Kapconstructie. Roof f ram ing. Sporenkappen ' Rafter roofs

Transcriptie

1 Roof f ram ing Sporenkappen ' Rafter roofs Dr. ing.

2 RVblad Maastricht, Onze Lieve Vrouwekerk, noordelijk dwarsschip. Reconstructie

3 met een viertal vrijwel verticaal geplaatste elementen tussen

4 9. Broek in Waterland (N.H.), Leeteinde 2-6. Doorsnede van driebeukig huis met sporenkap, zwaardere dakbedekkingen dusdanig verzakten, dat zij niet te handhaven waren. In de tweede helft van de 13de eeuw tekenden zich ontwikkelingen

5 lepelboor, die de Romeinen reeds gebruikten.

6 werden horizontale ribben ingelaten, die in de asrichting van de kap onder RVblad 01-6

7 RV-blad 01-7 werden kapgebinten gemaakt met stijlen, die schorend of scharend, dus schuin werden geplaatst. Daarvoor werd de naam schaargebint gebruikt. Er komen er ook voor met kromme stijlen, die wij kromstijlgebinten noemen. 14. Ootmarsum (Ov.), Rooms-Katholieke kerk, dwarsschip, eind 14de eeuw. oude indruk maakt, heeft een dendrochronologische datering uitgemaakt, dat de kap eerst in de laatste jaren van de 14de eeuw tot stand kwam 6. Op het 14de-eeuwse koor van de kerk te Nijbroek (Gld.) worden de gespannen ondersteund door twee hanebalkflieringen, die gepend zijn in stijlen, die niet doorlopen tot in de nok van het dak. Op het laagste hanebalkniveau zijn er schoren van de stijlen naar hanebalken en hanebalkfliering, onder de bovenste hanebalkfliering zijn alleen schoren in de lengterichting van de kap afb. 15a, b. Alle pogingen tot verbetering ten spijt, heeft de makelaar-constructie geen stand kunnen houden tegen de kwaliteiten van de kapvormen, die in de eerste helft van de 14de eeuw elders in de Nederlanden ontwikkeld werden. Slechts in het bovenste gedeelte van kappen vinden wij later soms de makelaar nog terug. Kappen met schaargebinten of kromstijlgebinten Omdat de makelaarconstructie toch geen afdoende stabiliteit bood aan een kap en het verdraaien van de gespannen niet voldoende tegenging, werd naar verbeteringen van de opbouw gezocht. Buiten ons gezichtsveld, in Vlaanderen en Engeland, moet zich in de 13de eeuw een ontwikkeling hebben voltrokken, die van beslissende betekenis is geweest voor de wijze waarop sedertdien in de Nederlanden kapconstructies werden gemaakt. Sedert het einde van de 13de eeuw 1. Grote kromstijlgebinten In Engeland waren op het platteland talrijke niet versterkte adellijke woonhuizen (de zogenoemde manors) en abdijen. Tot de gebruikelijke ruimten daarin behoorde een zaal. Het dak ervan werd gedragen door gebinten. Het was wat onhandig, dat de verticale stijlen van die gebinten midden in de zaalruimte stonden. Waar daartoe aanleiding was, werden die stijlen schuin naar de buitenmuren geplaatst. Zij werden doorgaans van krom hout gemaakt en van de gelegenheid werd gebruik gemaakt om aan het kapgebint een spitsboogvorm te geven. In Holland, dat aan het einde van de 13de eeuw nauwe betrekkingen met Engeland onderhield, is een soortgelijke ontwikkeling gaande. Omstreeks 1280 moet men de Grote Zaal van het Grafelijk Hof te s-gravenhage, vroeger ook Hofzaal en tegenwoordig steeds Ridderzaal genoemd, van een dak hebben voorzien afb. 16, 17. De overspanning was 18 m, veel te groot om met een eenvoudige 15. Nijbroek (Gld.), Hervormde kerk, koor, XIVA. a. Reconstructie doorsnede. b. Foto naar het westen. a RDMZ RV 1990/2&20

8 16. 's-gravenhage, Ridderzaal, RV-blad 01-8

9 RV-blad 01-9 kwam de kap van het schip van de kerk te Brouwershaven tot stand afb. 18, 19. Hier werd bij een overspanning van ongeveer 12 m een vrijwel identieke constructie gekozen als voor de Ridderzaal. De kap bleef behouden, doordat hij in de 15de eeuw bij een verbouwing in zijn geheel enkele meters omhoog werd gebracht. Daardoor bleven alle houtverbindingen ongeschonden in elkaar. Bij die gelegenheid werden de gebintstijlen iets afgezaagd en op sloffen op trekbalken geplaatst s-gravenhage, Ridderzaal. Oor.spronkrlijkr kap zuidwe.+hoek. Potlood.ychet.$ van 1. Bosboom, ca zijn dan de pen van de schoor lang was, anders zou de schoor onvoldoende speling gehad hebben bij de montage. De overblijvende ruimte werd opgevuld met een klos, die ook met een toognagel bevestigd was in het gat. Deze klossen waren van houtsnijwerk voorzien. In 14de-eeuwse kappen wordt deze oplossing vaak aangetroffen. Later gaat men er toe over windschoren aan de onderkant in een enkele tand aan te brengen en te spijkeren. In 1861 werd de kap, na een zorgvuldige opmeting, gesloopt. Rijksbouwmeester W.N. Rose verving de kap door een gietijzeren constructie. In 1902 werd onder leiding van de Rijksbouwmeester C.H. Peters de gebrekkige gietijzeren kap vervangen door een getrouwe kopie van de 13de-eeuwse kap. In het begin van de 14de eeuw 2. Kapgebinten met één kromstijl- of schaargebint Ten behoeve van gebouwen met een borstwering boven de zoldervloer werden sedert circa 1300 eiken kromhouten bij duizenden aangevoerd, teneinde er kapgebinten van te maken. Meestal liggen de dekbalken op de kromme stijlen. Aan weerszijden liggen flieringen op de dekbalken, ter ondersteuning van de sporen. Tussen de gebintstijlen en de flieringen zijn windschoren bevestigd. Kenmerkend voor de kromstijlgebinten (booggebinten was de term, die in de 16de eeuw gebruikt werd) zijn de blokkelen, die op enige hoogte boven de voeten van de stijlen zijn bevestigd, soms met een pen aan de achterzijde, vaak met een zwaluwstaartvormige keep aan de zijkant gespijkerd. Het muurwerk van de borstweringen werd eerst gemetseld nadat de kap geplaatst was. De muurplaten werden daarvoor al op de blokkelen gelegd. Aan de blokkelen is vaak een anker gespijkerd, dat de borstwering vasthoudt. De kromme gebintstijlen brengen de krachten verticaal op de zolderbalken over, dus gunstiger dan dat bij de schaargebinten het geval is. Het huis Leeuwenberch, Oude Gracht 307 in Utrecht, heeft een kap met dennen gespannen met een rechthoekige doorsnede, die nog op primitieve wijze worden ondersteund door eiken gebinten met iets gekromde maar vrijwel verticaal staande stijlen afb. 20. De RDMZ RV 1990/20-21

