Hoorn, januari 2014 mr. J.J.M. van Elderen HAALBAARHEIDSVERKENNING IGBO IN LEIDEN/OEGSTGEEST

Transcriptie

1 Hoorn, januari 2014 mr. J.J.M. van Elderen HAALBAARHEIDSVERKENNING IGBO IN LEIDEN/OEGSTGEEST

2 INHOUDSOPGAVE blz. 1. INLEIDING Aanleidingen Opdracht Uitvoering BEGRIPSBEPALING Regiobegrenzing Internationale school Internationaal Georiënteerd Basisonderwijs HAALBAARHEIDSCRITERIA Stichtingsnorm Evenwichtig geheel Feitelijk te verwachten leerlingen Bedrijfseconomische haalbaarheid Immateriële randvoorwaarden OMGEVINGSVERKENNING Regio IGBO Elckerlyc IGVO Rijnlands Lyceum Oegstgeest Internationale werkgevers BEHOEFTEVERKENNING Vooraf Prognoses Bevraging bedrijven en instellingen CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Conclusies Aanbevelingen BIJLAGE 1 EXPLOITATIERAMING VOOR DE OPSTARTJAREN VAN EEN IGBO-AFDELING BIJLAGE 2 - GEÏNTERVIEWDE PERSONEN/BEDRIJVEN Definitieve versie RA01b-JvE

3 1. INLEIDING 1.1 Aanleidingen In de Leidse regio is een aantal scholen voor internationaal georiënteerd onderwijs gevestigd. De gemeenten Leiden en Oegstgeest willen nagaan of, met name voor kinderen tussen 4 en 12 jaar (basisonderwijs), het bestaande aanbod met name van IGBO Elckerlycvolstaat, dan wel of er behoefte is aan uitbreiding. De vraag naar een verkenning naar de haalbaarheid van uitbreiding van het Internationaal Georiënteerd Basisonderwijs (IGBO) in de Leidse regio heeft meerdere aanleidingen. Ten eerste heeft de gemeente Leiden in 2012 het Programma Kennisstad 1 vastgesteld. Dat beleidsprogramma heeft ten doel de kennisinstituten in Leiden in staat te stellen optimaal te kunnen floreren en tegelijkertijd de stad maximaal voordeel te laten hebben van de aanwezigheid van die kennisinstituten. Internationaal onderwijs verbindt meerdere programmalijnen van Leiden Kennisstad: (1) internationale branding en marketing, (2) ondernemingsklimaat en acquisitie en (3) voortreffelijk onderwijs. Ten tweede wil de Leidse regio een duurzame plek bewerkstelligen in de top van de Europese kennisregio s met life sciences & health als sleutelsectoren. Ondernemers, onderwijsinstellingen en de gemeenten Leiden, Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten en Zoeterwoude werken hiervoor samen in Kennis & Werk #071, Economische Agenda van de Leidse regio. Het is een bekend gegeven dat de beschikbaarheid van goed onderwijs een belangrijke factor is in de bereidheid van expats om zich in een bepaalde regio te vestigen. Zodoende zijn internationaal opererende bedrijven en instellingen gebaat bij goed internationaal georiënteerd onderwijs in de regio. Ten derde is in de Leidse regio een voorziening voor internationaal voortgezet onderwijs gevestigd: Rijnlands Lyceum Oegstgeest International School (ISRLO). Hoewel deze school met zo n 250 leerlingen stabiel is, zou een IGBO-school die dichterbij is gelegen dan IGBO Elckerlyc en waarmee ISRLO zich nadrukkelijker zou kunnen verbinden, tegemoet komen aan behoeften van ouders. Daarmee zou tevens meer instroom in de onderbouw van ISRLO kunnen worden gerealiseerd, hetgeen het onderwijsaanbod en de bedrijfseconomische positie van de school ten goede zouden komen. Met name vanwege deze aanleiding is de gemeente Oegstgeest medeopdrachtgever voor deze studie. 1.2 Opdracht De gemeenten Leiden en Oegstgeest hebben Van Beekveld & Terpstra Organisatieadviesbureau verzocht deze haalbaarheidsverkenning uit te voeren. Van Beekveld & Terpstra heeft ervaring met studies naar de behoeften naar internationaal onderwijs in de gemeenten Enschede, Arnhem/Nijmegen, Hilversum en Utrecht. Aan Van Beekveld & Terpstra is de opdracht gegeven een solide onderbouwd onderzoek uit te voeren naar de haalbaarheid van een voorziening voor internationaal basisonderwijs in Leiden en/of Oegstgeest. Uit het onderzoek moet blijken of (en zo ja, wanneer) de start van zo n voorziening qua leerlingenaantal, voorzieningenspreiding en financiën haalbaar is en welke randvoorwaarden daarbij dan aan de orde zullen zijn. De rapportage daaromtrent ligt nu voor. 1 Programma Kennisstad, de Eerste Ronde. B en W Leiden nr , d.d. 27 maart Definitieve versie 3 van RA01b-JvE

4 1.3 Uitvoering Voor de uitvoering van de haalbaarheidsverkenning is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: Een onder circa 40 internationaal georiënteerde bedrijven en instellingen in de Leidse regio uitgevoerde haalbaarheidsenquête. Interviews met vertegenwoordigers van een tiental internationaal georiënteerde bedrijven en instellingen in de Leidse regio. Interviews met vertegenwoordigers van de direct betrokken scholen: Montessorischool Elckerlyc, Rijnlands Lyceum Oegstgeest en de Haagse Schoolvereeniging. Leerlingengegevens van de internationale afdelingen van Elckerlyc en Rijnlands Lyceum Oegstgeest. Op CBS-cijfers gebaseerde prognoses. Algemeen toegankelijke bronnen (beleidsnotities gemeente Leiden, Economische agenda Leidse regio, Vademecum Internationaal Georiënteerd Onderwijs, Annual report 2012 Dutch International Schools, Integrale Huisvestingsplannen et cetera) Bij deze haalbaarheidsverkenning zijn betrokken geweest: drs. A.J.M. Vaessen (Vaessen Management Advies), met name voor interviews onder bedrijven en instellingen, P. Duits, MSc (Van Beekveld & Terpstra), met name voor ontwikkeling van statistische prognoses en mr. J.J.M. van Elderen (Van Beekveld & Terpstra) als projectleider en steller van deze rapportage. Definitieve versie 4 van RA01b-JvE

