Vorming voor de toekomst van het secundair onderwijs 1

Transcriptie

1 Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel DOCUMENT VVKSO Vorming voor de toekomst van het secundair onderwijs 1 Inleiding: definitie en dimensies van vorming Vorming is de ontwikkeling van kennis, inzicht, vaardigheden en houdingen die bijdragen tot de ontwikkeling van iedere persoon. Vorming maakt het mogelijk dat een persoon autonoom en interactief in de samenleving kan functioneren. Daarnaast is vorming de overdracht van kennis en waarden tussen generaties en stelt vorming daarom in staat om kritisch de momentane belangen van de samenleving te overstijgen. (Definitie Vlor 2 met eigen aanpassing) Vorming is dus nooit neutraal. Zij houdt een keuze in vanuit een bepaald waardenkader. Waardevol geachte doelen worden intergenerationeel doorgegeven. Het pedagogisch project kan daar een levensbeschouwelijke dimensie in integreren. Vorming is geworteld binnen de bestaande samenleving (het hier en nu), maar valt er niet mee samen. Zij creëert de mogelijkheid om de samenleving kritisch te bekijken en met het oog op een betere toekomst te streven naar duurzame ontwikkelingen. Johannes Comenius beweerde dat er van algemene vorming maar sprake kan zijn als drie dimensies van vorming gerealiseerd worden: omnia, omnes, omnino excoli 3. We interpreteren: Alle dingen aan allen leren met betrekking tot een geheel. Het christelijke en humanistische gedachtegoed van de pedagoog proberen we naar onze tijd te vertalen door de fundamentele dimensies ervan te verkennen. 1 De tekst is een grondige herwerking en uitdieping van de visie op vorming die op de studiedag Toekomst SO inkleuren op 8 mei 2012 beschreven werd (brochure, voornamelijk p.15-23). De dialoog met de katholieke scholen bracht ons ertoe om die visie te verdiepen, te concretiseren en ook gedeeltelijk bij te sturen. 2 Vlaamse onderwijsraad, Visietekst over vorming in het secundair onderwijs, RSO, Johannes Comenius, Didactica magna, caput XI, Sp.49, 1657 (eerste druk).

2 2 1 Eerste dimensie: vorming gaat over alles 1.1 De samenhang van vorming De stelling dat vorming over alles moet gaan, lijkt een boutade. Alles leren en onderwijzen is vanzelfsprekend onmogelijk. Toch is het woord alles belangrijk om de nadruk te leggen op de brede, algemene en samenhangende dimensie van vorming in het secundair onderwijs. Vorming in verschillende componenten indelen is immers tot op zekere hoogte kunstmatig en arbitrair. Vorming laat zich niet in losse schijfjes verdelen. Je kunt onmogelijk over taal spreken zonder cultuur erbij te betrekken, je kunt niet over wetenschap en techniek spreken zonder het tegelijkertijd over economie, wiskunde of geschiedenis te hebben. Dwarsverbindingen en consistentie in visie over en door de vormingscomponenten heen zijn erg belangrijk. Dat neemt niet weg dat in de concrete realiteit van het onderwijs vorming via componenten (al dan niet vakken) gebeurt. Daarom vertrekt onze beschrijving van vorming van die componenten. Die zijn voor een deel op het Europese referentiekader gebaseerd. We vermijden daarbij wel de term sleutelcompetenties. Het gebruik van de term suggereert immers een functionalistische visie op vorming, terwijl het doel van vorming niet louter tot het functioneren in de samenleving herleid kan worden, hoe belangrijk dat aspect maatschappelijk ook is. Drie competenties die Europa wel afzonderlijk beschouwt (de leercompetentie, de digitale competentie en ondernemingszin) hebben wij niet als afzonderlijke vormingscomponenten behouden. 4 We doen dat omdat ze in onze visie beter binnen de beschreven vormingscomponenten geïntegreerd worden en niet omdat wij ze onbelangrijk zouden vinden. De leercompetentie is de motor van het leren die een leerling binnen elke component van vorming moet ontwikkelen. De vormingspotentie binnen elke component wordt sterker als het leervermogen van de leerling groeit. De digitale competentie benadrukt het belang van het onderwijs in het gebruik van (digitale) dragers van informatieoverdracht en andere technologieën. Het is evident dat die competentie binnen elke vormingscomponent gerealiseerd wordt. De verwerving van die competentie is niet zozeer een doel op zich als wel een ondersteuning van het ontwikkelen van andere vormingscomponenten en van de leercompetentie. Ondernemingszin is het vermogen om ideeën in daden om te zetten. Het omvat creativiteit, innovatie en het nemen van doordachte risico s, het vermogen om levenskeuzes te plannen en projecten te beheren om doelstellingen te verwezenlijken. Ondernemingszin is in elke vorming van belang en elke vormingscomponent stimuleert intrin- 4 In Toekomst SO inkleuren werd de indeling van de Europese sleutelcompetenties nog behouden, hoewel ook toen kritiek geuit werd op de unidimensionele Europese visie.

