. Want kunstmestsoorten zijn wezenlijk verschillend in rendement, strooieigenschappen en duurzaamheid. Daarnaast heeft u te maken met wetgeving. Binnen het huidige mestbeleid bent u gedwongen bij de bemesting steeds nauwkeuriger te werk te gaan. Ook de krapper wordende stikstofgebruiksnormen noodzaken u meststoffen te kiezen met de hoogste stikstofbenutting en laagste verliezen. Reden te meer om een goed onderbouwde keuze te maken. In deze handleiding kunt u verschillende testen en onderzoeken naast elkaar leggen. Uit al deze onderzoeken blijkt dat de werking van Nutramon KA onovertroffen en efficiënt is. Waarom? Omdat Nutramon KA juist op rendement, strooieigenschappen en duurzaamheid heel goed scoort. Bovendien geeft het product de hoogste stikstofbenutting en het stimuleert de mineralisatie van mest. Op de NutriNorm website staan nog meer resultaten en aanvullende informatie. In deze handleiding vindt u alle onderbouwing die u nodig heeft om tot een bewuste stikstofbemesting te komen. Zodat ook u kunt zeggen: Ik strooi bewust. R R R Nutramon KA KA Ureum R R R R R Rendement R R R R R R R trooieigenschappen R R R R Duurzaamheid (CO 2 emissie) 02 inleiding

2 Verschillende stikstofvormen De stikstofvorm in uw kunstmest is van groot belang. Niet elke vorm wordt door planten even goed opgenomen. De verschillen betreffen de werking, de stikstofverliezen en de effectiviteit. We onderscheiden drie belangrijke stikstofvormen: nitraatstikstof, ammoniumstikstof en amidestikstof. 2.1 Nitraatstikstof (NO 3 N) Deze stikstofvorm is direct voor de plant beschikbaar. et gewas neemt bij voorkeur en overwegend (09) deze stikstofvorm op. Nitraatstikstof beweegt zich in de bodem via het bodemvocht naar de wortels van het gewas. Voor een vlotte groei moet daarom voldoende nitraat aanwezig zijn. Nitraat kan bij extreme omstandigheden uitspoelen naar diepere lagen of bij zuurstofgebrek in de bodem denitrificeren. Zie paragraaf 3.4 Uitspoeling van stikstof en 3.5 Denitrificatie. Afb. 2.1 Nitraatstikstof Nitraat NO 3 2.2 Ammoniumstikstof (N 4 N) Deze vorm van stikstof wordt in de eerste weken na bemesting vastgelegd in microorganismen. et komt daarna geleidelijk weer ter beschikking van het gewas. et is een stikstofvorm die omgezet wordt in nitraatstikstof. Dit kost afhankelijk van de bodemtemperatuur enige tijd. De omzetting van van de aanwezige ammonium naar nitraat neemt bij een bodemtemperatuur van ºC 2 weken in beslag. Bij 20 ºC duurt de omzetting van 1 week. et is daardoor enigszins traagwerkend. Ammoniumstikstof is niet mobiel in de grond en kan daardoor niet uitspoelen. Voor opname moeten Bodemtemperatuur ( C) 20 5 De omzetting van ammoniumstikstof is afhankelijk van de bodemtemperatuur Bron: Amberger en Vilsmeier, 194 Grafiek. 2.2 1 2 3 4 5 6 7 omzettingstijd in weken ( als nitraat) Bron: Landw umwe reakto 03 verschillende stikstofvormen Vergelijking meststoffen op wintertarwe 2009 op löss (N = 195 )

de wortels naar de ammoniumstikstof toe groeien. Niet alle wortels komen zo in contact met deze stikstof. Ammoniumstikstof is niet gevoelig voor uitspoeling. Bij lage temperaturen (onder de ºC) hebben gewassen zoals aardappelen en gras een voorkeur voor ammoniumstikstof. omzetting Ammonium N 4 + Nitraat NO 3 Afb. 2.2 Omzetting van Ammonium N 4 + naar Nitraat NO 3 2.3 Amidestikstof Deze stikstofvorm zit in ureum. et is een organische stikstofvorm die met behulp van het enzym urease eerst omgezet wordt in ammoniumstikstof. Door de lokale pstijging geeft dit grote risico s voor ammoniakverliezen. Zie paragraaf 3.3 tikstofverliezen. et is traagwerkend. In de bodem is amidestikstof gevoelig voor uitspoeling. Amidestikstof kan in beperkte hoeveelheden direct via het blad opgenomen worden. omzetting Ureum CO(N 2 ) 2 Ammonium N 4 + Nitraat NO 3 Afb. 2.3 Omzetting van Ureum CO(N 2 ) 2 naar Ammonium N 4 + naar Nitraat NO 3 04 verschillende stikstofvormen