5 2. BEGRIPSBEPALING 2.1 Regiobegrenzing Deze haalbaarheidsverkenning richt zich op de Leidse regio. De begrenzing van de Leidse regio is echter niet scherp gedefinieerd. In economische studies worden er als regel de gemeenten Leiden, Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten en Zoeterwoude toe gerekend. Dit zijn ook de gemeenten die gezamenlijk de Economische Agenda voor de Leidse regio hebben opgesteld en wel worden genoemd als mogelijk betrokken bij een eventuele gemeentelijke herindeling. Als het gaat om prognoses dan zijn de zogenaamde COROP-gebieden een relevante gebiedsindeling. COROP-gebieden zijn in de jaren zeventig gedefinieerd als natuurlijk verbonden regio s met een centrale kern en een omliggend verzorgingsgebied. De COROPindeling wordt onder andere gebruikt door het CBS. Het COROP-gebied Leiden-Bollenstreek omvat naast de gemeenten in de Leidse regio (zoals hiervoor genoemd) ook nog de gemeenten Teylingen, Katwijk, Noordwijk, Noordwijkerhout, Hillegom, Lisse en Kaag & Braassem. Bij de in deze verkenning opgenomen prognoses wordt dit COROP-gebied betrokken. Als wordt gekeken naar voorzieningen voor internationaal onderwijs, dan ligt het voor de hand ook te kijken naar de aangrenzende Haagse regio. Dat omdat in Wassenaar, Leidschendam-Voorburg en Den Haag een aantal internationale scholen gevestigd is. 2.2 Internationale school Deze verkenning richt zich op de belangstelling voor een internationale school. Dat wil zeggen dat het gaat om een school: met Engels als enige instructietaal; ingericht volgens een internationaal gebruikelijk programma of curriculum. Voor onderdelen van deze verkenning is het van belang te bedenken dat in internationaal onderwijs de overstap van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs meestal na groep 7 plaatsvindt. Internationale basisscholen hebben zodoende als regel slechts zeven leerjaren. Er zijn in Nederland en in de Leidse regio nog vele andere vormen van onderwijs waarin op een of andere manier iets gedaan wordt aan internationalisering (via meertaligheid, internationale projecten, uitwisselingen en dergelijke). Dergelijke voorzieningen vallen buiten het bereik van deze verkenning 2. In hoofdstuk 6 van deze rapportage wordt er bij de aanbevelingen wel op teruggekomen. 2.3 Internationaal Georiënteerd Basisonderwijs In Nederland zijn meerdere categorieën internationale scholen te onderscheiden: a. Privaat en/of vanuit het buitenland gefinancierde scholen. Dit kunnen scholen zijn met een internationaal profiel (zoals de International School of Amsterdam en de Europese Scholen), dan wel met een nationaal profiel (American School, British School, Deutsche Schule en dergelijke). Deze scholen vragen school fees (cursusgelden) die variëren van ,-- tot ,-- per leerling per jaar. 2 Datzelfde geldt voor het in Oegstgeest gevestigde internaat voor expat-kinderen Bouwlust ( Definitieve versie 5 van RA01b-JvE

6 b. Europese scholen. Dit zijn scholen die met name zijn bestemd voor werknemers van Europese instellingen 3. Stichting van dit type scholen is dan ook een Europese aangelegenheid waarbij de instemming van de Europese Unie vereist is. Voor kinderen van expats die niet bij Europese instellingen werken, vragen Europese scholen school fees vergelijkbaar met die van particuliere scholen. Europese scholen hebben een mix van een Europees profiel en nationale profielen en leiden op tot het Europees Baccalaureaat. In Nederland zijn Europese scholen gevestigd in Bergen en (sinds 2012) in Den Haag. c. Door de Nederlandse overheid erkende en (deels) gesubsidieerde scholen. Het betreft hier strikt genomen afdelingen voor Internationaal Georiënteerd Basisonderwijs en Voortgezet Onderwijs (IGBO en IGVO) van reguliere gesubsidieerde Nederlandse scholen. Deze scholen profileren zich onder de noemer Dutch International Schools 4. Dutch International Schools hebben evenals de private internationale scholen- een volledig internationaal profiel (veelal volgens het Internationaal Baccalaureaatscurriculum), Engels als instructietaal en daarnaast enige aandacht voor Nederlandse taal en cultuur. De overheidssubsidie van deze scholen is niet kostendekkend waardoor ook deze scholen school fees vragen, echter tussen 3.500,-- en 7.500,--. Deze verkenning richt zich op de mogelijke ruimte voor een IGBO-school 5. Vanwege de overheidssubsidiëring gelden voor IGBO-scholen beperkende regels 6. Die regels hebben ten eerste betrekking op de doelgroep waarvoor deze scholen bestemd zijn. De toelaatbaarheid tot deze scholen is beperkt tot kinderen van expats 7. Daarbij worden onder expats verstaan: Personen met een buitenlandse nationaliteit die door een bedrijf/instelling voor bepaalde tijd in een Nederlandse vestiging te werk zijn gesteld. Nederlanders die door een bedrijf/instelling binnen afzienbare tijd uitgezonden zullen worden naar een buitenlandse vestiging. Nederlanders die zijn teruggekeerd naar Nederland direct aansluitend op uitzending naar het buitenland (ook wel aangeduid als impats ). Daarnaast is de start van een dergelijke IGBO-school aan regels gebonden 8. Het Ministerie van OCW staat een nieuwe IGBO-school alleen toe indien kan worden geprognosticeerd dat het te verwachten aantal leerlingen binnen 5 schooljaren ten minste 80 bedraagt en de school past binnen een evenwichtig gespreid geheel van IGBO-scholen. 3 Zie 4 Zie 5 Formeel dus eigenlijk IGBO-afdeling. In het vervolg van deze rapportage worden de termen afdeling en school door elkaar gebruikt. 6 Stb. 2012, 216 Wet van 19 april 2012 tot wijziging van de Wet op het primair onderwijs in verband met de wettelijke verankering van afdelingen voor internationaal georiënteerd basisonderwijs. (Nog niet in werking getreden, wel geldende OCW-richtlijn.) 7 Artikel 40 lid 5 (nieuw) Wet Primair Onderwijs. 8 Artikel 85a (nieuw) Wet Primair Onderwijs. Definitieve versie 6 van RA01b-JvE