3 3 siek ondernemingszin. De vertaling van ondernemingszin in ondernemerschap komt aan bod in wat wij de maatschappelijke en economische vormingscomponent noemen. Bij de beschrijving van de vormingscomponenten vermijden we het onderscheid tussen basisvorming en specifieke vorming. Niet elke leerling zal op dezelfde manier gevormd worden: zowel muziek, als Latijn, als houtbewerking of verzorging hebben een vormende waarde. Die inkleuring van vorming situeert zich binnen het geheel van vorming en binnen een vormingscomponent. 1.2 Beschrijving van de verschillende vormingscomponenten Binnen het geheel van de vorming onderscheiden we negen vormingscomponenten Levensbeschouwelijke en religieuze vorming Leerlingen zijn vaak onzeker over wie ze zijn en wat ze worden. Velen zijn op zoek naar zin als betekenis en als richting van leren en leven. Op een bepaalde leeftijd kunnen leerlingen keuzes maken. Levensbeschouwelijke vorming is belangrijk omdat het hen meerdere en diverse handvatten aanreikt waarmee ze op hun zinvragen antwoorden kunnen vinden. Vanuit een dialoog met de eigen leefwereld, hun plurale leefwereld en het zinaanbod van het christelijk geloof zoeken leerlingen een eigen levensbeschouwelijk profiel. In de katholieke dialoogschool is het fundament van levensbeschouwelijke vorming het geloof in de God van het evangelie. Het geloof in de boodschap van een God van liefde is dan ook de humus van elke vormingscomponent. Optimaal leidt vorming tot bewogenheid en groei. Religieuze vorming kan de leerlingen inspireren om mee te werken aan een betere toekomst voor mens en wereld Vorming in talen Alle vorming van leerlingen gebeurt door middel van taal. Taal is onontbeerlijk voor elke vorm van communicatie en is daarom een hefboom voor de ontwikkeling van alle andere vormingscomponenten. Vorming in talen is het ontwikkelen van het vermogen om met de eigen taal, met de onderwijstaal Nederlands en met andere talen om te gaan. Dat ondersteunt de persoonlijke vaardigheid om te communiceren, taal als cultuurverschijnsel te beleven en expressief en muzisch-creatief te hanteren. Vorming in talen zorgt voor een maatschappelijke en geestelijke emancipatie. Taal stelt leerlingen in staat de elementen die bijdragen tot hun vorming te ontvangen, erop te reflecteren, ze kritisch te bevragen en er op persoonlijke wijze mee om te gaan. Taal is nodig om greep te krijgen op de wereld die ons omgeeft. Leerlingen zullen via vorming in taal dus

4 4 niet enkel groeien in het communiceren, maar leerlingen zullen taal ook gebruiken om structuur te brengen in de eigen gedachten, om de realiteit te begrijpen en te structureren, om de eigen perceptie van die realiteit op persoonlijke wijze weer te geven. Ook de ontwikkeling van het vermogen om te reflecteren op het eigen zijn, gebeurt via het instrument van de taal. Taalvorming biedt tenslotte kansen om via diverse literaire uitingen creatief schoonheid te beleven of te produceren Wiskundige vorming Wiskunde is een universele taal en een communicatiemiddel dat in vele contexten gehanteerd wordt. Grafieken, tabellen, statistieken zijn voorbeelden van aspecten die we breed gebruiken. Wiskundige vorming maakt leerlingen vaardig om de wiskundige grondbeginselen en procedés toe te passen en argumentatieketens te volgen en te beoordelen. Elke leerling leert wiskundig redeneren, wiskundig communiceren en de juiste hulpmiddelen gebruiken. Door de wiskundige vorming worden alle leerlingen deel van een eeuwenoude wetenschappelijke traditie en praktijk die ook vandaag ons leven bepaalt. Wiskundige vorming maakt op die manier jongeren bewust van het belang van het formele kader van wiskunde dat aan de grondslag ligt van wetenschappen. Bovendien wapent wiskunde leerlingen tegen denkfouten. Zij leren dankzij wiskunde formeel te argumenteren. Wiskunde draagt dan ook bij tot de ontwikkeling van de leerlingen als persoon. Wiskundige vorming helpt jongeren om een positieve attitude te ontwikkelen die gebaseerd is op respect voor de waarheid en de bereidheid om naar redenen te zoeken en hun validiteit te beoordelen Technische en natuurwetenschappelijke vorming Door natuurwetenschappelijke vorming zullen leerlingen begrijpen dat wetenschap de manier is om (objectieve) informatie over de natuur te verwerven. Door het gebruik van wetenschappelijke gegevens/methoden of technologische concepten leren leerlingen een fysische werkelijkheid, een natuurlijk fenomeen of een technologische verwezenlijking te vatten. In overeenstemming met de maatschappelijke noden en menselijke behoeften leren ze om technologische en wetenschappelijke concepten te hanteren, realiseren, modificeren of ontwikkelen. Om deel te nemen aan een technologisch wetenschappelijk gefundeerde maatschappij en om zich aan de evolutie en verandering ervan aan te passen, is het belangrijk om wetenschappelijke en technische gegevens en vaardigheden te bezitten. Technische en natuurwetenschappelijke vorming ontwikkelt bij leerlingen een rationele geest zodat ze ondanks de verwondering niet onwetend blijven en zich niet inlaten met bijgeloof, pseudowetenschap en relativisme. Jongeren leren nadenken over de invloed van natuurwetenschappelijke en technologische evoluties op de samenleving. Via wetenschap