3 De stikstofvormen in meststoffen 3.1 tikstofvormen Om de meest effectieve manier van bemesten toe te kunnen passen, is het goed te weten wat er precies in een bepaalde meststof zit. Welke stikstofvorm zit er bijvoorbeeld in de mest? En in welke hoeveelheid? En hoe zit met de verzuring van de bodem door de meststoffen? Voor het kiezen van de juiste meststof is het ook van belang om het antwoord van deze vragen te kennen. Tabel 3.1: tikstofsamenstellingen van enkele meststoffen Aandeel stikstof in de vorm van Meststof NO 3 N N 4 N AmideN KA 50 % 50 % 25 % 25 % 50 % Ureum 0 % Ammonsulfaatsalpeter (A, Entec) 30 % 70 % Zwavelzure ammoniak 0 % 3.1.1 Kalkammonsalpeter (KA) Kalkammonsalpeter (KA) is een ammoniumnitraat houdende meststof. De nitraatstikstof werkt snel. et ammoniumdeel werkt wat vertraagd. et is een universele, efficiënte meststof. et risico van ammoniakverliezen is erg laag. Kalkammonsalpeter werkt enigszins verzurend maar door de toevoeging van Dolomiet werkt Nutramon KA minder verzurend dan andere KA soorten. Zie paragraaf 3.6 Verzurende werking. 3.1.2 is een vloeibare meststof met amidestikstof (ureum), 25% nitraatstikstof en 25% ammoniumstikstof. De meststof werkt vertraagd, omdat de amidestikstof eerst omgezet moet worden in ammoniumstikstof, die op zijn beurt omgezet moet worden in nitraatstikstof. In proeven meldt men ook stikstoffixatie, waardoor een deel van de stikstof tijdelijk niet beschikbaar is. Door de hoge zoutconcentratie vraagt het gebruik speciale aandacht, anders is er kans op ernstige bladverbranding. is behoorlijk agressief. De opslag en de spuitmachine vragen daarom speciale anticorrosie voorzieningen. Bij onjuiste toepassing is de kans op ammoniakverliezen hoog. Door het 05 de stikstofvormen in meststoffen

ontbreken van een vulstof werkt de meststof sterker verzurend dan kalkammonsalpeter. Zie paragraaf 3.6 Verzurende werking. 3.1.3 Ureum/Carbamide Deze meststof bevat 46% stikstof in de vorm van amidestikstof, een organische stikstofvorm. et wordt ook als bladmeststof gebruikt. In de bodem werkt het vertraagd, omdat ureum eerst omgezet moet worden in ammoniumstikstof en daarna in nitraatstikstof. De kans op ammoniakverliezen is erg hoog. Zie paragraaf 3.3 tikstofverliezen. Deze verliezen variëren sterk. Door het ontbreken van een vulstof werkt de meststof sterker verzurend dan kalkammonsalpeter. Zie paragraaf 3.6 Verzurende werking. 3.1.4 Ammonsulfaatsalpeter Deze meststof bevat ammoniumnitraat en zwavelzure ammoniak (ammoniumsulfaat). et ammoniumgehalte is hoog. Dit vergroot de kans op hoge ammoniakverliezen op kleigrond. In ammoniumvorm spoelt de stikstof niet uit. De ammoniumstikstof werkt vertraagd. et product bevat 13% zwavel, dit geeft de meststof een sterk verzurend karakter. Entec is een ammonsulfaatsalpeter met een nitrificatieremmer. Zie paragraaf 3.2 Nitrificatieremming. 3.1.5 Zwavelzure ammoniak Dit kristallijne product bestaat uit ammoniumsulfaat. De stikstof is volledig in ammonium vorm aanwezig. In deze vorm spoelt de stikstof niet uit. De meststof heeft door het hoge zwavelgehalte (24%) een zeer sterk verzurend karakter. et wordt op beperkte schaal gebruikt voor zuurminnende gewassen zoals aardappelen. De meststof werkt vertraagd omdat de ammoniumstikstof eerst omgezet moet worden in nitraatstikstof. Voor kleigronden is de meststof zonder directe inwerking minder geschikt. De kans op aanzienlijke ammoniakverliezen is groot. 3.2 Nitrificatieremming Aan bepaalde meststoffen is een zogenoemde nitrificatieremmer toegevoegd. Deze chemische stof remt gedurende een bepaalde tijd de omzetting van de ammoniumstikstof in het product in nitraatstikstof. Doel van de toevoeging is om de kans op uitspoeling te verminderen. Neveneffect is dat de stikstof langer in ammoniumvorm blijft, terwijl het gewas een voorkeur heeft voor nitraatstikstof. ierdoor kan een groeiremming ontstaan met lagere opbrengsten als resultaat. De vertraagde omzetting is afhankelijk van de soort chemische bijvoeging en de bodemtemperatuur. omzetting met Nitrificatieremming + Ammonium N 4 Nitraat NO 3 Afb. 3.2 Omzetting met nitrificatieremming 06 de stikstofvormen in meststoffen