7 3. HAALBAARHEIDSCRITERIA 3.1 Stichtingsnorm Voor verkenning van de haalbaarheid van een nieuwe IGBO-voorziening is ten eerste van belang dat het Ministerie van OCW een aanvraag daartoe honoreert. Zoals hiervoor werd gesteld, is daarvoor een aantoonbaar potentieel van ten minste 80 leerlingen (in de leeftijd van 4 tot 12 jaar) een vereiste. In hoofdstuk 5 wordt verder ingegaan op deze behoeftepeiling. 3.2 Evenwichtig geheel Een tweede vereiste vanwege de OCW-regelgeving is, dat de nieuwe school moet passen binnen een evenwichtig landelijk gespreid geheel van IGBO-scholen en voorts dat bij de berekening van het potentieel niet mogen worden meegeteld leerlingen die wonen binnen een redelijke afstand van een bestaande IGBO-school en voor wie op die school nog plaatsruimte is. Belangrijke factor vanwege dit vereiste is de bestaande IGBO-afdeling van Elckerlyc in Leiderdorp. Elckerlyc is een Montessorischool onder het bestuur van de Stichting Montessorischolen Zuid-Holland. Montessorischool Elckerlyc kan ongeveer 280 leerlingen huisvesten en gaat er van uit dat binnen de school de verdeling reguliere Nederlandse leerlingen en IGBO-leerlingen ongeveer 50%-50% zou moeten zijn. De afgelopen jaren heeft het aantal IGBO-leerlingen van Elckerlyc ongeveer 130 bedragen. Een nieuwe IGBO-school in de Leidse regio mag dus niet ten koste gaan van de IGBOafdeling van Montessorischool Elckerlyc en bij het maken van prognoses dient betrokken te worden dat Elckerlyc mogelijk nog enige plaatsingsruimte heeft. 3.3 Feitelijk te verwachten leerlingen Helaas zeggen de statistische prognoses die de basis vormen voor eventuele OCWgoedkeuring nog betrekkelijk weinig over het feitelijk te verwachten aantal leerlingen. Het is bij internationale scholen namelijk een ervaringsgegeven dat een aanbod in bepaalde mate zijn eigen vraag schept. Een IG(B)O-school wordt immers gesticht om te voorzien in de onderwijsbehoefte van expats die zich vaak nog in de regio moeten gaan vestigen. En de vestigingsbereidheid van expats neemt vaak toe als er een internationale school is. Daarnaast is vaak sprake van een groep (kinderen van) expats die weliswaar al in de regio woont, maar bij gebrek aan een nabije IG(B)O-school- zijn weg gezocht heeft naar reguliere scholen. Ook vanuit deze groep zullen sommigen wellicht alsnog van IGBO gebruik gaan maken. Tegelijkertijd kunnen economische of andere mondiale ontwikkelingen ( 9/11 ) een onverwacht effect op de aanwezigheid van expats hebben. Bij de door het Ministerie van OCW gehanteerde expat-definitie is niet van belang hoe het arbeidsvoorwaardenpakket van betrokkenen er uit ziet; zowel echte expats als local contractors die aan de criteria voldoen kunnen op IGBO-scholen worden toegelaten. Voor local contractors zijn de school fees van private internationale scholen vaak sowieso niet op te brengen. In de praktijk moet echter worden vastgesteld dat voor deze werknemers zelfs de school fees van Dutch International Schools aan de hoge kant zijn. Definitieve versie 7 van RA01b-JvE