5 5 en technische keuzes komen leerlingen soms in contact met ethische vragen die met beperkingen, menselijke feilbaarheid en kwetsbaarheid, duurzaamheid en ecologie te maken hebben. Dat laat hen ervaren dat wetenschap voor morele of zingevingsvragen geen uitsluitsel biedt, maar dat antwoorden vanuit eigen waarden verantwoord worden Muzische en creatieve vorming Muzische vorming wil aan leerlingen verschillende mogelijkheden aanreiken om de wereld te verkennen en te begrijpen. Daarbij ontdekken leerlingen de verschillende expressievormen in hun onderlinge samenhang. Door muzische vorming leren leerlingen communiceren, beleven, exploreren en interpreteren, anderen respecteren en reflecteren. Creatieve vorming is een belangrijke schakel in de ontwikkeling van het voorstellingsvermogen van leerlingen, van het symbolisch en creatief denken en handelen. Leerlingen kunnen door creatieve uitingen beroerd worden. Leerlingen worden er met zichzelf geconfronteerd en ontdekken een persoonlijke expressieve taal. Dat maakt van hen rijkere mensen. Via de muzische en creatieve vorming komen ze ook in contact met kunst. Ze ontwikkelen zin voor esthetiek en voor schoonheid. Muzische vorming en creatieve vorming zijn belangrijk voor de harmonische ontplooiing van leerlingen in de samenleving van nu en morgen Sociale vorming Door sociale vorming kunnen leerlingen met anderen in interactie treden. Ze leren zich verplaatsen in de ander, ze ontdekken het effect van het eigen gedrag op anderen, ze leren om verschillende perspectieven en opvattingen te waarderen en te begrijpen. Leerlingen komen zo tot constructief samenwerken. Ze leren op een solidaire wijze te participeren aan het klas- en schoolgebeuren en aan de samenleving. Wanneer leerlingen sociaal gevormd worden, gaan ze in dialoog en leren ze van en met elkaar. Sociale vorming helpt hen dan ook om eigen mogelijkheden en beperkingen onder ogen te zien, om (levens)keuzes te maken, om durf te tonen bij het omgaan met conflicten of moeilijkheden en om uitdagingen aan te gaan. Door een goede sociale vorming groeien jongeren als persoon die met vertrouwen naar het leven kijkt Lichamelijke vorming Lichamelijke vorming houdt in dat leerlingen motorisch vaardig worden en een gezonde en veilige levensstijl ontwikkelen binnen een leeromgeving waarin sociale relaties en positief zelfbeeld centraal staan.

6 6 Door lichamelijke vorming leren leerlingen vaardigheden voor het leven, rekening houdend met de eigen mogelijkheden. Bovendien zal technische handvaardigheid hen helpen bij het zoeken naar oplossingen en het creëren van nieuwe dingen. De leerlingen ontwikkelen ook de nodige competenties voor een actieve en gezonde levensstijl. Ze zien het belang in van goede fysieke conditie en zijn bereid om bewegen te integreren in hun levensstijl, nu en in de toekomst. Een goede lichamelijke vorming verhoogt het welbevinden. De lichamelijke vorming draagt vaak bij tot een goede omgang en samenwerking met anderen. Het helpt leerlingen om op sociaal aanvaarde wijze rollen te vervullen en om te gaan met verschillen Maatschappelijke en economische vorming Maatschappelijke en economische vorming kan ervoor zorgen dat leerlingen hun eigen weg en plaats vinden in de maatschappij en binnen de economie. Als leerlingen tot het besef komen hoe kostbaar welzijn en welvaart zijn, dan kunnen zij op een bewustere manier gaan leven. Leerlingen leren om hun dagelijks leven te organiseren binnen de complexe en complexer wordende samenleving. Leerlingen worden op die manier meer weerbaar en zelfredzaam. Leerlingen leren hun verantwoordelijkheid opnemen als burger in een rechtstaat. Zij leren ook als consument bewuste en verantwoorde keuzes maken. Democratisch handelen met aandacht voor wereldwijde solidariteit en rechtvaardigheid, mensenrechten en gelijkheid, zijn in dat opzicht fundamenteel. Reflecteren op en een kritische houding aannemen ten opzichte van de geldende waarden en normen is belangrijk om volwaardig aan de maatschappij deel te nemen. Streven naar politieke bewustwording en ethische sensibilisering is dan ook van groot belang binnen maatschappelijke en economische vorming Historische en culturele vorming Historische vorming daagt uit om met het eigen verleden in dialoog te gaan. Culturele vorming in brede zin is de studie van wat mensen maken en doen. Bij culturele en historische vorming bestudeert men de historisch gegroeide manier waarop de mens de wereld bewoonbaar gemaakt heeft. Cultuur is als de tuin waarin de natuur op een menselijke manier georganiseerd wordt. Vorming betekent dat leerlingen wat zij leren in verband brengen met het grotere geheel van hun bestaan. Historische en culturele vorming zijn daar bij uitstek geschikt voor. Zij expliciteert het verankerd zijn van de mens in zijn geschiedenis en in zijn omgeving. De vaak beperkte en beperkende ervaringswereld van een leerling wordt door historische en culturele vorming in de letterlijke zin van het woord gerelativeerd omdat hij met zijn ge-