3.3 Ammoniakstikstofverliezen Van alle meststoffen geeft kalkammonsalpeter de laagste ammoniakverliezen. lechts een klein deel van de stikstof (2%) in ammoniumnitraathoudende meststoffen gaat gemiddeld verloren in de vorm van ammoniakemissie. Dat is gunstig. Daarmee is KA een meststof die het hoogste aandeel stikstof beschikbaar houdt voor de planten. In de grafiek hiernaast zijn de gemiddelde ammoniak stikstof verliezen weergegeven van kalkammonsalpeter, urean en ureum. gasvormige N 3 verliezen en CO 2 emissie omzetting + Ureum CO(N 2 ) 2 Ammonium N 4 Afb. 3.3 Ammoniakstikstofverliezen Nitraat NO 3 Bij urean, ureum De omzetting of ureumhoudende van ammoniumstikstof meststoffen vindt een omzetting plaats naar nitraat is afhankelijk van de bodemtemperatuur vorm voordat het gewas de stikstof kan opnemen uit de bodem. 20 ierbij kunnen aanzienlijke ammoniakverliezen optreden. De gemiddelde ammoniakverliezen bij urean en ureum kunnen erg variëren. De weersomstandigheden en de toedieningstechniek hebben een zeer grote invloed. Bodemtemperatuur ( C) 5 Bij ureumhoudende 1 meststoffen 2 3 4 treden 5 6 de 7 grootste verliezen omzettingstijd op: in weken ( als nitraat) bij bovengrondse Bron: Amberger Vilsmeier, aanwending. 194 drogend weer en wind. temperaturen > 15 ºC. zandgronden. bodems met hogere p s (klei). bij direct contact met de lucht (open of kort gewas). Ammoniakverliezen (%) 16 14 12 6 4 2 0 De gemiddelde ammoniakverliezen van KA, urean en ureum 2% % 15% KA Ureum Bron: BMVEL/UBAAmmoniakEmissionsinventar der deutschen Landwirtschaft und Minderungsszenarien bis zum Jahre 20, umweltforschungsplan des bundesministeriums für umwelt, naturschutz und reaktorsicherheit, Forschungsbericht 299 42 245/02, UBAFB 000249 Grafiek 3.3 Gemiddelde ammoniakstikstofverliezen Op 2250 Bron: 22 3.4 Uitspoeling van stikstof Vergelijking meststoffen op wintertarwe 2009 Alleen nitraatstikstof op löss kan (N uitspoelen = 195 ) of denitrificeren. De uitspoeling van deze nitraat stikstof 12750 in het groeiseizoen wordt vaak overschat. Wanneer nitraatstikstof 305 buiten bereik 12250 komt van het gewas en niet meer capillair opstijgt door drogende 11750 07 omstandigheden is er sprake van verlies. KA bestaat voor 11250 de helft uit nitraatstikstof. De andere helft is ammoniumstikstof. Deze wordt 750 omgezet in nitraatstikstof 2x Entecafhankelijk 2x 3x Nutramon van de bodemtemperatuur. N N KA N Opbrengst in Bron: Rapport WR 73. Bemestingsonderzoek wintertarwe DM Agro 2009 G. Meuffels en C. Crombach, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, Wageningen 2009 07 de stikstofvormen in meststoffen gasvormige N 3 verliezen en CO 2 emissie Vergelijking opbrengst en eiwitgehalte bij gebruik van KA en Ure,5 9,5 13,5 13,25 13 uitspoeling 12,75 omzetting 9 9,93 12,5 9,67 12,7 + Ureum,5 CO(N 2 ) 2 Ammonium N 4 Nitraat NO 12,25 3 Afb. 3.4 Uitspoeling van stikstof 12 KA Opbrengst (t/ha) Bron: Wintertarwe, 39 proeven, LK annover 19992003 Eiwitgehalte (%) 13 KA

De kans op uitspoeling is laag bij: drogende omstandigheden of een neerslagtekort. grote bewortelingsdiepte. bij toediening kort voor het moment van gewasgroei. gasvormige N 3 verliezen en CO 2 emissie denitrificatie 3.5 Denitrificatie Denitrificatie is het proces waarbij nitraat in een aantal stappen wordt omgezet in (moleculaire) stikstof. De vrijkomende zuurstof wordt gebruikt voor de afbraak van organische verbindingen. NO 3 NO 2 NO N 2 O N 2 omzetting + Ureum CO(N 2 ) 2 Ammonium N 4 Afb. 3.5 Denitrificatie uitspoeling Nitraat NO 3 De nitraatafbraak treedt hoofdzakelijk op onder zuurstofloze (anaërobe) omstandigheden in de bovenste laag van het profiel. Anaërobe condities komen waarschijnlijk alleen maar voor bij zeer hoge vochtgehaltes. In het groeiseizoen is de kans op zuurstofloze omstandigheden laag, de kans op stikstofverliezen door denitrificatie dus ook. Onder aërobe omstandigheden verloopt de afbraak van de bovengenoemde verbindingen met behulp van de zuurstof in de bodemporiën en uit de lucht. Bij hogere temperaturen loopt het proces sneller dan bij lage temperaturen. Beneden de 45 ºC is de snelheid verwaarloosbaar klein. Bij ºC is de snelheid 23 keer langzamer dan bij 20 ºC. 3.6 Verzurende werking De verzuring door stikstofmeststoffen is zeer verschillend. Naast stikstof zijn het zwavelgehalte en de samenstelling van de vulstof in de meststof de belangrijkste verzurende factoren. Magnesium heeft een bekalkende werking. Zwavel geeft een meststof een sterk verzurend karakter. De verzuring leidt tot extra kosten voor bekalking. Want hoe meer verzuring, hoe hoger de kosten voor het corrigeren van de zuurgraad van de bodem. Dit kan oplopen tot enkele tientallen euro s per hectare. Bij de keuze van de meststof is dit ook een belangrijk punt. Verzurende werking in basenequivalent per 0 kg N *op Meststof Grasland Bouwland Nutramon KA (27N + 4MgO) KA zonder magnesium (27N) 33 53 36 56 24N + 7 0 0 A/ Entec (26N + 13) 16 1 30 (30N) 0 0 Ureum (46N) 0 0 Anasol (15N + 5) 13 15 * oe sterker negatief hoe sterker de verzurende werking Tabel. 3.6 Verzurende werking van meststoffen 0 de stikstofvormen in meststoffen