8 Om die reden wordt door deze groep wel uitgeweken naar scholen met versterkt talenonderwijs en tweetalig onderwijs. Datzelfde geldt overigens voor expats (en local contractors) die blijvende vestiging in Nederland overwegen. In hoofdstuk 5 worden prognosemethodieken gebruikt die ook enigszins rekening houden met deze fenomenen. In de praktijk blijft een betrouwbare prognose van het werkelijk te verwachten aantal leerlingen echter buitengewoon lastig. 3.4 Bedrijfseconomische haalbaarheid Het Ministerie van OCW hanteert een minimale stichtingsnorm van 80 IGBO-leerlingen. Dat aantal zegt echter nog niets over het gewenste economisch rendabele aantal leerlingen. Voorzieningen voor internationaal onderwijs zijn relatief duur. Dat komt doordat de grote diversiteit van leerlingen (niet alleen qua niveau maar ook qua taalherkomst) een kleinere groepsgrootte vereist (met gevolgen voor personeelsbezetting en huisvesting), doordat personeelskosten hoger zijn (wegens werving van native speakers, internationale scholingstrajecten), door het lidmaatschap van internationale onderwijsorganisaties en dergelijke. De overheidssubsidiëring kent slechts een beperkte vaste voet en is grotendeels leerlinggebonden. Een en ander betekent dat ook bedrijfseconomisch een bepaalde minimale omvang vereist is. In de praktijk kunnen de bedrijfskosten van IGBO-scholen sterk uiteen lopen vanwege wisselende factoren als de huisvesting (al dan niet inhuizen bij een andere school, sobere of meer luxe voorzieningen), de hoogte van de school fees en dergelijke. Er is zodoende geen harde norm voor een economisch rendabel minimum te geven. In de bestaande praktijk van IGBO-voorzieningen wordt echter uitgegaan van een minimum van circa 100 leerlingen. De bestaande volgroeide IGBO-scholen streven er alle naar (ruim) boven dit aantal te blijven en slagen daar als regel ook in. Daarbij zijn voor IGBO-scholen school fees van 3.500,-- tot 4.500,-- gangbaar 9. Naast de haalbaarheid van een kostendekkende exploitatie in een volgroeide situatie, dient voor startende scholen rekening gehouden te worden met opstartkosten. Onder opstartkosten zijn te verstaan exploitatietekorten over de eerste jaren waarin enerzijds kosten moeten worden gemaakt voor een minimale personele bezetting van twee of drie groepen (ter wille van de leeftijdsspreiding van leerlingen) terwijl anderzijds het aantal leerlingen per groep nog te klein is om de kosten te dekken. Als bijlage is een fictieve exploitatieberekening opgenomen. Die wijst in de richting van in totaal zo n ,-- aanlooptekort over de eerste 3 tot 4 jaar 10. In de praktijk nemen lokale of provinciale overheden deze tekorten veelal voor hun rekening 11. Hierbij is nog afgezien van financiële risico s wegens tegenvallende leerlingenaantallen. In de praktijk kan hier soms enigszins aan tegemoet gekomen worden door met grotere bedrijven afspraken te maken over een minimaal af te nemen leerlingplaatsen in de eerste jaren. Ten slotte dient in dit kader nog gewezen te worden op de te maken huisvestings- en inrichtingskosten. Omdat het hier om bekostigde basisschoolleerlingen gaat, ontvangt de gemeente van vestiging van de school reguliere huisvestingsmiddelen waaruit ook de IGBOschool gefinancierd kan worden. Met deze uitgave dient echter wel rekening gehouden te worden, zeker gelet op het veelal gewenste voorzieningenniveau voor deze doelgroep. 9 9 De huidige school fee bij Elckerlyc bedraagt 3.446,--. Per 1 augustus 2014 is (landelijk) een fee-verhoging van zo n 500,-- te verwachten vanwege een dan ingaande bezuiniging op de OCW-bijdrage. 10 Ervaringen bij andere startende IGBO-scholen wijzen in de richting van vergelijkbare tekorten. 11 Bedrijven en instellingen tonen zich als regel niet genegen hierin bij te dragen. Definitieve versie 8 van RA01b-JvE

9 3.5 Immateriële randvoorwaarden Naast getalsmatige en financiële haalbaarheidsvereisten, spelen voor de haalbaarheid van een IGBO-voorziening ook enkele andere factoren een rol. Zo is hierboven al opgemerkt dat het Ministerie van OCW IGBO beschouwt als een afdeling van een bestaande reguliere school. Hoewel aan die reguliere school geen specifieke eisen worden gesteld, moet wel een school gevonden worden die bereid is op directieniveau de eindverantwoordelijkheid voor een internationale afdeling er bij te nemen. En er moet een schoolbestuur gevonden worden dat de verantwoordelijkheid voor een internationale school zowel inhoudelijk als financieel aankan en aandurft. Daarbij speelt mede een rol dat enige kennis van en belangstelling voor internationaal onderwijs vereist is, alsmede Engelstaligheid, goed personeelsbeheer (met kennis van werkvergunningen, erkenning van buitenlandse diploma s), flexibel financieel management en dergelijke. Voor de school moet voorzien worden in adequaat personeel met kennis van internationaal onderwijs, in voldoende mate (near-)native speakers, bevoegd volgens Nederlandse criteria en dergelijke. Het is wenselijk dat de internationale afdeling een leidinggevende heeft die enigszins bekend is met zowel het Nederlandse als het internationale onderwijs. Ten slotte is vereist dat vanuit een IGBO-school verwezen kan worden naar een school voor Internationaal Georiënteerd Voortgezet Onderwijs (waarmee ook inhoudelijk nauw samengewerkt wordt). Aan dat aspect is in de gegeven context door de beschikbaarheid van Rijnlands Lyceum Oegstgeest te voldoen. Definitieve versie 9 van RA01b-JvE

10 4. OMGEVINGSVERKENNING 4.1 Regio In de Leidse en Haagse regio zijn reeds verschillende internationale scholen gevestigd. In navolgend overzicht zijn de belangrijkste voorzieningen aangegeven. Bron: Bing Maps Nr. Naam BO/VO Gemeente Gesubsidieerd / particulier 1. Elckerlyc BO Leiderdorp Gesubsidieerd 2. Rijnlands Lyceum Oegstgeest VO Oegstgeest Gesubsidieerd 3. Haagse Schoolvereeniging BO Den Haag Gesubsidieerd 4. International School of The Hague BO / VO Den Haag Gesubsidieerd 5. Europese School Den Haag BO Den Haag EU-personeel 6. British School Voorschoten VO Voorschoten Particulier 7. British School Den Haag /Leidscheveen BO Den Haag Particulier 8. American School of The Hague BO / VO Wassenaar Particulier 4.2 IGBO Elckerlyc Montessorischool Elckerlyc heeft al ruim 15 jaar een IGBO-afdeling. In het verleden heeft het voortbestaan van deze IGBO-afdeling bij Elckerlyc wel ter discussie gestaan wegens huisvestingsperikelen en bestuurlijke complicaties. Sinds een jaar of vijf zijn deze perikelen opgelost dankzij een stevigere bestuurlijke inbedding (bij de Stichting Montessorischolen Definitieve versie 10 van RA01b-JvE