7 7 schiedenis in relatie gebracht wordt. Op die manier worden leerlingen gewapend om in hun eigen leven en in de samenleving toekomstgerichte keuzes te maken. 1.3 Beheersingsniveaus van vorming Alle leerlingen worden in het onderwijs gevormd in de vormingscomponenten. Maar het gevraagde niveau van beheersing per vormingscomponent is niet hetzelfde voor elke leerling. Om die verschillen in beheersing van vorming op een transparante en eenvormige manier duidelijk te maken, onderscheiden we drie niveaus: een basisniveau van beheersing, een gevorderd niveau van beheersing en een niveau van deskundige beheersing. Het basisniveau is het niveau dat elke leerling ongeacht studiedomein of studierichting moet behalen op het einde van het secundair onderwijs. In de aanloop naar dat basisniveau bevindt zich soms nog een opstapniveau. 5 Verschillen in beheersing van doelen zijn afhankelijk van de plaats van vorming in een diachronisch vormingstraject. De gevraagde beheersing voor elke vormingscomponent van vorming is na de eerste graad een andere, dan op einde van het secundair onderwijs. Maar er zijn ook synchrone verschillen in het gevraagde beheersingsniveau. Het te bereiken beheersingsniveau wordt in belangrijke mate bepaald door het studiedomein waarin het doel behaald wordt. Zo is het te bereiken beheersingsniveau voor muzische en creatieve vorming binnen het studiedomein kunst en creatie hoger dan elders. Daarenboven is het beheersingsniveau van een vormingscomponent afhankelijk van de finaliteit van de betreffende studierichting. Het beoogde beheersingsniveau van wiskunde is vaak hoger voor een doorstroomgerichte studierichting dan voor een arbeidsmarktgerichte studierichting binnen hetzelfde studiedomein. Een studierichting is niet aan één beheersingsniveau voor alle vormingscomponenten gelieerd. Een leerling in het studiedomein Taal en cultuur die een hoog deskundigheidsniveau in taal nastreeft, hoeft niet noodzakelijk hetzelfde beheersingsniveau voor wetenschappelijke en technische vorming te bereiken. Een hoog deskundigheidsniveau komt ook niet noodzakelijk overeen met een hoge graad van abstractie. Specifieke machines kunnen hanteren vereist bijvoorbeeld een hoge graad van deskundigheid, zonder dat dit een zeer hoog abstractievermogen vergt. Het voorgestelde onderscheid in beheersingsniveaus houdt geen onderscheid in waardering in. Het behalen van een basisniveau in een bepaalde studierichting is net zo belangrijk als het behalen van een deskundigheidsniveau in een andere studierichting. 5 Voor een voorbeeld: zie brochure Toekomst SO inkleuren, p , 8 mei 2012.

8 8 Het is tenslotte ook niet nodig om voor elke vormingscomponent beheersingsniveaus te onderscheiden. Voor levensbeschouwelijke vorming lijkt dat onderscheid bijvoorbeeld minder relevant. Het vormingsdoel is hier zo fundamenteel dat het wellicht volstaat om het in zijn totaliteit te omschrijven. 2 Tweede dimensie: vorming is er voor alle leerlingen en voor elke leerling afzonderlijk 2.1 Volwaardige vorming voor elke leerling Leerlingen zijn niet gelijk, zij zijn wel gelijkwaardig. Alle leerlingen hebben het recht op een volwaardige vorming. Daarbij is het evident dat elke leerling op het einde van het secundair onderwijs functioneel geletterd is. Hij moet voldoende gewapend zijn om maatschappelijk te functioneren. Leerlingen volwaardig vormen houdt echter meer in dan hen zelfredzaam te maken. Onze steile ambitie is het om elke leerling de kans te geven zich volop als persoon, individueel en sociaal te vormen. Volwaardige vorming stelt elke leerling in staat om motor van zijn eigen vormingsproces te worden. In de praktijk blijken bij bepaalde leerlingengroepen reële vormingstekorten te bestaan. 6 Dat dwingt ons tot bijkomende inspanningen om aan elke leerling de vorming te kunnen geven waar hij recht op heeft en nood aan heeft. De inspanning wordt belangijker naarmate het vormingsniveau dat door de samenleving gevraagd wordt, stijgt. Technologische veranderingen, globalisering en op kennis gebaseerde economieën creëren een maatschappij waar generieke vorming en het flexibel gebruik ervan alsmaar belangrijker worden. Leerlingen die onvoldoende op die nieuwe eisen voorbereid zijn, dreigen in de maatschappij van de toekomst permanent aan de kant geschoven te worden. We moeten volop inzetten op het vormen van die leerlingen die moeite hebben om het basisniveau van vorming te halen. Met hen wordt gericht gewerkt om een dreigend tekort aan vorming te vermijden. Dat kan door een verschillende aanpak binnen de klas te hanteren, maar dat kan ook door structureel een onderscheid te maken. Verschillende vormen van differentiatie 7 houden in dat we gefundeerde keuzes maken voor die essentiële vormingselementen die voor de vorming van een leerling belangrijk zijn. Complementair is ook differentiatie in tijd. Sommige leerlingen hebben wellicht meer tijd nodig om binnen een studietraject een vormingsniveau te bereiken. 6 Learning for Jobs, OECD Reviews of Vocational Education and Training Belgium (Flanders), 2010 en OECD Skills Outlook first Results from the Survey of Adult Skills, Couberghs C., Struyven K., Engels N., Cools W., De Martelaer K, Binnenklasdifferentiatie, Leuven, 2013.