R 4 Rendement In dit hoofdstuk zijn verschillende onderzoeken samengebracht die tonen wat het rendement is van verschillende stikstofmeststoffen. Deze onderzoeken hebben betrekking op grasland en akkerbouw/tuinbouw. We kijken daarbij naar gewasopbrengst, gewaskwaliteit en teeltzekerheid. Rendement Nutramon KA KA Ureum Gewasopbrengst ROOI R BEWU ROOI R BEWU ROOI R BEWU ROOI R BEWU R BEWU BEWU ROOI ROOI R R R Gewaskwaliteit ROOI R BEWU BEWU ROOI R Teeltzekerheid Tabel. 4 Rendement 4.1 Grasland Waarom is Nutramon KA op grasland de beste keuze? Geen groeivertraging door juiste combinatie van nitraatstikstof en ammoniumstikstof. De egale verdeling van nutriënten over de gehele grasmat geeft een gelijkmatige groei en een egale grassamenstelling. Zeer lage ammoniakverliezen. ogere opbrengst en graskwaliteit dan vloeibare meststoffen met een lager verzurend effect van de bodem. ieronder volgen twee sprekende voorbeelden. Op de NutriNorm website kunt u nog meer resultaten over dit onderwerp vinden. 4.1.1 Voorbeeld 1, Grasland op zand Lagere opbrengst en lager eiwitgehalte bij spaakwielinjectie op zandgrasland paakwielinjectie van vloeibare meststoffen gaf in 200 op twee zandgrasland percelen een lagere opbrengst en eiwitproductie dan kalkammonsalpeter. Dat blijkt uit onderzoek van Altic. Anasol en urean gaven 161% lagere opbrengsten. Alleen vloeibare ammoniumnitraat scoorde ongeveer gelijk aan kalkammonsalpeter. Welke meststoffen zijn vergeleken? Kalkammonsalpeter werd vergeleken met vloeibare ammoniumnitraat (1% N), Anasol (15% N), urean (3 N) en NT (27% N). De werking van de meststoffen is over 4 sneden bepaald. De Ngiften waren resp. 0 N, 70 N, 60 N en 40 N. De mogelijke verschillen door zwavel zijn geëlimineerd door een extra zwavelbemesting bij alle objecten. 09 rendement

is ur 6 7 nitraat) paakwielinjectie De gemiddelde ammoniakverliezen geeft lagere van KA, urean en ureum opbrengsten De onderzoekers vonden dat kalkammonsalpeter 16 op alle 15% sneden de beste 14 resultaten geeft. paakwielinjectie van 12Anasol en urean geeft een aanzienlijke opbrengstdaling van % 16%1%. Vloeibare ammoniumnitraat geeft 6 gelijkwaardige resultaten als KA, 4 maar is aanzienlijk duurder in de 2% aanschaf. 2 Zowel de opbrengst als de eiwitproductie 0 van gras blijven flink KA Ureum achter ten opzichte van KA. Ammoniakverliezen (%) Bron: BMVEL/UBAAmmoniakEmissionsinventar der deutschen Landwirtschaft und Minderungsszenarien bis zum Jahre 20, umweltforschungsplan des bundesministeriums für umwelt, naturschutz und reaktorsicherheit, Forschungsbericht 299 42 245/02, UBAFB 000249 4.1.2 Voorbeeld 2, Grasland op klei Opbrengstdaling bij spaakwielinjectie van vloeibare meststoffen op zandgrasland t.o.v. KA (kg ds/ha over 4 sneden) 214 1932 944 115 2250 2000 1750 1500 1250 00 750 500 250 0 opbrengstdaling gras in kgds/ha Bron: 22009 Animal ciences Group Grafiek 4.1.1 Opbrengstdaling gras NT Anasol N 4 N0 3 Bron: R G. Meuf Wageni we 2009 ) utramon N M Agro 2009 ing, ebruik er emissie 4% ean uropa) Injectie vloeibare kunstmest geeft lagere opbrengst op kleigrasland Injectie van vloeibare stikstofkunstmest met een spaakwielbemester (sportveldvariant) op grasland gaf in 200 op kleigrond een daling van de jaaropbrengst aan drogestof (6%) en ruw eiwit (13%) vergeleken met het strooien van KA. Dat blijkt uit onderzoek, uitgevoerd door de Animal ciences Group van Wageningen UR en gefinancierd Vergelijking opbrengst en eiwitgehalte bij gebruik van KA en door het Productschap Zuivel.,5 Blijvend grasland op een kleigrond (35% klei) werd bij oplopende stikstofniveaus tot 30 vier keer bemest met ammoniumnitraat 13,25 in korrelvorm (KA) en met vloeibare 2 meststoffen ammoniumnitraat, urean en ureum. Opbrengst (t/ha) 9,5 Injectie 9van 190 kg stikstof per hectare (70, 50, 40 en 30 kg N/ha voor de 1 e t/m 4 e 9,93 snede) gaf op jaarbasis voor KA 12,5 13,3 een drogestofopbrengst van 11,7 ton per hectare. 9,67 12,7 Voor de,5 vloeibare stikstofmeststoffen 12,25 een opbrengst van gemiddeld,9 ton per hectare (6%). Vergeleken met KA daalde de eiwitopbrengst van 1,1 tot gemiddeld 1,57 12 ton per hectare (13%). KA De schijnbare stikstofbenutting KA daalde van 96 tot 75% (22%). Bron: Presentatie resultaten kunstmestinjectie 200, klei, Animal ciences Group (Wageningen UR) Lelystad. Bron: Wintertarwe, 39 proeven, LK annover 19992003 13,5 4.2 Akkerbouw en Tuinbouw Waarom is Nutramon KA de beste keuze in de akker en tuinbouw? et product heeft een voorspelbare werking, dus voor de boer een hoog rendement met geringe onzekerheid. Vele vaak langjarige veldproeven in binnen en buitenland geven aan dat kalkammonsalpeter gemiddeld de hoogste opbrengst en kwaliteit geeft bij vele gewassen. Nutramon KA geeft ook bij een windsnelheid 4 m/s een goed strooibeeld. KA verbetert Zie het de strooibeeld stikstofwerking bij een werkbreedte van mest. van 24 meter. KA geeft een lage verzuring van de bodem. Alternatieve meststoffen geven geen betere werking. Ralatieve strooihoeveelheid (%) 12 1% 9 7 rendement 6 4 3 2 % Eiwitgehalte (%) 13 12,75 wind 4m/s CO 2 emissie in % 20 1 Broeikasgasemissie bij de productie van kalkammonsalpeter Nutramon KA + KA (beste techniek Europa) +145% KA (gemiddeld Europa 07/0) * Beste techniek van Europa houdt in: de best beschikbare techniek die algemeen inzetbaar is bij de productie van kalkammonsalpeter in Europa.