11 Zuid-Holland) en oplossing van een dispuut met de gemeente Leiderdorp rond financiering van huisvesting. Het leerlingenaantal van de IGBO-afdeling is ondertussen al een flink aantal jaren stabiel tussen 120 en 130 leerlingen. De school limiteert het aantal IGBO-leerlingen tot circa 50% van de totale capaciteit van ongeveer 280 leerlingen. Elckerlyc heeft incidenteel korte wachtlijsten voor plaatsing op de IGBO-afdeling, soms alleen voor bepaalde groepen en met een wachttijd van enkele maanden. Het actuele leerlingenaantal (op 1 oktober 2013) bedraagt 125. De leerlingen van IGBO Elckerlyc komen uit de volgende gemeenten: Leidse regio: Leiden 59 Oegstgeest 22 Leiderdorp 27 Voorschoten 1 Zoeterwoude - Andere gemeenten: Haarlemmermeer 4 Noordwijk 3 Teylingen 8 Rijnwoude IGVO Rijnlands Lyceum Oegstgeest Internationaal Georiënteerd Basisonderwijs onderhoudt in de regel een nauwe relatie met een nabij gelegen voorziening voor Internationaal Georiënteerd Voortgezet Onderwijs. Dit vanwege de doorstroming van IGBO-schoolverlaters, maar ook vanwege de behoefte van expat-ouders om zowel kinderen in de basisschoolleeftijd als in de VO-leeftijd te kunnen plaatsen. Landelijk is de trend dat IGBO- en IGVO-afdelingen zich in toenemende mate profileren als een geïntegreerde verticale scholengemeenschap BO-VO 12. In de Leidse regio is de Internationale Afdeling van het Rijnlands Lyceum Oegstgeest een al ruim 30 jaar bestaande en gerenommeerde IGVO-voorziening, die geldt als de verwijsschool vanuit IGBO Elckerlyc. De afstand tussen Elckerlyc en het Rijnlands Lyceum Oegstgeest is 8,1 kilometer per auto. De IGVO-afdeling van het Rijnlands Lyceum Oegstgeest heeft een redelijk stabiel leerlingenaantal van circa 250. Met dat aantal is de afdeling rendabel, maar nog niet vol bezet. IGVO Rijnlands zou gebaat zijn bij een grotere instroom van leerlingen. Het Rijnlands Lyceum Oegstgeest ervaart dat men nu leerlingen mist van expats die de voorkeur geven aan vestiging in de Haagse regio omdat daar IGBO en IGVO in een verticale scholengemeenschap wordt aangeboden (zoals bij de International School of The Hague en de American School). Van de leerlingen van IGVO Rijnlands Oegstgeest komt ongeveer 20% van IGBO Elckerlyc, ongeveer 15% van reguliere basisscholen in de regio en de rest vanuit het buitenland of van andere internationale scholen in Nederland. 12 Zoals de recent gestichte scholen in Amsterdam, Breda en Utrecht. Definitieve versie 11 van RA01b-JvE

12 De leerlingen van IGVO Rijnlands Lyceum Oegstgeest komen uit de volgende gemeenten: Leidse regio: Leiden 39 Oegstgeest 79 Leiderdorp 16 Voorschoten 1 Zoeterwoude 1 Andere gemeenten: Den Haag 17 Haarlemmermeer 7 Katwijk 14 Noordwijk 13 Noordwijkerhout 3 Teylingen 18 Wassenaar 14 Leidschendam-Voorburg 6 Diversen (1 of 2) 15 Verloop leerlingenaantal IGBO Elckerlyc en IGVO Rijnlands Lyceum Oegstgeest: Elckerlyc Rijnlands Lyceum Oegstgeest 4.4 Internationale werkgevers Internationale scholen bedienen de expats die werkzaam zijn bij internationaal georiënteerde bedrijven en instellingen in de regio. Het is daarom van belang enig zicht te hebben op de mate van aanwezigheid van dergelijke bedrijven en instellingen in de Leidse regio, maar ook in de Haagse regio voor zover de expats woonachtig zijn in de Leidse regio. De Leidse regio profileert zich internationaal als kennisgebied voor life sciences & health met als speerpunt het Bio Science Park. Op en bij dit gebied zijn zo n 85 bedrijven en instellingen gevestigd 13. Verdere uitbreiding staat gepland. 13 Volgens informatie op Definitieve versie 12 van RA01b-JvE

13 Een flink deel van deze bedrijven profileert zich als internationaal georiënteerd en heeft soms expats in dienst (zij het vaak maar één of enkele). Daarnaast zijn ook elders in de Leidse regio internationaal georiënteerde bedrijven en instellingen gevestigd. Kijkend naar de bedrijven en instellingen waar de ouders werken van de kinderen die nu op IGBO Elckerlyc en IGVO Rijnlands Lyceum Oegstgeest zitten, dan springen met name in het oog: ESA/ESTEC Shell (gevestigd in Den Haag, werknemers in Leidse regio) Ministerie van Buitenlandse Zaken (gevestigd in Den Haag, werknemers in Leidse regio) Astellas Universiteit en LUMC Akzo Nobel Daarnaast is er een categorie waar in beperktere mate expats werken waarvan de kinderen IGBO Elckerlyc en IGVO Rijnlands Lyceum Oegstgeest bezoeken: Avery Dennison, Crucell, Jacobs, Heineken, O Neill. Er is geen sprake van multinationals die er qua aantal expats in de regio uitschieten en een belangrijke sponsor voor een internationale school kunnen zijn (zoals Shell in Den Haag of voorheen- Philips in Eindhoven). Definitieve versie 13 van RA01b-JvE