9 9 2.2 Differentiëren volgens het abstractieniveau van leerlingen Het uitgangspunt van elke vormingscomponent is altijd de individuele leerling met zijn eigen mogelijkheden. Om dat te bereiken is een benadering nodig die van de verschillen tussen leerlingen uitgaat, die deze erkent en niet probeert uit te vlakken. Sommige leerlingen leren gemakkelijker vanuit concrete contexten en hebben het moeilijker om te abstraheren, anderen hebben met dat laatste maar weinig moeite en voelen zich net uitgedaagd door abstract redeneren. Een grote groep leerlingen combineert beide. Voor hen is het belangrijk dat er concrete leercontexten aangereikt worden en vanuit die contexten zullen zij leren abstraheren. Die drie leerlingenprofielen vinden we terug in alle vormingscomponenten. We illustreren dat met enkele voorbeelden. Voor wiskundige vorming betekent dit dat voor concreet lerende leerlingen wiskundige probleemstellingen altijd aan concrete alledaagse contexten gekoppeld worden. Wiskunde wordt zuiver functioneel toegepast en formalisering is meestal niet aan de orde. Voor een tweede groep leerlingen worden wiskundige probleemstellingen vanuit een concrete context aangebracht, maar er wordt aan de leerlingen ook gevraagd om ze te generaliseren op een formalistisch wiskundig niveau (algebraïseren, vergelijkingen opstellen ). Leerlingen kunnen het geleerde in nieuwe contexten toepassen (transfereren). Van een derde groep leerlingen wordt verwacht dat zij wiskundige probleemstellingen en oplossingsmethoden los van enige context hanteren en ontwikkelen. Die leerlingen zullen modellen zoeken of uitbreiden en de werking ervan verantwoorden. Bij hen gaat het in belangrijke mate om wiskunde om de wiskunde. In de drie gevallen gaat het dus om dezelfde vormingscomponent, maar de aanpak is erg verschillend. Wat voor wiskunde vrij evident lijkt, geldt evengoed (op een vergelijkbare manier) voor andere vormingscomponenten. Sociale vorming kun je bij sommige leerlingen aanbrengen door concrete sociale vaardigheden toe te passen binnen de context van klas en school. Voor andere leerlingen kan het belangrijk zijn dat ze hetzelfde concrete gedrag, bepaalde sociale situaties of hypothesen (bv. armoede, discriminatie, spijbelen, echtscheiding ) vanuit verschillende perspectieven kunnen benaderen. Zij vertrekken vaak vanuit een concreet en persoonlijk perspectief, maar leren ook vanuit sociologisch, psychologisch, criminologisch, cultureel perspectief wetenschappelijk redeneren. Tot slot zijn er leerlingen die nog verder willen en graag kritisch en innovatief redeneren over de mens, zijn relaties en de samenleving. Bij de vorming in talen zullen we voor sommige leerlingen inzetten op een functionele communicatie in concrete, alledaagse, maatschappelijke contexten, die zo dicht mogelijk bij hun eigen leefwereld aansluit. Werken aan contactvaardigheid en aan informatievaardigheid is essentieel om leerlingen voor te bereiden om adequaat te kunnen functioneren in de maatschappij. Concreet omgaan met taal hoeft echter niet altijd

10 10 functioneel te zijn. Leerlingen leren op een meer intuïtieve en gevoelsmatige manier omgaan met taal: genieten van taal, spelen met taal, uiten van gevoelens. Andere leerlingen worden door de vorming in taal sterker gestimuleerd om hun leef- en denkwereld open te trekken en zo hun talig handelen binnen een ruimer theoretisch kader te plaatsen. Dat veronderstelt een toenemende mate van reflectief vermogen, van het loslaten van de context. Transfer van het geleerde in nieuwe contexten met een combinatie van verschillende expressievormen is voor hen belangrijk. Nog andere leerlingen benaderen taal ook als een onderzoeks- en cultuurfenomeen in de brede zin. Leerlingen komen los van de context. Vorming in taal is voor hen erg belangrijk in de bevordering van probleemoplossend denken, kritische bevraging, persoonlijke argumentatie, reflecteren op en ontvangen van feedback, vormingselementen die van groot belang zullen zijn in het hoger onderwijs. Ook binnen de natuurwetenschappelijke en technische vorming leren leerlingen niet allemaal op dezelfde manier. Er zijn leerlingen die hoofdzakelijk interesse hebben in het functioneel handelen en probleemstellingen oplossen in concrete situaties. Een andere groep leert eerder vanuit een probleemstelling (al of niet context gebonden) of onderzoeksvraag. 2.3 In dialoog gaan met vormingsculturen van leerlingen Verschillen tussen leerlingen beschrijven aan de hand van het beoogde abstractieniveau van vorming is een belangrijke, maar toch een beperkte en beperkende invalshoek. Verschillen tussen leerlingen hebben immers vaak te maken met hun achtergrond. Sociale, economische, culturele, religieuze verschillen tussen leerlingen erkennen en respecteren is van bijzonder belang als we de gelijkwaardigheid van vorming ernstig nemen. Vorming is in een dialoogschool geen unidimensioneel gebeuren. Vorming ontstaat vanuit de wisselwerking tussen de vaak dominante school- en maatschappijcultuur en een veelheid van culturen, subculturen, welke bovendien wisselen met culturele, religieuze en commerciële achtergronden, met leeftijd en voorkeuren van leerlingengroepen. Het in dialoog gaan met en verbinding proberen te maken tussen is voor vorming een uiterst belangrijke opdracht. Op dit moment slagen wij daar wellicht onvoldoende in. De bestaande kijk op vorming, op cultuur en wetenschap is binnen de Westerse traditie en maatschappij verankerd. Die traditie is maar één van de vele tradities. Vorming zoals ze door onze samenleving dominant omschreven werd, ademt bovendien een marktgerichte visie uit. Door op een rigide manier aan die traditie vast te houden, lopen wij het risico om leerlingen uit te sluiten. De transitie van de homogene klassieke Westerse maatschappij naar een diverse samenleving kan onze kijk op vorming niet ongemoeid laten. Vorming die op één cultuur gericht is, kan bij leerlingen uit andere culturen een drempel of een rem zijn om gevormd te worden.