10 RV-blad Utrecht, Oude Gracht 307, huis Leeuwen berch, Gespannen dennen, gebinten eiken. dekbalken van de gebinten zijn verbonden met de bijbehorende spannen. Gebinten en gespannen zijn in één reeks van telmerken 7 voorzien. De kap dateert uit In dezelfde tijd zal de kap van het pand Rode Torenstraat te Zutphen gemaakt zijn afb. 21. Ook hier zijn de beide gebinten verbonden aan de (eiken) uesnannen. Zij dragen dezelfde telmerken als de gespannen. Over de gebinten ligt een hanebalkfliering, die de onderste van de drie hanebalken van de gespannen ondersteunt. De gebinten staan op 18. Brouwershaven (Z.), Hervormde kerk, middenschip. Reconstructie oorspronke-, lqke toestand, ca Brouwershaven, Hervormde kerk, kap middenschip. 21. Zutphen, Rode Torenstraat 12-14, XIVA. trekbalken, die aan de einden voorzien zijn van sleutelstukken, muurstijlen en korbelen, zogenoemde gebonden binten. Over de balken liggen ribben (thans doorgaans als kinderbinten aangeduid), waarop de zoldervloer ligt. Er is een duidelijk verband tussen de moerbalken en de gebinten. Bij de vroegere sporenkappen zonder gebinten zijn kap en zoldervloer onafhankelijk van elkaar. Rond 1300 voltrekt zich de splitsing tussen dragende elementen (balken, gebinten) en gedragen elementen (vloer, sparren en dakbedekking), die voor de

11 RV-blad Maastricht, Dominicanenkerk, koor, ca Zutphen, Sprongstraat 12-14, vermoedelijk XVIA. Stijlen alleen 23. Zutphen, Vleeshuis, XIV. Zoldervloer niet meer aanwezig.

12 RV-blad Bovenaanzicht horizontale dekbalk Zijaanzicht Verbinding kruisschoor - kromstijl 25. Hellendoorn (Ov.), Hervormde kerk,

13 l RV-blad Hellendoorn, Hervormde kerk, kap schip tijdens sloop, 1961 hier is een laag geplaatste hanebalkfliering, die tussen de gebinten ook nog is opgehangen aan stijlen in gespannen, die met kruisen versterkt zijn afb. 26. De dakhelling is zeer steil, 66. Veelvuldig is een type toegepast met schaargebinten op trekbalken en standvinken met een hanebalkfliering boven in de kap afb Kapgebinten met twee kromstijlof schaargebinten op elkaar Bij grotere woonhuizen en profane gebouwen, vooral in de zuidelijke 29. Vianen (Z.H.), stadhuis, Winterswijk, Herv. kerk, koor en schip, XVB. helft van Nederland, werden in de 15de tot de 17de eeuw kappen gemaakt met schaargebinten op de kromstijlgebinten afb. 29. Meer dan 65 keer is in Nederland de vorm aangetroffen met twee schaargebinten op een trekbalk afb. 30, 31. Het is daarmee vermoedelijk het meest algemene kaptype. Er zijn verschillende vormen, die in richting van de schaarstijlen en in de vorm van voet- en flieringconstructie van elkaar verschillen. 31. Groenlo, Hervormde kerk, schip, XV. De gordingen in de onderste schaargebinten zijn secundair. RDMZ RV 1990/20-23

14 32. Haarlem, stadhuis, Gravenzaal, XIVA Reconstructie oorspronkelijke toestand zonder zoldervloer.

15 35. Groningen, Martinikerk, koor, ca

16 zijn de trekbalken opgehangen aan stijlen, die doorverbonden zijn tot aan de makelaar. Op het bovenste schaargebint RV-blad 01-16

17 doorbuiging van de binnenste flieringen op de onderste gebinten en bracht er tussen die flieringen en de spannen eronder korbeelachtige schoren aan. Ook bij dit kaptype varieert de richting van de schaarstijlen. 6. Kapgebinten met drie kromstijl- of schaargebinten op elkaar Bij uitzonderlijk grote gebouwen, zoals het 14de-eeuwse Pesthuis aan de Schotersingel te Haarlem afb. 38, staan twee schaargebinten op de kromstijlgebinten. De onderste flieringen heeft men in Haarlem zo geplaatst, dat de bovenkant ervan overeenkomt met de bovenzijde van de ribben op de flierbinten (de binten die de flieringen dragen), die samen de vlieringzolder dragen. Daartoe moest het flierbint aan weerszijden iets gemenageerd worden. Het verschijnsel komt ook om andere redenen op andere plaatsen dikwijls voor. De kap van de hoofdbeuk van de Broerenkerk te Zwolle, gebouwd omstreeks 1505, heeft gebinten, die bestaan uit drie schaargebinten op elkaar afb. 39. De schaarstijlen van de onderste gebinten rusten op blokkelen, die op de muurplaten liggen. Daaronder ligt om het andere gebint een trekbalk. Vanaf de onderste schaarstijlen lopen standzonen voor langs de blokkelen naar beneden. Zij zijn echter niet verbonden met de trekbalken. De kap overspant een ruimte van bijna 10 m tussen de muren. De gespannen hebben één hanebalk, die niet wordt ondersteund. Aan de hoofdbeuk grenst een zuidelijke zijbeuk, die gelijktijdig gebouwd moet zijn. De gebinten daarvan rusten aan de noordzijde op dezelfde blokkelen als de schaarstijlen van de hoofdbeuk en zij hebben eveneens standzonen. De overspanning van de zijbeuk is 6 m. Hier een kap met twee schaargebinten op elkaar logisch zijn geweest. Geheel tegen de verwachtingen in bestaan deze gebinten echter uit één schaargebint, dat iets hoger is dan het onderste van de hoofdbeuk, met daarop een standvink onder een hanebalkfliering, die de hanebalken van de gespannen ondersteunt. Hieruit blijkt, dat men gelijktijdig en met elkaar in verband twee verschillende gebinttypen RV blad Groenlo, Hervormde kerk, koor, XV. gebruikte. Voegt men daarbij de verwarrende reeksen telmerken, dan blijkt, dat hier weinig merkbaar is van een systematische aanpak, die over het algemeen kenmerkend schijnt te zijn voor het laatmiddeleeuwse bouwbedrijf. Het kan echter zijn, dat men vuistregels hanteerde, die aangaven, dat bij een bepaalde breedte van de kap een bepaald type constructie hoorde. Omdat binnen de gilden daarvan nooit iets op schrift gesteld is, weten wij hierover niets met zekerheid. 7. Kapgebinten met vier schaargebinten op elkaar De kap van de Sint Catharijnekerk te Brielle, waarvan de onderdelen in 1476 in Brussel zijn klaargemaakt 9, heeft een overspanning van 14 m tussen de muren. Er werden vier schaargebinten op elkaar geplaatst afb. 41. In deze kap zijn de gespannen twee maal onderbroken. Omdat stenen gewelven voorgenomen waren konden er boven de vensters, midden tussen de aanzetten van de gewelven, geen trekbalken worden aangebracht. Het onderste gebint werd daar met kromme stijlen op houten consoles geplaatst. De windschoren zijn boven en onder in fliering en schaarstijl gepend en worden derhalve met een klos opgesloten, een detail, dat elders na het begin van de 15de eeuw weinig meer is aangetroffen. Aan de stijlvoeten van de kap van het middenschip van de kerk te Brielle zijn verbredingen gemaakt met losse stukjes, die ertegen bevestigd zijn. In de Zuidelijke Nederlanden komen dergelijke verzwaringen, die meestal een geheel vormen met de gebintstijlen, meer voor. Zij worden basen genoemd. De kap van het koor van de Grote kerk te Harderwijk afb. 42 heeft vier schaargebinten op elkaar, waarop nog standvinken onder een hanebalkfliering. De schaarstijlen van het tweede en derde RDMZ RV 1990/20-25