De omzetting van ammoniumstikstof is afhankelijk van de bodemtemperatuur en hen, aturschutz und 000249 ieronder Opbrengstdaling volgen bij spaakwielinjectie vier sprekende van vloeibare voorbeelden. meststoffen Op op zandgrasland t.o.v. KA (kg ds/ha over 4 sneden) de NutriNorm website kunt u nog meer onderzoeken over dit onderwerp vinden. 214 944 4.2.1 Voorbeeld 1, Wintertarwe 1932 Anasol Duidelijke opbrengstverschillen tussen meststoffen in tarwe op löss PPO te 115 Wageningen N 4 N0 3 heeft op verzoek van DM Agro in 2009 een meststofvergelijking 2250 2000 1750 1500 1250 beproefd 00 750 in 500 wintertarwe 250 0 op opbrengstdaling gras in kgds/ha löss. Nutramon KA is vergeleken met Entec en Bron: 22009 Animal ciences Group urean. Uit de resultaten blijkt dat bemesten met Nutramon kalkammonsalpeter in drie giften de 16 hoogste opbrengst gaf. Entec en urean hadden een lagere stikstofbenutting. Een besparing op het aantal werkgangen is niet aan te raden. 1 2 3 4 5 6 7 tgehalte bij gebruik van KA omzettingstijd en in weken ( als nitraat) Eiwitgehalte (%) 13,5 13,25 13 12,75 12,5 12,25 12 Bodemtemperatuur ( C) 20 De omzetting van ammoniumstikstof is afhankelijk van de bodemtemperatuur 5 Bron: Amberger en Vilsmeier, 194 Opbrengst in 12,7 4.2.2 Voorbeeld 2, Wintertarwe ogere opbrengst in wintertarwe 30 door gebruik KA 2 In wintertarwe worden hogere 20 opbrengsten gerealiseerd als er met KA wordt bemest. + Dat is 1 de conclusie die de Duitse Landwirtschaftskammer 13,3 trekt na vier jaar van proeven doen. CO 2 emissie in % Vele proeven wijzen uit dat bemesten op löss KA (N met = 195 urean ) een lagere opbrengst geeft. Naast de korrelopbrengst daalt in 305 graan ook het eiwitgehalte. In 39 proeven in wintertarwe was het opbrengstverschil 07 260 kg/ ha bij gelijke stikstofbemesting. Ook het eiwitgehalte daalde met 0.6%. Alleen met een hogere stikstofbemesting 2x Entec 2x Entec 3x is Nutramon het negatieve N N KA N effect te voorkomen. Echter de gebruiksnormen laten dit niet toe. Vergelijking meststoffen op wintertarwe 2009 12750 12250 11750 11250 750 windsnelheid 4 m/s een goed strooibeeld. ij een werkbreedte van 24 meter. Bron: Rapport WR 73. Bemestingsonderzoek wintertarwe DM Agro 2009 G. Meuffels en C. Crombach, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, Wageningen 2009 11 rendement wind 4m/s Bodemtemperatuur ( C) Opbrengst in Vergelijking meststoffen op wintertarwe 2009 op löss (N = 195 ) 12750 NT 12500 5 12250 12000 1 2 3 4 5 6 7 11750 omzettingstijd in weken ( als nitraat) Bron: Amberger 11500 en Vilsmeier, 194 11250 54 Bron: B Landw 100 umwel reaktor 750 De gemiddelde ammoniakverliezen 3x 3x Opbrengstdaling bij spaakwi van KA, urean en ureum op zandgrasland t.o.v. K Nutramon KA 6 4 12750 2 2% 12250 Broeikasgasemissie 0 bij de productie van kalkammonsalpeter KA 11750 Ureum Nutramon KA Ammoniakverliezen (%) 14 12 KA (beste techniek Europa) +145% KA (gemiddeld Europa 07/0) * Beste techniek van Europa houdt in: de best beschikbare techniek die algemeen inzetbaar is bij de productie van kalkammonsalpeter in Europa. 20 Bron: Rapport WR 73. Bemestingsonderzoek wintertarwe DM Agro 2009 G. Meuffels en C. Crombach, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, Wageningen 15% 2009 Opbrengst in Bron: BMVEL/UBAAmmoniakEmissionsinventar der deutschen Landwirtschaft und Minderungsszenarien bis zum Jahre 11250 20, umweltforschungsplan des bundesministeriums für umwelt, naturschutz und reaktorsicherheit, Forschungsbericht 299 42 245/02, UBAFB 000249,5 214 Vergelijking meststoffen op wintertarwe 2009 op löss (N = 195 ) 750 305 2250 2000 1750 1500 1250 Broeikasgasemissie bij toepassing van opbre mest 07 Ureum en geven resp. 067% meer e Relatieve CO 2 emissie in % 2x Entec N 225% 20 175% 2x Entec 1 N 125% 75% 25% 3x Nutramon KA N Bron: Rapport WR 73. Bemestingsonderzoek wintertarwe DM Agro 2009 G. Meuffels en C. Crombach, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, Wageningen 2009 Vergelijking opbrengst en eiwitgehalte bij gebruik van KA Nutramon en KA Relatieve CO 2 emissie in % + Ureum (Europa) Ammoniakverliezen (%) +67% (Euro * Europa betekent geproduceerd met de best beschikbare technie algemeen inzetbaar is bij de productie in Europese fabrieken. 13,25 9,5 Broeikasgasemissie 13bij productie en gebruik Ureum en geven resp. 5254% meer emissie 12,75 9 9,93 175% 12,5 13,3 +52% +54% 9,67 12,7,5 1 12,25 125% KA 12 KA 75% Bron: Wintertarwe, 39 proeven, LK annover 19992003 Grafiek 4.2.2 Meerjarige vergelijking 25% KA en in wintertarwe Nutramon Ureum KA (Europa) (Europa) Opbrengst (t/ha) % Grafiek 4.2.1a Vergelijking Nutramon KA en Eiwitgehalte (%) 13,5 * Europa betekent geproduceerd met de best beschikbare techniek die algemeen inzetbaar is bij de productie in Europese fabrieken. 1932 Bron: 22009 Animal ciences Group Grafiek 4.2.1b Vergelijking Entec met Nutramon KA Br Broeikasgasemissie bij productie en gebruik Ureum en geven resp. 5254% meer emissie Nutramon KA geeft ook bij een windsnelheid 4 m/s een goed strooibeeld. Zie het strooibeeld bij een werkbreedte van 24 meter.