11 11 Vorming moeten we dan ook benaderen als een intercultureel en heterogeen gebeuren, voortdurend in bewegend evenwicht. 3 Derde dimensie: vorming gebeurt binnen een visie op vorming Om tot een visie op vorming te komen, willen wij ten slotte het fundament van vorming benoemen. Daartoe pogen we een antwoord te geven op vragen over het waaruit en het waartoe van onderwijs en vorming. In de pedagogische literatuur, door de overheid en door de maatschappij wordt vorming vaak als een objectiveerbaar en neutraal gegeven beschreven. Doelen van vorming worden dan contextloos bepaald. Men legt van buitenaf en van bovenaf vast (bv. door het bepalen van eindtermen of doelen) waartoe vorming moet leiden. Dat geldt dan om het even waar, voor om het even wie. Die manier van vormingsdoelen bepalen werkt niet. De antwoorden zijn niet neutraal, ze stoelen op een visie op mens en op pedagogie en levensbeschouwing, en kunnen maar beantwoord worden vanuit een gekleurde context. 3.1 Het pedagogische fundament van vorming Vorming kun je pas begrijpen als je de pedagogische inbedding waarbinnen vorming ontstaat in rekening brengt. In abstracto spreken over vorming is dus niet erg zinvol. Vorming is altijd vorming van een concrete leerling binnen een groep van andere leerlingen, een klas. Binnen die klas gaat een leraar een pedagogische relatie aan met een unieke leerling en met leerlingen. Hij doet dat binnen een school, een bijzondere ruimte waarin les gegeven wordt. Die school is een gebouw, maar ook drager van een immateriële cultuur, die een bijzondere geest van vorming uitademt. Leerling, leraar en school bevinden zich in een welbepaalde sociale en culturele omgeving, in een maatschappij en in een geglobaliseerde wereld. Ze zijn de erfgenamen van een geschiedenis en een traditie, die zij in dialoog met de mensen en de wereld van nu opnieuw uitvinden. Al die elementen in hun interferentie bepalen het fundament van vorming. In de eerste plaats bouwt vorming op het fundament van de leerling. Maar in de vorige paragrafen betoogden wij net dat dé leerling die op een bepaalde wijze gevormd moet worden in de loop van het secundair onderwijs niet bestaat. Respect voor een concrete leerling is daarom het uitgangspunt. Zowel tijdens hun kinderjaren als tijdens de puberteit en adolescentiejaren ontwikkelen leerlingen zich immers op een manier die tot op grote hoogte onvoorspelbaar is. Vormingsdoelen in de loop van het secundair onderwijs onwrikbaar vastleggen, is dan ook een heikele onderneming. Het is beter om te wachten tot op het einde van het secundair onderwijs om met de nodige voorzichtigheid vormingsdoelen te bepalen.

12 12 De vorming van die leerling gebeurt binnen drie dimensies 8 die elkaar versterken en verdiepen. Kwalificatie benadrukt het nut en de functie van de vorming. Kwalificatie voor het arbeidsveld en kwalificatie om te kunnen doorstromen naar het hoger onderwijs zijn hier voorbeelden van. Socialisatie legt de nadruk op de vele manieren waarop een leerling deel wordt van de politieke, sociale en culturele samenleving. Socialisatie verdiept de kwalificatie. Humanisatie focust op de leerling zelf die als persoon gevormd wordt. De leerling interioriseert de vorming. Vorming wordt een deel van zijn identiteit en beïnvloedt belangrijke keuzes die hij in zijn leven zal maken. Subjectwording is het diepere niveau waarop vorming gerealiseerd kan worden. Ook dat diepere niveau van humanisatie en subjectvorming vinden we in alle vormingscomponenten terug. Zo kunnen leerlingen beroerd worden en verwonderd zijn door het muzische. Het persoonlijk beleven en interpreteren zorgt voor verinnerlijking en draagt bij tot de harmonische ontplooiing. Leerlingen worden dus meer mens. Maar ook de lichamelijke vorming, m.n. het bewust leren omgaan met de eigen fysieke mogelijkheden en beperkingen speelt een belangrijke rol in de subjectwording. Subjectwording speelt verder een bijzondere rol binnen de technische component van technische een wetenschappelijke vorming. Door het creëren en realiseren van materiële producten ervaren leerlingen wat ze kunnen en wat ze betekenen. Door bakker, schrijnwerker, kapper, elektricien of tuinbouwer te worden, worden ze iemand, verwerven ze vaak een nieuw gevoel van identiteit. Die identiteit heeft minder te maken met de kwalificatie op zich, maar wel met het besef van eigenwaarde, persoonlijke voldoening van leren en ambacht. 9 Leerlingen ontdekken door vorming wie ze zijn. Stages en werkervaringen spelen daarbij vaak een belangrijke rol. Als vorming buiten de grenzen van de school in de reële samenleving gebeurt, wordt haar socialiserende en humaniserende betekenis immers nog versterkt. Leerlingen leren samen met andere leerlingen in een klas. Leerlingen leren zichzelf kennen in contact met andere leerlingen. Ze worden zich in de klas bewust van wat ze graag doen, waar ze goed in zijn en waar ze minder goed in zijn. Als elke leerling en alle leerlingen gerespecteerd worden, groeit er in een klas een cultuur van kwetsbare verschilligheid 10. Een leraar heeft de bijzondere verantwoordelijkheid om leerlingen samen te vormen én elke leerling te stimuleren in zijn vorming. De persoon van de leraar speelt een grote rol. De leraar heeft in vorming een voorbeeldfunctie. Zo kun je maar moeilijk verwachten dat 8 Gert Biesta, Goed onderwijs en de cultuur van het meten, Boom Lemma, Richard Sennet, De ambachtsman. De mens als maker, Meulenhof, Bert Roebben, Scholen voor het leven, kleine didactiek van de hoop, Leuven, 2011.