18 RV blad 02-18

19 1 Kapconstructie RV blad Kappen van zijbeuken Boven zijbeuken kunnen zadeldaken en lessenaardaken gemaakt worden. Lessenaardaken kunnen een helling hebben, die gelijk is aan die van het hoofddak of veel vlakker ligt dan de middenbeuk. De lessenaardaken over zijbeuken leverden meestal op de duur constructieve problemen op. Doordat het natuurprodukt hout krimpt, zakt het bovenste punt van een dak altijd enigszins. Dat bovenste punt is bij een lessenaardak meestal een rib langs de muur tussen zij- en middenbeuk. Die rib is soms gefixeerd met ijzeren beugels of ankers. Dan breekt de kap los van de beugels of treden vervormingen op. Wanneer de rib niet muurvast bevestigd is, zakt het bovenste punt en kunnen lekkages optreden. Door sneeuwbelastingen zullen de onderdelen van een dergelijke kap ook doorbuigen, hetgeen de verschijnselen nog zal versterken. Nog nooit werd een zijbeukskap aangetroffen, dat geen van deze problemen kent. Er zijn verschillende constructies, met en zonder trekbalken en met één of twee halve schaargebinten op elkaar afb. 44, Vlieringzolder Een zolder over de flieringen in de kap aangebracht heette vroeger een fliering- of vlieringzolder. Thans wordt de naam vliering gebruikt. De oudste vlieringzolders komen al voor in de 14de eeuw, echter alleen in die streken, waar huizen vanuit de traditie van de steenbouw zijn opgetrokken, onder meer in Utrecht en de IJsselstreek afb. 21, 33. In het westen van Nederland werden huizen voornamelijk vanuit de traditie van de houtskeletbouw gemaakt. Daar komen de vlieringzolders eerst voor aan het einde van de 14de eeuw en wel in die gevallen, dat de zolderruimte min of meer bewoond werd afb. 31, 38, 46. Zij zijn dus als plafond te beschouwen en niet als dragende vloer. De stijlen van de 44. Oene (Gld.), Hervormde kerk, zijbeuk 45. Haarlem, Sint Bavokerk, zijbeuk koor, schip, XVA. XIVd. 46. Bergen op Zoom, Markiezenhof, zolder met vlieringzolder, XV. kapgebinten zijn hierbij steeds gebogen. In de 16de eeuw zullen de dan geleidelijk in gebruik komende vlieringzolders als opslagvloer voor licht materiaal zijn gebruikt. In al deze gevallen rust de vlieringzoldervloer op kinderbinten tussen of op de dekbalken van de kapgebinten. In de loop van de 16de eeuw komen de gebinten dichter bij elkaar te staan en werden de vlieringvloeren direct op dekbalken en tussenbalken gelegd afb. 24. De kapgebinten konden meer vracht verwerken doordat zij, bij gelijkblijvende constructie, per stuk minder dakbelasting te dragen hadden. De draagkracht van een eiken kromstijl heeft evenwel steeds zijn limieten. Het optreden van rechte grenen RDMZ RV 1990/2&26

20 schaarstijlen

21 en Arnhem en in Twente. Van

22 UDC Roof framing Gordingenkappen ] Purlin roofs Dr. ing. H. Janse Inleiding Ten noorden van de Alpen hebben de gebruikelijke bouwconstructies zich hoofdzakelijk ontwikkeld uit

23 andere kappen tevoorschijn uit de balklaag

24 De Sint Mathiaskerk te Maastricht heeft op het westelijke gedeelte, dat in de eerste helft van de 16de eeuw tot stand kwam, een gordingenkap. De spanten bestaan uit schaargebinten en een driehoekig gebint met middenstijl, dat een nokgording draagt. Op de spanten liggen aan weerszijden vijf gordingen afb. 5. Op het nog 15de-eeuwse koor staan soortgelijke spanten, waarvan de schaargebinten voorzien zijn van een middenstijl met korbelen naar het schaarbint. Eenzelfde kap als het westelijk deel van de Mathiaskerk heeft ook de Cellebroederskapel in Maastricht, daterend uit het tweede kwart van de 16de eeuw. De kap van de abdijkerk van Rolduc bij Kerkrade heeft een dakhelling van 46 en werd in 1586 herbouwd na een brand 2. Daarbij werd een gordingenkap gemaakt, waarvan de gordingen zijn ingelaten in de gebinten, die bestaan uit een schaargebint zonder trekbalken, waarop een driehoekige spruit is geplaatst afb. 6. De schaarstijlen staan op blokkelen, die op muurplaten rusten. Aan de schaarstijlen zijn standzonen bevestigd die een eind langs de muur naar beneden lopen en waarin de blokkelen gepend zijn. De spruit heeft twee voetschoren en een hanebalk. De houten nagels van de houtverbindingen in de gebinten zijn in de werkplaats gemaakt en - zoals gebruikelijk - trekkend (togend) aangebracht. Dat is niet het geval bij de nagels, waarmee de kepers op de gordingen bevestigd waren. De nagelgaten werden ingeboord, toen gebinten, gordingen en kepers al tot een kapconstructies waren samengevoegd. Zij werden ter plekke geboord, zodat de nagels schots en scheef zitten. De kepers zijn in de loop van de tijd vervangen door ni.euwe, die niet meer op de oorspronkelijke plaatsen zitten, maar de nagels bleven behouden afb. 7. Qmdat de zijdelingse druk van de kap op de 7. Rolduc, abdijkerk, kap schip. 5. Maastricht, deel, XVIA. Sint 6. Rolduc (L.), abdijkerk, 1586, reconstructie. Langsdoorsnede RVblad 02-3 RDMZRV 1990/21-13

25 muren te groot was, werden later trekbalken aangebracht. RVblad 02-4

26 Ook op burgerlijke gebouwen in Zuid-Limburg komen dergelijke kappen met twee schaargebinten en gordingen voor, zowel met afb. 13 als zonder trekbalken afb. 14. In het laatste geval treden meestal problemen op. Soms zijn de stijlen van het onderste gebint dubbel uitgevoerd, zowel bij schaarstijlen afb. 15 als bij kromme stijlen afb. 16. Dit verschijnsel wijst op invloeden van de Duitse liegende Stuhl, die wordt besproken in RVblad Kapconstructie 04. RVblad OZ-5 c. Kappen met schaar- of kromstijlgebinten, flieringen en gordingen Reeds in de 14de eeuw zijn gordingen op het Nederlandse schaargebint aangebracht op halve hoogte tussen kapvoet en flieringen. Omdat de sporen halverwege de flieringen de maximale doorbuiging ondergaan, was de gording het aangewezen element om de gewenste versterking te bewerkstelligen. Het is één van de wonderlijke ontwikkelingen in het middeleeuwse bouwbedrijf, dat deze constructieve verbetering er meer dan een eeuw over heeft gedaan om van Limburg tot het westen van Nederland door te dringen. In de noordelijke provincies heeft het element gedurende de middeleeuwen vrijwel geen vaste voet aan de grond gekregen. 13. Limmel (Maastricht), kasteel Bethlehem, oostelijke vleugel, XVIllA 14. Maastricht, Statenstraat 11 A, A 15. Maastricht, Bonnefantenklooster, Sittard (L.), Paardestraat 19, XVll. A RDMZRV 1990/21-14

27 1. Kapgebinten

28 RVblad 02-7

29 23. Bergen op Zoom (N.B.), Markiezenhof, Hof- en zuidvleugel, 1485 en Enkele kerken in Brussel hebben