BEWU BEWU ROOI ROOI R 4.2.3 Voorbeeld 3, Aardappelen NB: lagere Ngift, zelfde opbrengst en kwaliteit et verbeterde stikstof bijmestsysteem (NB) geeft de beste mogelijkheden om met een lagere Ngift dezelfde opbrengst en kwaliteit te behalen. Dat blijkt uit proeven van NMI en PPO. Beiden hebben van 2006 tot 200 verschillende meststoffen en bemestingssystemen beproefd in verschillende soorten aardappelen. Nieuwe meststoffen hebben weinig meerwaarde voor een verlaging van de stikstofgift. Uit de proef waarbij een tiental meststoffen werd vergeleken, bleek dat een lagere stikstofgift alleen mogelijk is met NB. Dit verbeterde stikstof bijmest systeem met KA (NBbodem) liet bij een lagere stikstofbemesting geen opbrengstdaling en kwaliteitsverlies zien. Nieuwe meststoffen hadden een beperkte meerwaarde voor het verlagen van de stikstofgift zonder opbrengstdaling. Bron: Rapport NMI 1161, Wageningen, juli 2009 4.2.4 Voorbeeld 4, Winterprei KA geeft hoge stikstofbenutting KA geeft een hoge stikstofbenutting omdat het de mineralisatie van mest stimuleert. Dat blijkt uit twee jaar onderzoek van PRI te Wageningen naar het effect van verschillende meststoffen op de opbrengst en kwaliteit van vroege winterprei. Dit onderzoek geeft verder aan dat alternatieve meststoffen voor kalkammonsalpeter zeker niet leiden tot een beter rendement of benutting. Er zijn geen grote verschillen tussen de meststoffen. Alternatieve meststoffen voor kalkammonsalpeter geven geen betere werking. De bemestingsmethode heeft een duidelijke invloed op het effect. Dit betreft met name het tijdstip dat stikstof beschikbaar is bij de wortels van de prei. Meststof Veilbare opbrengst tikstofbenutting Met organische mest Alleen kunstmest KA Referentie Referentie Entec R R Met organische mest NBEntec / / / Orgaplus + KA / / PulstecCultan / R R R R R BEWU BEWU BEWU ROOI ROOI ROOI BEWU BEWU ROOI ROOI R R BEWU BEWU ROOI ROOI Alleen kunstmest R Tabel. 4.3.4 Vergelijking meststoffen in winterprei Legenda veilbare opbrengst: Gelijk aan KA, lechter dan KA, + Beter dan KA Legenda stikstofbenutting: oog, + Goed, Normaal, Lager, Aanzienlijk lager Bron: Rapport 19, Bemesting in vroege winterprei vergelijking van verschillende meststoffen, Resultaten van het project Telers Mineraal Paraat, seizoenen 2006/07 en 2007/0, F. J. de Ruijter, Plant Research International, WUR 12 rendement

5 trooieigenschappen Ook de strooieigenschappen van de meststoffen tellen mee in uw keuze voor een meststof. Voor Nutramon KA gelden een aantal belangrijke voordelen. BEWU ROOI R trooieigenschappen Nutramon KA KA Ureum ROOI ROOI R BEWU BEWU R trooien met de juiste strooitabel ROOI R BEWU R R R R T T T NIEUWE NIEUWE NIEUWE EURE EURE EURE Producent bekend / ROOI ROOI R BEWU BEWU ROOI R BEWU R R Zeer breed strooibaar / ROOI R BEWU ard en rond / R R Tabel. 5 trooieigenschappen 5.1 Producteigenschappen Nutramon KA heeft de volgende strooieigenschappen: et is herkenbaar aan de oranje korrel en daardoor is de fabrikant bekend. Deze informatie is onmisbaar voor het gebruik van de juiste strooitabel en de juiste afstelling. De korrels zijn hard en sterk. et product bevat geen stof en kluiten. Voor het product zijn voor een groot aantal strooiers gebruiksvriendelijke en actuele strooitabellen online beschikbaar. et heeft een constante strooikwaliteit. Nauwkeurige verdeling over grote strooibreedten. et is door de korrelvorm en het stortgewicht minder windgevoelig Kunstmeststrooier Amazone ZA/M Ultra ZA/M Bogballe M2/M3 Maximum werkbreedte bij gebruik van Nutramon KA 4 m 36 m 42 m 5.2 Nutramon KA is zeer breed strooibaar In tabel 5.2, samengesteld uit de officiële adviestabellen van strooierfabrikanten, worden de maximum werkbreedten aangegeven waarbij met een goede afstelling een regelmatig strooibeeld bereikt wordt met Nutramon KA. Bovendien gebruiken de strooierfabrikanten Nutramon KA om nieuwe strooiertypen te testen. Rauch Axera Axis 30.1 Axis 50.1 Vicon Rotaflow 42 m 42 m 4 m 45 m Tabel. 5.2 Maximum werkbreedte van strooiers bij gebruik van Nutramon KA 13 strooieigenschappen