13 13 een leerling sociaal gevormd zal worden door een leraar die zich naar de leerlingen toe niet sociaal opstelt. Mutatis mutandis geldt dat voor alle vormingscomponenten. Basisvoorwaarde is dat de leraar expert is. In een concrete setting van een groep leerlingen is hij goed geplaatst om vorming ter harte te nemen. Hij weet wat het best is voor de leerlingen op methodologisch, maar ook op inhoudelijk vlak. Hij beslist tot op zekere hoogte zelf over het hoe en het wat van de vorming. Hij wordt als hooggekwalificeerde professional eigenaar van het pedagogisch proces. Net zoals bij een leerling, zetten we daarom bij een leraar sterk in op humanisatie en kansen tot subjectwording. Respect opbrengen voor het subject van de leraar is van groot belang om hem de kans te geven de subjectwording van de leerling ter harte te nemen. Zoals bij de leerling is de autonomie bij de leraar belangrijk, maar niet absoluut. Voorwaarde om tot autonomie te komen, is zich binnen de professionele leergemeenschap verbonden weten. Voor de leraar bestaat die gemeenschap uit de vakgroep, het lerarenteam, de school. De leerlingen en de leraar kiezen voor vorming binnen een school. Een vrije school is geen neutrale organisatie die op een willekeurige manier haar taak binnen de maatschappij opneemt. Elke school heeft een eigen geschiedenis, een eigen cultuur, een eigen ziel. Zij heeft een onvervreemdbare identiteit, ze vormt een aparte gemeenschap. In een school is deze collectieve identiteit belangrijk om zin en richting te geven aan vorming. Haar missie is immers om vanuit die specifieke identiteit leerlingen te vormen. Zo kan en mag vorming binnen een grote school in een grootstad verschillen van vorming in een kleine landelijk school met een andere leerlingenpopulatie. Maar ook de religieuze en congregationele achtergrond, het verhaal, de geschiedenis en de cultuur van een bepaalde school zijn belangrijk om te kunnen begrijpen hoe en waarom vorming in die school op een bepaalde manier gebeurt. Vorming gebeurt dus in één bepaalde school (bij de leerlingen, de leraren en andere medewerkers, de leidinggevenden) in dialoog met wat in de omliggende samenleving en in de wereld gebeurt. Zo is elke school een dialoogschool die op een dynamische manier de inhoud en het doel van vorming mee bepaalt. 3.2 Het levensbeschouwelijke fundament van vorming De voedingsbodem van katholieke scholen is de Joods-christelijke traditie. Vanuit de Joodschristelijke traditie groeide een uitgesproken visie op de mens en wereld die voor de scholen die zich vandaag christelijk of katholiek noemen richtinggevend is. Die christelijke visie beoogt geen exclusiviteit. Vele elementen zullen hopelijk gedeeld worden door nietchristelijke scholen.

14 14 De visie gaat over de mens en de wereld zoals hij is maar tegelijkertijd gaat het ook over een beeld van de mens en de wereld zoals hij zou moeten zijn. Christenen staan midden in de wereld en gaan voortdurend in dialoog met de samenleving die hen omringt. Een dynamische visie beweegt op de golven van de veranderende maatschappij. Daarin beschrijft zij een relatief stabiele kern die een inspiratiebron voor vorming kan zijn. Als we erin zouden slagen die bron te omschrijven, kan zij fungeren als een hoeksteen of toetssteen voor iedereen die in een katholieke school met vorming bezig is. Vorming in de school wordt dan aan zijn humane en religieuze essentie gevoed. We proberen die in een viertal kernopdrachten van vorming te vatten Vorming betreft de hele mens De Joods-christelijke traditie beschrijft de mens als eenheid die bestaat uit vele componenten. Vorming streeft de totale persoonsvorming na. Pestalozzi vond dat hoofd, hart en handen gevormd moesten worden. Vanuit Bijbels perspectief voegen we daar ook de inspiratie, de vorming van de ziel (pneuma) als element aan toe. Fysieke, cognitieve, affectieve, sociaal-culturele en spirituele aspecten van vorming vormen de integriteit van zijn persoon. De nadruk op de totale leerling staat in schril contrast met de fragmentarische benadering die voor de postmoderne maatschappij typisch is Vorming betreft een unieke mens De Joods-christelijke traditie legt de nadruk op de uniciteit van elke mens, van iedere leerling. Bijbelverhalen spreken over concrete en unieke mensen die vaak niet handelen zoals dat groepsmatig, statistisch van hen verwacht zou kunnen worden. Zij gedragen zich anders en spreken andere woorden dan de goegemeente van hen wil horen. Op dezelfde manier kunnen we zeggen dat elke leerling in zijn uniciteit het maakbare, meetbare en bestuurbare ingrijpen overstijgt. Die uniciteit en onherleidbaarheid worden bedreigd als vorming tot categorieën, etiketten, strategieën herleid wordt. Presentie en aandacht voor een unieke leerling zijn immers fundamenteel voor zijn vorming. Vorming vanuit de bijbels-christelijke inspiratie mag daarom ook iets tegendraads hebben. Zij gaat vaak in tegen de draad van een in het hier en nu voorspelbaar en beheersbaar bestaan. Ieder mens ervaart de complexiteit van het existentiële bestaan in de fundamentele spanningsvelden en grenzen waarmee hij moet leren omgaan. In de dualiteit van zijn bestaan leert hij ook eigen kracht en kwetsbaarheid kennen. De erkenning van de mens als faiblesse et promesse heeft een bijzondere band met vorming. Omdat elke mens kwetsbaar en gekwetst is, is vorming nodig. Omdat elke mens ook