30 Gelderse Achterhoek geen toepassing, zeker niet voor l. Kapgebinten van één schaar- of kromstijlgebint waarop een nokgebint De kappen van het schip van de Dominicanenkerk en de Franciscanenkerk RVblad 02-9

31 Een voor

32 RVblad02-U 30. Thom (L), Stiftskerk, schip, XVd. 31. Gemert (N.B.), Rooms-Katholieke kerk, koor, oorspronkelijke toestand,

33 34. 's-gravenhage, Sint Jacobskerk, koor, ca is een afwisseling van hoofdgebinten op trekbalken ter plaatse van de muurdammen tussen de vensters

34 gebruik bleef

35 RVblad OZ- 7 4 waarop de delen van de vlieringzolder aansloten. Een soortgelijke kap, geheel van grenehout, heeft de voorste vleugel van de Nieuwe Doelen te Alkmaar (1618). Van omstreeks 1525 tot het midden van de 17de eeuw werd zeer algemeen op profane bouwwerken een kap gebouwd, waarvan de gebinten bestaan uit een kromstijlgebint, waarop een schaargebint en een nokgebint afb. 40. Nauwkeurig is het beschreven in een bestek voor de Doelen te Gorinchem uit Hiervan is het bestek bewaard gebleven. Daarin is de gebruikelijke terminologie aangehouden. Deze is weergegeven in afb. 41. Opmerkelijk is de zinsnede: Het Huys moet soe hooch gespannen worden alst wijdt is, waarmee bedoeld wordt, dat de dakhelling 60 moet zijn. Het Mauritshuis te Willemstad (N.B.) uit 1623 heeft een soortgelijke kap met eiken krommers en verder grenen onderdelen. Ook het Rijnlandshuis te Leiden, dat aan de voor- en achtergevel enkele stenen Vlaamse gevels heeft, kreeg dergelijke gebinten. De normale gebinten bestaan uit een kromstijlgebint, waarop een schaargebint en een spruit met gordingen staan. Het bestek uit 1597 omschrijft dit als volgt:... VU fliergebinten, met vier boochstijlen, daer onder sullen wesen 40. Bolsward (Fr.), Grote Dqlakker 22, XVlb-m naeld L x 34 spannen, revelsche cap rovers (=sparren ut Reval) eycken latten I? x? nockgebint L I$ boven scheergebynt m met voorloeven m balck, Lir5i borçtwermg 4 1. Gorinchem (Z.H.), Doelen, doorsnede kap met termen uit bestek van L vt crybeel met jnn en gat in balck muerplaet 5 x7 met wousteerten In blockeels rlbben Lx3f met voorloeven. L per vak met wousteerten gesteecken noet Lneutl noersse deelen 1 mm lvt breed)

36 tien rechte stijlen, die binten lanck naden eisch, dick deurgaende elf ende dertien duymen,

37 RVblad Qxelstein (Cl.), stadhuis, ca Haarlem, Sint Adriaansdoelen, hoofdvleugel, Kapgebinten van drie schaar- of kromstijlgebinten, waarop een nokgebint In West- en Midden-Nederland zijn na omstreeks 1540 vele kappen gebouwd met kapgebinten bestaande uit een kromstijlgebint, daarop twee schaargebinten en een nokgebint afb. 46. Soms dragen de schaargebinten flieringen en gordingen. Eenzelfde type met stijlen in alle gebinten werd in 1562 gemaakt op de Sint Adriaansdoelen in Haarlem afb. 47. Er zijn in Zeeland, Utrecht, Gelderland, westelijk Overijssel en Friesland dertien kappen uit de 16de eeuw en de eerste helft van de 17de eeuw aangetroffen met drie schaargebinten en een nokgording afb. 48. In enkele gevallen zijn er stijlen midden in de schaargebinten geplaatst. 48. Oldemarkt (Ov.), Hervormde kerk, koor, gezicht naar het oosten met koorsluiting. De kap van de Vleeshal te Haarlem is 1602 op heel bijzondere wijze opgebouwd. De kapgebinten bestaan er uit drie kromstijlgebinten op elkaar, waarop een nokgebint staat afb. 49. Het onderste gebint draagt sleutelstukken, het tweede gebint gordingen. De dakbedekking is bij uitzondering van lood. Het noordelijke schild is echter sinds de restauratie van omstreeks 1935 met leien gedekt.

38 RVblad Haarlem, Vleeshal, Kapgebinten van vier kromstijl- of schaargebinten, waarop een nokgebint Een uitzonderlijke

39 RVblad OZ Utrecht, Predikherenkerkhof 5-7, XVIb. 54. Wel1 (L.). kasteel, tiendschuur, afb. 53. Het gebruik van dergelijke gebinten in Utrecht is zeer uitzonderlijk te noemen. Ook gedurende de late 16de eeuw en de 17de eeuw bleven in het zuidoosten en oosten van Nederland de tussenbalkgebinten in gebruik. In het aangrenzende Duitse gebied werden zij eveneens nog gemaakt. Veelvuldig zijn in de 17de eeuw gordingen boven op de gebintstijlen gelegd. Eigenlijk is dit een logische ontwikkeling, omdat een gording beter aansluit op het schuine bovenvlak van een gebintstijl dan een fliering. In de eenvoudigste vorm komt dit voor in de tiendschuur van het kasteel Wel1 (L.), die in 1600 werd gebouwd afb. 54. Aan weerszijden is een gording op de kromstijlen ingelaten. Er zijn sporen met hanebalken. Een nokgording ontbreekt derhalve. Dit gebouw valt bovendien op, doordat de hoofdconstructie ervan gebinten met twee ankerbalken heeft. In Noord- en Midden-Limburg zijn in de tweede helft van de 16de en de eerste helft van de 17de eeuw kappen gebouwd met tussenbalkgebinten, waarop gordingen rusten en waarboven een spruit of een nokgebint met een nokgording is gemaakt. De noordoostelijke vleugel van het kasteel d Erp te Baar10 (L.) heeft een kap met gebinten bestaande uit een kromstijl-tussenbalkgebint met gordingen, een normaal schaargebint daarop en een nokgebint afb. 55. De kap zal dateren uit het einde van de 16de eeuw. In midden-limburg zijn enkele 17de-eeuwse kappen, waarvan de gebinten bestaan uit twee tussenbalkgebinten met enigszins gekromde stijlen waarop gordingen en een nokgebint afb. 56. Tenslotte wordt de eveneens 17de-eeuwse kap van de westelijke vleugel van het voormalige Baar10 (L.), kasteel d Erp, noordoostelijke vleugel, XVld. 56. b Urmond (L.), Schippershuis, XVII.