14 5. BEHOEFTEVERKENNING 5.1 Vooraf Zoals eerder in deze verkenning al werd opgemerkt, is het lastig om voor een internationale school een betrouwbare behoeftepeiling uit te voeren. Ten eerste zijn in de bevolkingsregistraties geen betrouwbare gegevens rond aantallen expats te vinden volgens de definitie zoals leidend is voor internationale scholen (zie par. 2.3) 14. Ten tweede gaat een internationale school een populatie bedienen die er vaak nu nog niet is, namelijk expats die zich in de toekomst in de regio zullen gaan vestigen. De vestigingsbereidheid van expats hangt onder andere af van de beschikbaarheid van internationaal onderwijs, zodat een cirkelredenering dreigt. In dit hoofdstuk wordt daarom eerst een behoeftepeiling gebaseerd op kwantitatieve (vergelijkings-)gegevens. Daarbij worden statistische prognoses gehanteerd op een manier zoals voor het Ministerie van OCW leidend is en waarop ook IGBO-aanvragen elders 15 gebaseerd zijn geweest. De hieruit verkregen informatie wordt vervolgens verbreed met kwalitatieve gegevens zoals die volgen uit bevraging van betrokken werkgevers. 5.2 Prognoses Voor wat betreft behoeftepeilingen voor internationale scholen op basis van kwantitatieve gegevens, is in 2010 door het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut 16 vastgesteld dat geen wetenschappelijk betrouwbare methodiek beschikbaar is. Er is derhalve niet één betrouwbaar prognosemodel. Op basis van ervaringsgegevens worden hierna enkele verschillende methodes gevolgd om voor de Leidse regio tot een behoefteindicatie te komen Prognose op basis van landelijke IGBO-belangstelling De eerste wijze van benadering is afgeleid van de manier waarop voor reguliere Nederlandse scholen behoefteprognoses worden bepaald, namelijk op basis van het belangstellingspercentage. Deze methode wordt door het Ministerie van OCW wel als aanvaardbaar aangemerkt en is ook de basis geweest voor toekenning van enkele IGBOlicenties. Het is echter vooral een theoretische benadering die weinig zegt over de feitelijk te verwachten belangstelling. In deze methode wordt eerst het landelijke belangstellingpercentage voor IGBO bepaald en wordt dat vervolgens afgezet tegen de voor de Leidse regio te verwachten basisgeneratie voor basisonderwijs. Landelijke belangstelling IGBO 2011 Aantal leerlingen IGBO 2829 Aantal leerlingen per leerjaar ,1 Aantal vierjarigen in Nederland Aandeel IGBO 18 0,2176% 14 Dit is in vrijwel geen enkele Nederlandse gemeente het geval. 15 Onder andere Utrecht en Enschede. 16 Prognosesystematiek voor internationaal onderwijs in Nederland, drs. P. Ekamper (NIDI), Totaal gedeeld door 7 (want een IGBO-school telt meestal zeven leerjaren). 18 Dit deel van de vierjarigen gaat in theorie- naar een IGBO-school. Definitieve versie 14 van RA01b-JvE

15 Prognose leerlingenaantal IGBO Leidse regio Prognose aantal vierjarigen in Leidse regio Prognose instroom IGBO Leidse regio 20 4,4 4,3 4,3 4,2 4,3 4,4 4,5 4,5 4,6 4,8 4,9 5,0 5,0 Prognose totaal aantal leerlingen IGBO in Leidse regio 21 31,1 30,2 30,2 29,5 29,9 30,5 31,4 31,7 32,3 33,8 34,4 34,7 35,3 Prognose leerlingenaantal IGBO COROP Leiden-Bollenstreek Deze geprognosticeerde behoefte verhoudt zich al niet tot het bestaande leerlingenaantal van IGBO Elckerlyc en is alleen al om die reden onwaarschijnlijk. Vandaar dat hierna dezelfde berekening wordt toegepast voor het COROP-gebied Leiden-Bollenstreek Prognose aantal vierjarigen in COROP L-B Prognose instroom IGBO COROP L-B 9,7 9,4 9,2 9,1 9,1 9,2 9,4 9,5 9,7 9,9 10,1 10,2 10,3 Prognose totaal aantal leerlingen 67,9 65,5 64,6 64,0 63,4 64,3 65,5 66,7 67,9 69,2 70,4 71,3 72,2 Hoewel dit al een wat realistischer beeld op lijkt te leveren, leidt het nog lang niet tot een aantal van 210 leerlingen dat benodigd zou zijn voor een nieuwe IGBO (met ten minste 80 leerlingen) naast de bestaande IGBO Elckerlyc (met 130 leerlingen) Prognose op basis van regionale IGBO-belangstelling In de voorgaande methodiek werd ten opzichte van het regionale leerlingenpotentieel bezien wat de gemiddelde belangstelling voor IGBO in heel Nederland was. Bekend is echter, dat IGBO deels zijn eigen vraag schept. Zodoende zal de belangstelling voor IGBO groter zijn in regio s waar IGBO wordt aangeboden. Vandaar dat nu gekeken zal worden naar enkele regio s die aan dat criterium voldoen en tevens qua omvang en sociaaleconomische structuur min of meer vergelijkbaar zijn met de Leidse regio. Uitgangspunt daarbij zijn steeds de COROP-gebieden. Eerst wordt een overzicht gegeven van regio s waar IGBO-scholen gevestigd zijn en die qua omvang, mate van verstedelijking en aanwezigheid van een universiteit enigszins met de Leidse regio vergelijkbaar zijn: COROP-gebied Aantal inwoners Omvang IGBO Leiden (Leiden en Bollenstreek) Groningen (Overig Groningen) Maastricht (Zuid-Limburg) Twente Arnhem/Nijmegen Eindhoven (Zuidoost Noord-Brabant) Leidse regio = Leiden, Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten, Zoeterwoude. 20 Landelijk belangstellingspercentage IGBO toegepast op vierjarigen in de Leidse regio. 21 Instroom IGBO vermenigvuldigd met 7 (zie noot 15). Definitieve versie 15 van RA01b-JvE