15 15 een belofte inhoudt, is vorming mogelijk. Enkel als we beide elementen faiblesse et promesse samenhouden, kijken we met twee ogen naar de mens en krijgen we een dieptezicht op de mens. 11 Zeker voor kwetsbare en gekwetste leerlingen is dat dieptezicht bevrijdend; niet een remediërende aanpak die hen probeert te brengen tot het normale niveau, maar wel een zoektocht naar het opnieuw ontluiken van hun talent en leerhonger. Geloven in het goed van elke leerling is daarom de kern van onze pedagogische visie. De bijbel laat er overigens geen twijfel over bestaan dat de laatsten de eersten zullen zijn. Vorming is van groot belang voor elke leerling, maar richt zich heel bijzonder naar die leerlingen die in onze samenleving uit de boot dreigen te vallen. De voorkeursoptie voor de zwaksten vertaalt zich in een bijzondere zorg voor sommige leerlingen. Er zijn leerlingen met bedreigde ontwikkelingsmogelijkheden die ook door armoede, verlaagde kansen en grenzen gekwetst worden. Net aan hen werd de belofte van mogelijkheid in kwetsbaarheid bij uitstek gedaan Vorming maakt mensen verantwoordelijk Vorming verengen tot het nastreven van zelfontplooiing kan tot individualisme en egocentrische zelfrealisatie leiden. Voor een christen is de mens nooit een geïsoleerd autonoom functionerend individu. Een mens wordt dankzij andere mensen geboren en wordt pas mens in relaties binnen een samenleving en een wereld rondom zich. Hij is met zijn wortels, met geschiedenis en traditie verbonden. Het Joods-christelijke geloof in God als schepper van mens en wereld maakt van de zorg voor mens en wereld het fundament van elke vorming. Vorming betekent dat mensen op een gewetensvolle en menswaardige manier leren omgaan met het leven. Mensen zijn niet maakbaar en elke vorming van mensen is dan ook doordrongen van een besef van onderlinge afhankelijkheid en nederigheid. Dat besef plaatst de mens voor een grote verantwoordelijkheid. Het betekent een afwijzen en onmogelijk maken van uitbuiting en van praktijken die het leven vernietigen. Op grond van de bijbel hebben we het recht om de gaven van de natuur te gebruiken, maar niet om ze uit te roeien, te verwoesten of te minachten. Het concept van duurzame ontwikkeling biedt mogelijkheden om toekomstgericht over vorming na te denken. Vorming kan immers in zijn verschillende vormingscomponenten bijdragen tot een mentaliteitswijziging die een halt toe roept aan de voortdurende drang naar bezit en ongebreidelde groei. Vorming leert mensen meer kiezen voor het zijn en minder voor het hebben. Er bestaat een nauwe band tussen vorming die oog heeft voor een duurzame ontwikkeling en sociale gerechtigheid. Die kan alleen maar tot stand komen als wij bereid zijn om niet te 11 Piet Raes, De weg is naar u toe gekomen. Brieven aan leerkrachten over geloof en onderwijs, 2011.

16 16 kiezen voor egoïsme en blinde groei. Vorming moet volop inzetten op de totstandkoming van een meer rechtvaardige samenleving door in te gaan tegen isolement en discriminatie, door onrecht en armoede uit te roeien, wereldwijd Vorming bevrijdt de mens en creëert betekenis en hoop Door vorming te beschrijven vanuit mensbeeld en humanisatie, lopen we het risico om vorming te reduceren tot de mens en zijn mogelijkheden. Vanuit een christelijk perspectief kan vorming zich daartoe niet beperken. Vorming vertrekt van het humane, maar moet ook kansen bieden om dat te transcenderen. Openheid voor het niet beheersbare, voor de esthetische, filosofische en religieuze dimensie van het leven staat haaks op de functionalistische levensvisie die in onze maatschappij overheerst. Vorming wordt steeds aangeboden aan leerlingen in een bepaalde (leef)tijd maar vorming is er niet alleen voor deze tijd. Vorming heeft iets utopisch in zich en voert leerlingen uit het hier en nu naar een gedroomde toekomst, naar het beloofde land 12. Vorming maakt het mogelijk dat de komende generaties de fouten van het verleden niet kritiekloos zullen herhalen, maar geeft hen de kans om een nieuwe wereld te creëren. 13 Volgens de bijbel heeft het leven immers een zin en een diepere betekenis. Vorming kan leerlingen helpen om in hun bestaan die betekenis te vinden. Het geloof in een God die schept en bevrijdt, in Jezus Christus die sterft en verrijst, verbindt vorming met verlangen en liefde, met hoop en toekomst. 12 De visie op vorming als Exodus wordt o.a. beschreven door Heinz-Joachim Heydorn. 13 Brochure Toekomst SO inkleuren, p. 19, 8 mei 2012 (citaat Hannah Arendt).