40 Begaardenklooster te Roermond besproken, waarvan de kapgebinten bestaan uit een schaargebint, dat gordingen draagt, een kromstijl-tussenbalkgebint

41 middelste traveeën

42 RVblad 02-21

43 Noten 1

44 UDC Roof framing Kappen met houten tongewelven ' Roofs with barrel-vaulted ceilings Dr. ing. H. Janse Inleiding In de gotische architectuurperiode was

45 gemaakt van krom hout om het gewelf te formeren. Men beschikte kennelijk niet over voldoende regelmatig kromgegroeide eiken takken, zodat een kromming in tegengestelde richting gebruikt werd om de verbinding met de spoor aan de tegenovergestelde kant van het dak maken. Deze methode is ten zuiden van de Nederlandse landsgrenzen aangetroffen, in Nederland niet. Essentieel voor de houten tongewelven is het gebruik van natuurlijk kromgegroeid eikehout. Grote hoeveelheden van dit kromme hout zijn sedert de 13de eeuw verwerkt, zowel in de bouw van houtconstructies als in de scheepsbouw. Dit laatste heeft juist het derde misverstand in de hand gewerkt. Men ziet in een houten tongewelf een binnenstebuiten gekeerd schip en legt op die wijze de verbinding met de scheepsbouw. Bij een schip zit een zware buitenbekleding stevig bevestigd tegen een zware constructie van krom hout, dat de druk van het water moet kunnen weerstaan. Bij een houten tongewelf heeft de beschieting en de daarachter aangebrachte lichte constructie geen enkele dragende betekenis en dient slechts als ruimte-afsluiting, zodat de vergelijking niet opgaat. In verschillende middeleeuwse kerkgebouwen zijn in perioden na de bouw imitaties van stenen gewelven in hout gemaakt. Deze vallen buiten het bestek van dit artikel, want zij maken geen deel uit van de kapconstructie. Dringend wordt aanbevolen bij restauratie van aangetaste kappen zich nauwkeurig op de hoogte te stellen van de oorspronkelijke constructies, vormen en versieringen. Met enige inspanning zijn veel originele onderdelen nog te handhaven. a. Enkelvoudige sporenkappen met tongewelf 1. Kappen met gespannen Men kan de vorming van het tongewelf zien als een ontwikkeling, die voorkomt uit de eenvoudige sporenkap, zoals ale tot in de 13de eeuw gebruikelijk was. Een zeer sobere vorm van tongewelf is die met een gebroken beschieting tegen een gewone sporenkap. In Nederland is die vorm slechts één maal aanwijsbaar, namelijk boven de nonnengalerij in het westelijk deel van de Begijnhofkapel te Haarlem, thans Waalse kerk. De dakvlakken boven dit gedeelte van het schip hadden aan de binnenzijde een beschieting op afzonderlijke sporen, die ook was voortgezet langs de onderste gebintbalken. Vaker maakte men van de naar binnen gerichte zijde van standzonen, sporen en korbelen een vloeiende lijn, die halfcirkelvormig of spitsboogvormig kan zijn. In het laatste geval ontmoet de spitsboog de onderste hanebalk van het gespan op een hoger gelegen punt dan bij de halfcirkelvormige doorsnede. De gebogen lijn werd ook uit de sporen gehakt, zodat die midden tussen de dakvoet en de eerste hanebalk werden verzwakt. Een eenvoudig tongewelf kon gereconstrueerd worden in de 1 Gde-eeuwse vakwerkkapel te Laar bij Weert (L.) afb. 2. Een zeer bescheiden vorm van spitsbogig houten tongewelf heeft de 2,8 m brede gang boven de galerij rond de kleine binnenplaats in het Markiezenhof te Bergen op Zoom, rond 1535 tot stand gekomen. Er zijn op korte afstand van elkaar gespannen geplaatst met een hanebalk op slechts 75 cm onder de nok. Daar tegen is in het midden in de lengterichting van de gang een geprofileerde nokrib bevestigd, die tegelijkertijd het verband in de lengterichting verzorgt. Tussen de dakvoet en de sporen en tussen de sporen en de nokrib zijn gebogen standzonen en gewelfhouten, die een spitsboog vormen. De booglijn is niet uit de sporen gehakt, maar er is tussen standzoon en gewelfhout RVblad Laar (L.), St.-Sebastiaanskapel. Reconstructie toestand 16de eeuw. Schaal 1 :150 (geldt voor alle doorsnedetekeningen). 3. Bergen op Zoom (N.B.), Markiezenhof, gang kleine binnenplaats, ca een dun vulstukje tegen de spoor gespijkerd afb. 3. Er zijn gemetselde dakkapellen (Vlaamse gevels), die een eigen gewelfje hebben, dat in het ganggewelf snijdt. De nokrib ervan loopt tegen die van de gang. Er is geen gewelfbeschieting.

46 In 1347 vestigde de Duitse Orde zich aan de Springweg in Utrecht in

47 voetraveelbalk en de trekbalken zijn afgeschuind (gebiljoend).

48 balken, dus ook zichtbaar als er een beschieting is aangebracht. In deze

49 echter langs de gebintstijlen en zijn er tegen bevestigd met houten nagels. De profilering is niet, zoals later vrijwel steeds het geval zou zijn, bij de ontmoeting met de schuine kapstijl daaruit gestoken. De profilering van de ribben is zeer eenvoudig. Bij een vondst van 15de-eeuwse kaponderdelen uit een gezonken schip in de Flevopolder is gebleken, dat de onderdelen van een kapgebint pas na het gereedkomen van hun definitieve profilering werden voorzien. Die afwerking is een enkele keer achterwege gebleven. Het kapgebint is aan beide einden aan de bovenzijde over enige lengte dunner gemaakt om de flieringen zo te leggen, dat de erop liggende onderste hanebalken raken aan de bovenzijde van het tongewelf. De gewelfhouten zijn tegen die hanebalken bevestigd. De kappen van de noord- en middenbeuk van het schip van de kerk te Oudewater (U.) zijn vrijwel hetzelfde gemaakt. De gebinten zijn er met de gespannen in één reeks genummerd. Ook hier zijn de gewelfribben zeer eenvoudig geprofileerd. Ondanks al deze relatief vroege kenmerken staat de kap op een 15de-eeuws gedeelte 2. Mogelijk zijn beide kappen van een oudere fase van de kerk afkomstig. Men zal bij het bestuderen van kappen vaak tot de conclusie komen, dat onderdelen van een oudere kap opnieuw gebruikt zijn. De sporen zijn 9 x 15 cm in doorsnede, hetgeen ook pleit voor de 14de eeuw, aangezien later ribben van een meer vierkante doorsnede werden gebruikt. De zuidbeuk is wel van een 1 Sde-eeuwse kap voorzien en gedetailleerd zoals in die tijd gebruikelijk. Ook de kap van het vroeg-14deeeuwse koor van de kerk te s-heer Abtskerke op Zuid-Beveland miste een nokrib afb. ll. De kap was zeer slordig gemaakt. De gewelfhouten waren gemaakt van grillig gevormde eiken takken met de schors er nog aan. Dezelfde slechte timmerman heeft ook de ll. s-heer Ab tskerke (Z.), Herv. kerk, kap van her schip van de kerk in koor, XIV, voor restauratie (1965). het naburige Oudelande gemaakt. Bij de restauratie van beide kerken omstreeks 1965 waren de kappen helaas niet te handhaven. Op het platteland kon een timmerman dergelijk knoeiwerk afleveren. In de steden controleerden de gilden de kwaliteit van het geleverde werk en was het ondenkbaar, dat men inferieur werk maakte. 2. Kappen met booggebinten met gewelfribben Langzamerhand ontwikkelde zich een standaardvorm voor het houten tongewelf, in het zuidwesten van Nederland zonder trekbalken met langs de muren doorlopende standzonen aan de kapgebinten, elders met trekbalken. De profilering van de ribben heeft vrijwel steeds de gebruikelijke peerkraalvormige doorsnede, die over standzoon, spitsboogstijl en bint doorloopt. Dat profiel wordt meestal op fraaie wijze gestopt, zodat de doorsnede geheel onderaan en boven bij de ontmoeting met de nokrib weer rechthoekig is afb. 12. RVblad Kloetinge, Herv. kerk, n. koor. Kruising gewelfribben, XV.