16 Uit dit overzicht kan al enigszins worden afgeleid dat in vergelijking met andere regio s de huidige omvang van het IGBO in de Leidse regio redelijk in verhouding lijkt te staan tot het aantal inwoners van de regio. Weliswaar zijn de IGBO-scholen in Maastricht en Eindhoven fors groter, maar in die regio s wonen meer mensen en er is weinig of geen concurrerend aanbod van andere internationale scholen. Hierna volgen vier overzichten waarin de belangstellingspercentages voor IGBO voor de betreffende regio zijn bepaald op de wijze als beschreven in 5.2.1, gemiddeld over de laatste 10 jaar. Deze belangstellingspercentages variëren tussen 0,1997 als laagste (Arnhem/Nijmegen) en 0,4732 als hoogste (Maastricht) 22. Deze belangstellingspercentages zijn vervolgens toegepast op het aantal vierjarigen in het Leidse COROP-gebied en vermenigvuldigd met zeven om tot een raming van de schoolomvang te komen. In de navolgende overzichten is Twente niet meegenomen omdat de Internationale School Twente nog pas kort bestaat en zodoende geen betrouwbaar belangstellingspercentage oplevert. Prognose leerlingenaantal IGBO omgeving Leiden o.b.v. Groningen (Belangstelling 0,2506%) Prognose aantal vierjarigen in COROP Leiden-B Prognose instroom IGBO omgeving Leiden 11,2 10,8 10,6 10,5 10,4 10,6 10,8 11,0 11,2 11,4 11,6 11,7 11,9 Prognose totaal aantal leerlingen Prognose leerlingenaantal IGBO omgeving Leiden o.b.v. Maastricht (Belangstelling 0,4732%) Prognose aantal vierjarigen in COROP-gebied Leiden-B Prognose instroom IGBO omgeving Leiden 21,1 20,3 20,1 19,9 19,7 20,0 20,3 20,7 21,1 21,5 21,9 22,1 22,4 Prognose totaal aantal leerlingen Prognose leerlingenaantal IGBO omgeving Leiden o.b.v. Arnhem/Nijmegen (Belangstelling 0,1997%) Prognose aantal vierjarigen in COROP-gebied Leiden-B Prognose instroom IGBO omgeving Leiden 8,9 8,6 8,5 8,4 8,3 8,4 8,6 8,7 8,9 9,1 9,2 9,3 9,5 Prognose totaal aantal leerlingen Prognose leerlingenaantal IGBO omgeving Leiden o.b.v. Eindhoven (Belangstelling 0,4538%) Prognose aantal vierjarigen in COROP-gebied Leiden-B Prognose instroom IGBO omgeving Leiden 20,2 19,5 19,2 19,1 18,9 19,2 19,5 19,9 20,2 20,6 21,0 21,2 21,5 Prognose totaal aantal leerlingen Uit deze overzichten volgt dat zelfs bij toepassing van de hoogste belangstellingspercentages (Maastricht, Eindhoven) een leerlingenaantal van maximaal 157 geprognosticeerd kan worden (in 2025). Daar moet dus de capaciteit van IGBO Elckerlyc (130) nog van afgetrokken worden, zodat een extra behoefte van slechts 27 resteert. 22 IGBO Elckerlyc heeft momenteel een belangstellingspercentage van 0,4227 vanuit het Leidse COROP-gebied. Definitieve versie 16 van RA01b-JvE

17 Op basis van gangbare prognosetechnieken valt voor de Leidse regio geen aanvullend potentieel van 80 leerlingen aan te tonen (zoals vereist voor een stichtingsaanvraag bij het Ministerie van OCW). 5.3 Bevraging bedrijven en instellingen In het kader van deze haalbaarheidsverkenning zijn interviews gehouden met een tiental HR-managers en relocation officers in de Leidse regio 23 en is een vragenlijst uitgezet onder ruim 40 bedrijven en instellingen. De bedoeling van deze bevraging was, om meer inzicht te krijgen in de op dit moment eventueel ervaren knelpunten ten aanzien van internationale scholen en de beweegredenen van bedrijven en internationale employees om voor een bepaalde internationale school te kiezen. Hieruit zou kunnen blijken, of er wellicht op kwalitatieve gronden nog plaats zou zijn voor een tweede IGBO-school naast Elckerlyc. De respons op de vragenlijst (online-enquête) is ondanks rappels- zeer beperkt gebleven (24%). Daaruit mag op zichzelf wellicht reeds het signaal worden afgeleid dat internationaal onderwijs voor de bevraagde bedrijven en instellingen geen major issue is. Capaciteitsgebrek? De bevraagde bedrijven/instellingen hebben sterk wisselende aantallen expats in dienst. Bij de meeste online bevraagde bedrijven zijn slechts tussen 0 en 5 expats werkzaam. De bedrijven verwachten de komende jaren geen sterke krimp of groei van hun aantal expats. Voor zover de expats kinderen hebben, zitten die vooral in de leeftijdsgroep van 0 tot 12 jaar. Er worden door de bevraagde bedrijven/instellingen op dit moment geen echte problemen ervaren bij de plaatsing van leerlingen in het internationaal onderwijs in brede zin. Als er al sprake is van wachtlijsten, dan zijn deze eerder aan de orde bij de private internationale scholen dan bij de Dutch International Schools. Voorkeur Privaat/IGBO Expats die zelf mogen beslissen op welke school ze hun kind(eren) willen plaatsen, hebben (om onduidelijke of zelfs onbekende redenen) vaak een voorkeur voor de private internationale scholen. Door expat-werkgevers worden de kosten van de private scholen in toenemende mate (erg) hoog gevonden zodat een trend naar een voorkeur voor de goedkopere IGBO-scholen wordt waargenomen. Bekendheid Dutch International Schools Van de online bevraagde bedrijven bemoeien de meeste zich niet met de onderwijsvoorzieningen die de expats treffen. Ze zijn dan ook nauwelijks of niet op de hoogte van het bestaande aanbod. De geïnterviewde HR-managers van grotere werkgevers en de relocation offices zijn wel op de hoogte van het bestaande aanbod aan internationaal onderwijs in de regio. Ze kennen zelf ook de Dutch International Schools (IGBO/IGVO), maar de expats heel vaak niet. Dit kan te maken hebben met het eigen netwerk van deze expats, die blijkbaar een voorkeur hebben voor de private scholen en dit met elkaar delen. De bevraagden denken dat de groepsgrootte kleiner en het vakkenaanbod groter is op de private scholen, althans dat zouden de expats kunnen denken. In ieder geval constateert men over het algemeen dat de Dutch International Schools in de regio veel te onbekend zijn. 23 Een overzicht van de geïnterviewden is opgenomen als bijlage. Definitieve versie 17 van RA01b-JvE