7 traat) Ammoniakverliezen (% 6 4 2 0 2% % KA Ureum 1932 115 2250 2000 1750 1500 1250 00 750 500 250 0 opbrengstdaling gras in kgds/ha Bron: 22009 Animal ciences Group Anasol N 4 N0 3 Opbrengst in Bron: BMVEL/UBAAmmoniakEmissionsinventar der deutschen Landwirtschaft und Minderungsszenarien bis zum Jahre 20, umweltforschungsplan des bundesministeriums für umwelt, naturschutz und reaktorsicherheit, Forschungsbericht 299 42 245/02, UBAFB 000249 Bron: Rap G. Meuffel Wagening e 2009 tramon 0 N Agro 2009, 5.3 Let op de verschillen in stortgewicht en korrelgrootte tortgewicht en gemiddelde korreldiameter (zogenaamde D50) hebben een grote invloed op de strooibreedte. Een meststof met laag stortgewicht en kleine korreldiameter laat zich niet gemakkelijk over grote werkbreedten goed verspreiden. De afstelling van de strooier moet dus aan deze specifieke situatie aangepast zijn. Vergelijking opbrengst en eiwitgehalte bij gebruik van KA en Dit betekent veelal dat een kleinere strooibreedte moet worden gekozen. Met name geprillde meststoffen geven vaak aanleiding tot strooibanen.,5 13,5 13,25 30 2 13 Kenmerk 9,5 Nutramon KA Ureum Ureum 20 KA 12,75 gegranuleerd geprilld1 9 tortgewicht (kg/m 3 ) 9,9340 12,5 97070 13,3700 00 700 00 9,67 12,7,5 Gemiddelde 3.6 12,25 3.2 3.9 3 3.5 2.5 3.5 korreldiameter (mm) 12 Tabel. 5.3 tortgewicht KA en korreldiameter KA Opbrengst (t/ha) Bron: Wintertarwe, 39 proeven, LK annover 19992003 Eiwitgehalte (%) CO 2 emissie in % Broeikasgasemissie bij de productie van kalkammonsalpeter Nutramon KA + KA (beste techniek Europa) +145% KA (gemiddeld Europa 07/0) * Beste techniek van Europa houdt in: de best beschikbare techniek die algemeen inzetbaar is bij de productie van kalkammonsalpeter in Europa. 5.4 De windgevoeligheid Nutramon KA geeft ook bij een windsnelheid van 4 m/s een goed strooibeeld. Zie onderstaand strooibeeld bij een werkbreedte van 24 meter. bruik emissie Nutramon KA geeft ook bij een windsnelheid 4 m/s een goed strooibeeld. Zie het strooibeeld bij een werkbreedte van 24 meter. % n opa) niek die Ralatieve strooihoeveelheid (%) 12 1% 9 7 6 4 3 2 % wind 4m/s L R 20 1 16 14 12 6 4 2 0 2 4 6 12 14 16 1 20 Afstand van het midden (m) Enkelvoudig strooibeeld amengesteld strooibeeld Grafiek 5.4 trooibeeld bij 24 meter bij een windsnelheid van 4 m/s 14 strooieigenschappen

6 Duurzaamheid van meststoffen Ammoniakverliezen (%) 16 14 12 6 4 2 0 Duurzaamheid en klimaat zijn onderwerpen die veel aandacht vragen in het maatschappelijke debat. Met het gebruik van Nutramon KA draagt u ook een steentje bij aan de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen. De gemiddelde ammoniakverliezen van KA, urean en ureum Duurzaamheid Nutramon KA KA Ureum Lage totale CO 2 emissie Lage CO 2 emissie bij % gebruik KA Ureum ROOI ROOI R BEWU BEWU ROOI ROOI R BEWU BEWU 214 1932 6.1 Nutramon KA is de klimaatvriendelijkste KA van WestEuropa. Bron: BMVEL/UBAAmmoniakEmissionsinventar der deutschen Landwirtschaft und Minderungsszenarien bis zum Jahre 20, umweltforschungsplan des bundesministeriums für umwelt, naturschutz und Waarom is de duurzaamheid van Nutramon KA beter dan andere meststoffen? Bij de normale productie van kunstmest komt CO 2 en lachgas vrij. Lachgas heeft een sterk negatief effect op het klimaat. Bij de fabrieken van DM Agro is specifieke technologie geïnstalleerd die een grotere emissie reductie geven dan de beste techniek in Europa laat zien. DM Agro ontving hiervoor de Responsible Care prijs van de V.N.C.I. omdat het de lachgasemissie met vrijwel reduceerde. Ook het energie gebruik is erg efficiënt, het nadert het theoretische minimum. reaktorsicherheit, Forschungsbericht 299 42 245/02, UBAFB 000249 Opbrengst (t/ha),5 9,5 9,5 2% Concurrerende WestEuropese KA geeft een hogere CO 2 emissie ook al is deze met de beste techniek geproduceerd. 13,5 Bij toepassing is er minder verschil 13,25in CO2emissie tussen producten van verschillende herkomst. De hoge 13 strooikwaliteit en de bekende herkomst van 12,75 Nutramon KA verhogen de kans op een hoge en efficiënte 9,93 benutting 12,5 en beperken 13,3daardoor de 12,7 CO2emissie bij gebruik. Vergelijking opbrengst en eiwitgehalte bij gebruik van KA en 9,67 15% Tabel. 6 Duurzaamheid 12 Bronnen: KA KA GG emissions and energy efficiency in European nitrogen fertiliser production and use, F. Brentrup and C. Pallière, IF proceedings no: 639, december 200 EFMA emission data fertiliser production 2007/200 Eigen DM Agro gegevens Bron: Wintertarwe, 39 proeven, LK annover 19992003 Eiwitgehalte (%) 12,25 Opbrengstdaling bij spaakwielinjectie van vloeibare meststoffen op zandgrasland t.o.v. KA (kg ds/ha over 4 sneden) R ROOI R BEWU BEWU ROOI R BEWU BEWU BEWU ROOI ROOI ROOI 944 BEWU BEWU ROOI ROOI BEWU BEWU BEWU ROOI ROOI ROOI 115 2250 2000 1750 1500 1250 00 750 500 250 0 opbrengstdaling gras in kgds/ha Bron: 22009 Animal ciences Group CO 2 emissie in % 30 2 20 1 NT Anasol N 4 N0 3 Broeikasgasemissie bij de productie van kalkammonsalpeter Nutramon KA + KA (beste techniek Europa) +145% KA * Beste techniek van Europa houdt in: de best beschikbare techniek die algemeen inzetbaar is bij de productie van kalkammonsalpeter in Europa. Grafiek. 6.1 Broeikasgasemissie Opbrengst in (gemiddeld Europa 07/0) Vergelijking meststof op löss ( 12750 12500 12250 12000 11750 11500 11250 100 750 54 3x Bron: Rapport WR 73. Bemestingson G. Meuffels en C. Crombach, Praktijkond Wageningen 2009 Bro Ure Relatieve CO 2 emissie in % * Eu alge lheid (%) Nutramon KA geeft ook bij een windsnelheid 4 m/s een goed strooibeeld. 15 duurzaamheid Zie het strooibeeld van bij een meststoffen werkbreedte van 24 meter. 12 1% 9