50 RVblad Oosthuizen (N.H.), Herv. kerk, koor, 14. Weesp (N.H.), Grote kerk, schip, XVb Tijdens restauratie, Tijdens restauratie, De doorsnede van het tongewelf is meestal spitsboogvormig afb. 13. Daardoor is het gebint, dat de spitsboog omvat, hoger dan het onderste schaargebint van een kap zonder tongewelf afb Terminologie 20 Voor de ontwikkelingsgeschiedenis van de kappen met een houten tongewelf verder te volgen is het goed eerst de daarbij gebruikte specifieke terminologie te bezien, zoals bijvoorbeeld gebruikt is in het bestek voor de kap van het noorderkoor van de Oude kerk te Delft uit 1541 en deze als leidraad voor de benamingen in onze beschouwingen te nemen afb. 15. Het spitsboogvormige gebint, het ogiefgebint, bestaat uit twee ogiefstijlen, een ogiefbint, twee korbelen, twee standzonen en 15. Delft, Oude kerk, noorderkoor. Benamingen van kaponderdelen volgens het bestek van Des 1. bint (= trekbalk) ll. spanne 2 1. upperste fliering 2. stijl 12. slickblockeel 22 = 220. haenbalck 3. slotel (sleutelstuk) gebonden bint 13. hangereel 23. wulfiout (=gewelfhout) 4. calf 14. ogyffstol (= spitsboogstijl) 24. calff 5. kerbeel 15. carbeel 25. stantsoen 6. wel (= peerkraal) 16. stan tsoen (= standzo.on) 26. wintband 7. voirlijst 17. naeld 27. wintband 8. muyerplaat 18. fliering 28. boom van t gotier (=gootbodem) 9. groot blockeel 19. roesterhout 29. boord van die ghoot 10. klein blockeel 20. scaerbind (= schaarbint) 30. upsettel RDMZRV1991/22-16

51 16. Kloetinge, Herv. kerk, n. koor. Voet van de gespannen, XV. twee blokkelen, beide rustend op twee muurplaten. De geprofileerde muurplaat aan de binnenzijde, waarop het gewelfbeschot aansluit, noemt men de voorlijst. Op het ogiefbint liggen aan weerszijden de flieringen, voorzien van windbanden (windschoren) en in het midden is de naald (nokrib van het gewelf). Boven het ogiefbint is de kapconstructie gelijk aan die bij normale schaaren kromstijlgebinten. De gespannen bestaan uit twee sporen (spannen), rustend op een klein blokkeel, een standzoon, het wulfhout (gewelfhout), een roosterhout over de onderste flieringen en de naald, een kalf tussen roosterhout (in andere kappen soms ook de spoor en zelfs de fliering) en het gewelfhout en tenslotte twee hanebalken. houten nagels of ijzeren spijkers tot stand gebracht. In een bestek uit 1638 van de Bakenesserkerk te Haarlem is de term sleepende tant gebruikt. Ook het korbeel, bij tongewelven gewelfhout genoemd, zit op deze manier aan de sporen. De roosterhouten zijn in vele gevallen gebogen, omdat de bovenkant van de flieringen hoger ligt dan de bovenkant van de naald. Er zijn dan natuurlijke kromhouten gebruikt. Soms zijn de flieringen door uitkepen van het bint aan de beide einden lager gelegd, zodat de roosterhouten wel recht konden zijn. De sporen zijn gemiddeld 10 cm hoog. Op de plaats waar het tongewelf een spoor ontmoet, wordt die uitgehold tot ca. 8 cm. Dat is een zwak punt in de constructie. Daar zakt de kap soms wat door. De standzonen, die de sporen op ca. 1 m boven de voet ondersteunen, moeten meehelpen om die doorbuiging zo gering mogelijk te houden. Wellicht RVblad 03-8 spelen de kalfjes tussen sporen of roosterhouten en de gewelfhouten daarbij ook nog een rol. De kalfjes kunnen ook gediend hebben om het gewelfbeschot beter te kunnen spijkeren. De gewelfhouten zijn in vele gevallen in de naald ingelaten met een kleine pen afb. 12. Soms zijn zij er met een keep op gelegd en vastgespijkerd of aan weerszijden in de naald ingelaten met een halfhoutse lip. Nadat een kap, die bedoeld was voor een houten tongewelf, was gereed gekomen, werd de beschieting aan de binnenzijde vrijwel nooit direct aangebracht, vermoedelijk omdat men het hout van de kap eerst wilde laten uitwerken. In de bestekken van de kappen met een houten tongewelf wordt het gewelfbeschot bijna nooit genoemd. Er zijn talrijke gevallen bekend, waarin het beschot ruim 25 jaren tot enkele eeuwen later werd geplaatst. Ook zijn er middeleeuwse kappen, die tot op de 17. Brouwershaven (Z.), Herv. kerk, z. zijbeuk met onbeschoten tongewelf Details Bij het in elkaar bouwen van een gespan werd de kromme standzoon in het algemeen eerst met een pen in het blokkeel of de binnenste muurplaat geplaatst. Daarna werd de standzoon zijdelings in een tand in de spoor geschoven. Als de standzoon aan de bovenkant van links naar rechts wordt ingedraaid, is de tand voorzien van een borst, die iets van rechts naar links oploopt afb. 16. Bovendien vormt die tand aan de naar het dakvlak gerichte zijde een enigszins scherpe hoek in de spoor. Als de standzoon van terzijde in de tand is gedraaid, klemt hij zich op deze wijze vast. Daarna werd de verbinding met

52 huidige dag onbeschoten zijn gebleven, zoals onder meer in de zijbeuken van de kerk te Brouwershaven (Z.) afb. 17, het stadhuis van Zierikzee afb. 47, het koor van de kerk te Enspijk (Gld.), de Waag te Alkmaar en de kerk te Parrega (Fr.). Soms werd pas bij een restauratie uit esthetische of warmte-technische redenen een beschieting aangebracht, zoals onder meer in het noordelijk koor van de kerk te Kapelle (Z.) en de kapel te Blauwkapel (U.). Het noordelijke dwarsschip van de Oude kerk te Amsterdam kwam gereed rond Op één van de trekbalken staat de tekst geschilderd: Dit kruuswerck boven is ghewullft int jaer van Xlllc en XII. Hieruit valt op te maken, dat tenminste 27 jaar na het gereedkomen van de kap de beschieting werd aangebracht. De Sint Jacobskerk in s-graven- hage, herbouwd na een brand in 1539, kreeg pas in 1830 gewelfbeschot in het schip afb. 18. Ook de Oude en de Nieuwe kerk in Delft en de Sint Janskerk te Gouda bleven enkele honderden jaren zonder gewelfbeschot. De Sint Geertruikerk in s-hertogenbosch werd in 1466 gebouwd. In 1648 werd het gewelfbeschot gemaakt, zoals blijkt uit de volgende rekeningpost: Item opten 23 Juny 1648, aen Dirck van Lidt schrijnwerker, voor een wagenschodt verhemelt gemaeckt ende gelevert inde RVblad 03-9 Geertruyden kercke 90 gul. Hieruit blijkt tevens, dat het aanbrengen van wagenschot tot de bevoegdheden van de schrijnwerkers behoorde. Ook dat kan de reden zijn, dat de huistimmerlieden geen gewelfbeschot in hun bestekken kregen voorgeschreven. De kerk te Medemblik werd hersteld na een brand in 1555 en kreeg eerst in 1658 een gewelfbeschieting. Sneller ging dat bij de Grote kerk in Edam, waar de kap van het koor na de brand van 1602 in de oude vorm werd herbouwd in , de rest in In 1644 werd de kap van de kerk gevoert. Het bestek van de noordbeuk van de Bakenesserkerk te Haarlem (1638) bepaalt bij uitzondering, dat het wuift beschoten moet worden met wagenschot. Zoals uit een aantal gevallen is gebleken, werd het gewelfbeschot van boven naar beneden aangebracht. De middeleeuwse beschieting was van wagenschot van ongeveer 1 cm dik en ongeveer 3 m lang. De delen van het beschot zijn ca. 22 tot 30 cm breed. De stuiknaden tussen de delen liggen steeds op één lijn. Zij zijn daar dus telkens beide op één gespan gespijkerd. In enkele gevallen is over de stuiknaden een geprofileerd latje gespijkerd. Aan de onderzijde van een beschotdeel is een diepe V-vormige groef geschaafd. Aan de eronder komende deel is een, scherp uitlopende kant gemaakt, die in de groef sluit. Aan beide zijden liep de scherpe kant meestal als een bossing door tot de volle dikte van het hout, ook aan de zijde, die in het zicht kwam, zodat daar een groef in het beschot is ontstaan afb. 19a. In de Grote kerk te Naarden is aan de binnenzijde aan het beschot een goed aansluitende sponning geschaafd, zodat het vlak van het gewelf ononderbroken doorloopt 18. s-gravenhage, St.-Jacobskerk. WaterverRekening van D. Jelgershuis, ca Gem. archief YGravenhage. RDMZ RV 1991/22 17

53 RVblad a 20. Kloetinge, Herv. kerk, n. koor, XV. Tijdens restauratie, a. Boven roosterhouten. Gewelfhouten gepend in naald. b. Flierhrg en roosterhouten. b a 19. Gewelfbeschieting. a. Gebruikelijke beschiethrg met wagenschot en bossingen. b. Naarden (N.H.), Grote kerk. Binnenzijde geheei glad. afb. 19b. Hier is bijzondere zorg aan het beschot besteed, omdat het voornemen bestond er een serie schilderingen op aan te brengen. 3. Kappen met spitsbooggebinten Het type kapgebint met alleen een spitsbooggebint is het meest algemene in Nederland. Er zijn tenminste vijftig kerken uit de 14de tot het midden van de 16de eeuw, die een dergelijk tongewelf met trekbalken hebben. Er zijn 14 kerken bekend met een kap van dit type zonder trekbalken. Het laat-13de-eeuwse koor van de kerk te Kloetinge (Z.) heeft een 15de-eeuwse kap van deze opbouw afb. 20. De Grote kerk te Edam, verbrand in 1602, herkreeg kappen met tongewelven, zonder schaar- of nokgebinten op de spitsbooggebinten. De kappen van het oostelijk deel en het kruijswerk werden in 1603 gemaakt door Willem Jansz Benning en die op 21. Nijeveen (Dr.), Herv. kerk, koor, het westelijk deel werden in 1622 aangenomen door Jan Jansz Vijselaer, een man wel stijfzinnig dog van veel vernuft 3. Alles werd nog in eiken gemaakt. De kerk te De Rijp werd nog na de dorpsbrand van 1654 herbouwd met een eiken kap, die vrijwel de middeleeuwse constructies volgt. 4. Kappen met een spitsbooggebint, waarop een stijl Bij grotere overspanningen was het nodig de gespannen boven de spitsbooggebinten te ondersteunen. Dat gebeurde in de 14de eeuw met een hanebalkfliering op standvinken of makelaars. De hanebalkfliering vervulde alleen een rol bij het monteren van de kap. Later ontstonden soms ruimten tussen deze fliering en de hanebalken als gevolg van het krimpen van het hout. Er is dan geen ondersteuning van de hanebalken meer. Het heeft geen zin bij een restauratie die ruimten op te vullen. Bij kleinere kappen in Nederland komt veelvuldig een hanebalkfliering op een rij standvinken voor, zonder trekbalken en met trekbalken afb. 21. Opvallende veel is de laatste constructie in Friesland vertegenwoordigd. In de kappen van de Oude kerk te Amsterdam uit de lste helft van de 14de eeuw afb. 22 wordt het bovenste deel gevormd door een rij makelaars op de spitsbooggebinten, in de lengterichting van de kap verbonden door een hanebalkfliering. Deze constructiewijze is te vergelijken met de makelaarkappen, die in Noord-Frankrijk en Vlaanderen in de 2de helft van de 13de eeuw en in de IJsselstreek in de lste helft van de 14de eeuw voorkomen. Het lijkt er in dit geval op, dat de inspiratie voor deze constructiewijze in Vlaanderen gezocht moet worden. Het type is elders in West-Nederland niet teruggevonden.

54 RVblad Een speciaal probleem deed zich voor

55

56 6. Kappen met spitsbooggebint, waarop een schaargebint en stijl In de kerken te Marssum en Wirdum bij Leeuwarden (Fr.), daterend uit de 2de helft van de 15de eeuw, is zelfs op de tweede laag gebinten nog een dergelijke rij standvinken toegevoegd afb. 26. Opvallend is, dat het constructiesysteem met makelaar en middenstijl in de Amsterdamse Oude kerk tot omstreeks 1500 steeds in een aantal variaties voort is blijven leven afb. 27, vermengd met flieringen en schaargebinten. Hieruit blijkt, dat de timmerlieden zich vaak bij het ontwerpen van een kap lieten leiden door datgene, wat ervoor in hetzelfde gebouw reeds was gemaakt. Bij de vele verbouwingen, die de Oude kerk te Amsterdam van de 14de tot de 16de eeuw onderging, werd de kap op vele plaatsen doorsneden door dwarsgeplaatste kappen met tongewelf. Daartoe werd steeds in de bestaande kap een koningstijl gemaakt, waartegen de nieuw ingebrachte kilkepers steunen afb. 28. RVblad Amsterdam, Oude kerk, Sebastiaansen Smidskapel, ca Marssum (Fr.), Herv. kerk, XVB. 28. Amsterdam, Oude kerk. Kap n. zijbeuk bq doorsnijdibg Sebastiaanskapel met ingebrachte koningstijl. 7. Kappen met een spitsbooggebint, waarop een spruit In de drie kapellen aan de noordzijde van de Oude kerk te Amsterdam, omstreeks 1500 gebouwd, werd het systeem met de makelaar verlaten. De hanebalkfliering ontbreekt er. De beide bovenste normale flieringen worden opgevangen door een driehoekig gebint, waarvan de benen tot in de nok doorlopen en RDMZRV 1991/22-19