Opbrengst in 12750 12500 12250 12000 11750 11500 11250 100 750 54 3x 3x Nutramon KA Bron: Rapport WR 73. Bemestingsonderzoek wintertarwe DM Agro 2009 6.2 Duurzamer dan urean en ureum meststoffen G. Meuffels en C. Crombach, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, Wageningen 2009 Bij de productie van kalkammonsalpeter kan de uitstoot van CO 2 en lachgas door aanpassingen van de productie sterk gereduceerd worden. Deze mogelijkheden zijn bij urean en ureum beperkt. en ureum bevatten namelijk koolstof gebonden aan de organische stikstof (zgn amidestikstof). Dit betekent dat de koolzuur gebonden is in de meststof. Deze koolstof komt als CO 2 vrij bij het gebruik in het veld. Bij toepassing van Nutramon KA heeft u een veel lagere CO 2 emissie dan bij het gebruik. Bron: Rapport WR 73. Bemestingsonderzoek wintertarwe DM Agro 2009 G. Meuffels en C. Crombach, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, Wageningen 2009 Opbrengst in 12750 12250 11750 11250 750 op löss (N = 195 ) 07 2x Entec N 305 2x Entec N 3x Nutramon KA N Opbrengst (t/ha) Ver,5 9,5 9,5 Bron: Wintertarwe, 3 Broeikasgasemissie bij toepassing van meststoffen Ureum en geven resp. 067% meer emissie Broeikasgasemissie bij productie en gebruik Ureum en geven resp. 5254% meer emissie Nutram % pa 07/0) k die Europa. Relatieve CO 2 emissie in % 225% 20 175% 1 125% 75% 25% Nutramon KA + Ureum (Europa) +67% (Europa) * Europa betekent geproduceerd met de best beschikbare techniek die algemeen inzetbaar is bij de productie in Europese fabrieken. Relatieve CO 2 emissie in % 175% 1 125% 75% 25% Nutramon KA +52% Ureum (Europa) +54% (Europa) * Europa betekent geproduceerd met de best beschikbare techniek die algemeen inzetbaar is bij de productie in Europese fabrieken. Ralatieve strooihoeveelheid (%) 12 1% 9 7 6 4 3 2 % Grafiek. 6.2a Grafiek. 6.2b Ook als de productie van Nutramon KA meegerekend wordt, zit u nog aan de goede kant van de streep. Dan geven Ureum en een meer dan 50 procent hogere CO 2 emissie. 6.3 Verdere verlaging CO 2 emissie van Nutramon productie in de toekomst mogelijk DM Agro zoekt continu naar een verdere vermindering van de CO 2 emissie bij de productie van Nutramon KA. Zo zou de CO 2 emissie met 66% verlaagd kunnen worden bij ondergrondse opslag van CO 2. Een verdere verlaging naar een klimaatneutrale meststof is zeker niet ondenkbaar. 16 duurzaamheid van meststoffen

amenvatting M E ET N R ET N R R G E B A EGEERBDA E E R D E TR R IE UW UR OOEIEBEWU R ET N TR R ET N ET N TR R ET N TR R TR R Gewaskwaliteit ET N R Ureum TR R Gewasopbrengst Rendement TR R KA Nutramon KA ET N ET N ET N ET N TR TR R ET N ET N TR R ET N TR TR R R TR R ET N TR R ET N R ET N TR TR R ET N Lage CO2emissie bij gebruik Lage totale CO2emissie TR TR R ard en rond Duurzaamheid R / / / R R ET N R R ET N ET N TR R ET N TR R ET N R R ET N Zeer breed strooibaar TR R TR TR R ET N R ET N trooien met de juiste strooitabel Producent bekend TR TR R trooieigenschappen TR R Teeltzekerheid DM Agro Mijnweg 1 6167 AC Geleen dsm.agro@dsm.com Februari 20 R VOOR RENDENT EN DUURZAAMID