57 RVblad met in de middenbeuk houten tongewelven, waarop een spruit met opgelegde flieringen. Op één van de trekbalken prijkt groot de naam van Jan Jansz Vijselaer. In het zuiden van Nederland zijn kappen bekend zonder trekbalken met een spruit op het spitsbooggebint, daterend van het einde van de 14de eeuw en de 15de eeuw. Al deze kappen staan op het koor van een kerk afb Delft, Oude kerk, middenbeuk, ca Sporen onderbroken op onderste fliering. Bovenste sporen staan op roosterhouten. Voorste spruit op spitsbooggebint, achterste op fliering. daar met elkaar zijn verbonden. Later wordt dit element een spruit genoemd. Ook elders komt dit type voor in hoofdzaak in de 2de helft van de 15de eeuw, de 16de eeuw en ook in het begin van de 17de eeuw afb. 29. Soms zijn de spruitbenen boven de bovenste flieringen dunner gemaakt. In werd de kerk te 30. Diessen (N.B.), R.-K. kerk, koor, XIVd. Schermerhorn (N.H.) gebouwd, 8. Overwelfd koor en open schip Er zijn een paar middeleeuwse kerken bekend, waar het koorgedeelte van de ruimte overdekt is met een houten tongewelf en het schip vermoedelijk een open kap had. Dat is het geval in de oorspronkelijk geheel in hout opgetrokken kerk te Nijeveen (Dr.) van 1469 en ook in de kerk te Veen (N.B.). Het tongewelf is er te beschouwen als een baldakijn boven het altaar. In beide gevallen zijn de kapgedeelten met en zonder gewelf als één geheel gemaakt en voorzien van één serie telmerken. c. Kappen met tongewelfgebinten en nokgording In het begin van de 16de eeuw deed de nokgording haar intrede in de kappen in westelijk Nederland en iets later bereikte dit constructie-element Friesland. Ook in de kappen met een houten tongewelf gebruikte men het nokgebint, bestaande uit een geschoorde stijl, die een nokgording draagt. De eenvoudigste vorm is het normale spitsbooggebint, waarop een nokgebint staat. Ons zijn hiervan uit de 16de en 17de eeuw vijf exemplaren bekend uit Zuid-Holland, Utrecht en Friesland. Meer komt het type voor, waarbij op een spitsbooggebint een schaargebint en een nokgebint staan afb. 31. Hiervan zijn ons veertien stuks uit de 16de en 17de eeuw bekend in Zuid- en Noord-Holland en Friesland. Al deze kappen hebben trekbalken. De Nieuwe kerk te Amsterdam

58 31. Ferwerd (Fr.), Herv. kerk, koor, XVlb. RVblad worden weliswaar ondersteund door de schuingeplaatste standzonen en zijn ook nog verstevigd door de gewelfhouten, die aan de kalven zijn opgehangen. Daar tegenover staat, dat zij in de ronding juist in het midden tot 8 cm dikte zijn uitgehold (in Noord-Holland soms tot 6,5 cm), waardoor zij op het kritieke punt ernstig verzwakt zijn. Sporen en dakvlak zijn dan ook vaak naar binnen doorgebogen. Een oplossing van dit probleem kon worden verkregen door van gebint naar gebint een ondersteunende rib onder die zwakke plek aan te brengen. Dat element komt overeen met de gording, die in de loop van de 15de eeuw haar intrede doet in de Nederlandse kappen (zie RVblad Kapconstructie 02). 32. St.-Maartensdijk (Z.), Herv. kerk, koor tudens restauratie, ca Gewelfhouten weggenomen. verbrandde in 1645 door onachtzaamheid van een -loodgieter. De kappen van de lichtbeuk werden geheel in eiken herbouwd volgens de spitsbogige vorm. Boven de gewelven kwamen schaargebinten en nokgebinten. d. Houten tongewelven met drie en vijf ribben Bij kappen met houten tongewelven is de afstand tussen de kapvoet en de fliering op het spitsbooggebint veel groter dan gebruikelijk is bij normale kappen zonder tongewelf. Daar is de afstand ca. 2 tot 2,5 m, bij de tongewelven afhankelijk van de overspanning tot 6 m. De sporen In de oudste voorbeelden werd achter het tongewelf een gording aangebracht afb. 32. Om deze te kunnen aanbrengen moesten enige kunstgrepen toegepast worden, omdat de normale afstand tussen dak- en gewelfbeschot op die wijze niet aangehouden kon worden. Er werden losse vulstukken gemaakt. Spoedig ging men er toe over de gording als een horizontale rib in het gewelfveld te plaatsen, waardoor de normale afstand tussen dak- en gewelfbeschot weer was aan te houden. De eerste gedateerde kappen, waarin op deze wijze drie horizontale gewelfribben werden aangebracht, zijn van omstreeks De kappen met een houten tongewelf met drie horizontale ribben komen in alle denkbare variaties voor, zowel met als zonder trekbalken, met een schaargebint op het booggebint enzovoort. 1. Spitsbooggebinten met drie ribben Houten tongewelven met drie horizontale ribben zonder trekbalken treffen wij aan in Zeeland, westelijk Noord-Brabant en Zuid-Holland. Uit de 2de helft van RDMZ RV 199lj22-20

59 RVblad Helvoirt (N.B.), Herv. kerk, schip met zijbeuk, XVA. 35. s-gravenpolder (Z.), Herv. kerk, z. dwarskapel, XVIa. 34. Kapelle (Z.), Herv. kerk, hoofdkoor, XIVA. de 15de eeuw en de Iste helft van de 16de eeuw zijn vijf gevallen gevonden zonder gebinten op het tongewelfgebint. Tongewelven met drie ribben en met trekbalken worden aangetroffen in de Betuwe, Utrecht, Zuid-Holland en Zeeland en enkele gevallen in Noord-Brabant. De meeste dateren uit de 2de helft van de 15de eeuw of uit het begin van de 16de eeuw. De 15de-eeuwse kerken te Helvoirt (N.B.) en Noordgouwe (Z.) hebben een tongewelf met drie ribben zonder trekbalken met een hanebalkfliering afb. 33. Standvinken en een hanebalkfliering op de booggebinten met trekbalken zijn te vinden in het noorderdwarsschip van de kerk te Leerdam van ca en het koor van de kerk te Veen (N.B.), daterend uit de 2de helft van de 15de eeuw. Een zeer merkwaardige constructie heeft de kap van het koor van de kerk te Kapelle (Z.). Die heeft schaargebinten op het tongewelf. In de rechte vakken heeft deze kap een gording-gewelfrib, maar die ontbreekt in de koorsluiting afb. 34. De kap moet gebouwd zijn omstreeks 1325, dus aanmerkelijk eerder dan alle andere kappen met drie ribben in het gewelf, die in Nederland bekend zijn. Van dit type zijn er viif bekend zonder en acht met trekbalken. Het type zonder trekbalken met een spruit en twee flieringen op het spitsbooggebint afb. 35 is in Zeeland twee maal aangetroffen in kappen uit het einde van de 15de eeuw en het begin van de 16de eeuw. Het schip van de kerk te Mijnsheerenland (Z.H.) afb. 36, 37 heeft een breedte van 11 m binnen de muren. Om de eveneens 11 m lange sporen van de kap te ondersteunen is er boven op de schaargebinten nog een rij standvinken met hanebalkfliering aangebracht. De bovenste hanebalken bevinden zich hierdoor slechts ca. 75 cm onder de nok, hetgeen in zuidwestelijk Nederland meer voorkomt. 2. Spitsbooggebinten met drie ribben en een nokgording In de 1 ste helft van de 16de eeuw traden ook in de kappen met drie ribben in het tongewelf nokgordingen op. Wij vinden deze kappen vrijwel uitsluitend in Zeeland en zuidelijk Zuid-Holland. In de smalle zuidelijke dwarsarm van de kerk te Oudelande (Z.), die een kapje zonder trekbalken heeft, was alleen een nokgebint voldoende om de sporen boven het gewelf te dragen afb. 38. Men bracht nog wel een hanebalk aan, hetgeen eigenlijk bij het gebruik van een nokgording niet meer nodig is. Eenzelfde type heeft ook de zijbeuk van de Augustijnenkerk te Dordrecht. Drie maal is een kap met tongewelf gevonden met drie ribben zonder trekbalken, waarin tussen het booggebint en het nokgebint nog een schaargebint is aangebracht. De kap van het schip van de kerk te Hendrik-Ido-Ambacht (Z.H.) afb. 39 is in twee fasen gebouwd. De oudste fase, wellicht van ca. 1530, heeft nog hanebalken. De laatste fase, ca. 1540, heeft geen hanebalken.