18 Plaats voor nog een International Primary School in de Leidse regio? De ogenschijnlijke onbekendheid met het bestaan van de Dutch International Schools onder expats is opmerkelijk. Desondanks staan alle gesprekspartners positief tegenover een eventuele vergroting van het aanbod van internationaal onderwijs in de regio. Zij kunnen niet inschatten hoe levensvatbaar zo n school zou zijn. Dat vinden zij ook niet hun verantwoordelijkheid. Definitieve versie 18 van RA01b-JvE

19 6. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN 6.1 Conclusies Uit de uitgevoerde behoefteverkenning volgt dat op dit moment niet aangetoond kan worden dat in de Leidse regio voldoende potentieel bestaat voor een tweede IGBOvoorziening. Andere signalen wijzen evenmin in de richting van een dringend capaciteitsgebrek als het om IGBO gaat: De IGBO-afdeling van Elckerlyc ervaart slechts incidenteel wachtenden en heeft momenteel zelfs plaatsingsruimte. Vanuit internationale bedrijven en instellingen worden geen knelpunten qua capaciteit gemeld. Hiermee is niet gezegd dat in de Leidse regio geen plaats of potentieel voor een extra voorziening voor internationaal basisonderwijs zou bestaan. Alleen wordt gesteld dat een voldoende potentieel niet aangetoond kan worden in de omvang en op een wijze die voor het Ministerie van OCW aanleiding zou zijn een aanvraag voor IGBO te honoreren. Het is goed denkbaar dat een nieuwe voorziening voor internationaal basisonderwijs in de Leidse regio leerlingen trekt die nu hun weg vinden naar reguliere Nederlandse scholen of nieuwe expats aantrekt. Het op deze basis starten van een nieuwe school vereist echter investeringen op basis van een onzekere vraag. Het is de vraag of gemeentelijke overheden of semipublieke schoolbesturen zo n risico moeten willen nemen. En zelfs voor dat geval moet worden opgemerkt dat niet gebleken is van een actuele of toekomstige aanvullende behoefte aan internationaal onderwijs van substantiële omvang. Een en ander neemt niet weg dat de situatie rond internationaal onderwijs in de Leidse regio voor verbetering vatbaar is. Hoewel de capaciteit (vooralsnog) adequaat lijkt, kan het bestaande aanbod op een aantal onderdelen nog wel beter worden afgestemd op de wensen van de markt. 1. De Leidse regio heeft enige last van de wet van de remmende voorsprong. Deze regio was een van de eerste waar zowel IGVO als IGBO aangeboden werd. (Regio's als Twente, Utrecht en Breda beschikken pas sinds kort over internationale scholen.) De bestaande IGBO Elckerlyc en IGVO Rijnlands Lyceum Oegstgeest zijn echter zodoende nog georganiseerd op een wijze die paste bij hetgeen in de jaren tachtig en negentig voor IGBO- en IGVO-scholen gebruikelijk was, namelijk (1) tamelijk sterk verbonden aan hun Nederlandse moederschool en (2) zich profilerend als twee aparte voorzieningen. Dit terwijl de actuele markt een voorkeur heeft voor verticale internationale scholengemeenschappen BO-VO en losstaand van Nederlandse scholen. 2. IGBO Elckerlyc en IGVO Rijnlands Lyceum Oegstgeest zijn gevestigd in respectievelijk Leiderdorp en Oegstgeest. Een gezamenlijk 'Leids' imago ontbreekt. Dat is een nadeel in een ontwikkelfase waarin de Leidse regio behoefte heeft aan een 'uithangbord' waarmee de internationale branding en marketing gebaat is. 3. De bestaande IGBO- en IGVO-voorzieningen in de Leidse regio moeten (sterker dan op veel andere plaatsen) concurreren met private internationale scholen. In dat krachtenveld blijken deze Dutch International Schools relatief onbekend en ondergewaardeerd. Daar valt dus nog wel terrein te winnen. 4. Hoewel de huidige capaciteit van IGBO nog voldoende is, komen de grenzen daarvan wel in zicht en zijn opvangmogelijkheden voor groei beperkt. Groei is denkbaar, zeker als iets wordt gedaan met de voorgaande conclusies. Definitieve versie 19 van RA01b-JvE

20 6.2 Aanbevelingen Ook nu een nieuwe IGBO-voorziening in de Leidse regio vooralsnog niet haalbaar lijkt, lijken er in lijn met de hiervoor getrokken conclusies- nog wel andere opties te zijn voor versterking van het internationaal onderwijs in de Leidse regio. Zonder uitputtend te willen zijn, worden drie varianten aanbevolen: 1. Imagoversterking van het bestaande aanbod IGBO Elckerlyc en IGVO Rijnlands Lyceum Oegstgeest zouden zich kunnen gaan profileren als de virtuele International School Leiden en zich in hun marketing veel meer aan elkaar kunnen verbinden als ware het een verticale scholengemeenschap. In bijvoorbeeld Arnhem, Groningen en Twente gebeurt dat ook: een zelfstandige IGBO en IGVO presenteren zich onder een gemeenschappelijke naam, één website (portal), één huisstijl en dergelijke. Het adopteren van de naam International School Leiden maakt het vervolgens ook makkelijker de school te betrekken bij de economische marketing en branding van de regio en erkend te krijgen als dé voorziening voor internationaal onderwijs in de regio waarmee alle gemeenten zich ook willen verbinden. Verder blijkt het in de marketing van belang beter duidelijk te maken dat Dutch International Schools zich kwalitatief niet negatief onderscheiden van private internationale scholen (wellicht zelfs positief) en in ieder geval een stuk goedkoper zijn dan de private scholen (doordat de overheid een deel van de kosten voor zijn rekening neemt). 2. Onderzoek naar een IGBO-dependance Omdat de grenzen van het bestaande aanbod IGBO in beeld komen, is het aan te bevelen te onderzoeken of en hoe het mogelijk is, uitgaande van de bestaande IGBO Elckerlyc te komen tot een nevenvestiging of dislocatie. Daarbij kan dan gebruik worden gemaakt van de bestaande OCW-licentie van Elckerlyc zodat geen nieuwe stichtingsaanvraag hoeft te worden ingediend. Een dependance vanuit Elckerlyc biedt deze school tevens de garantie dat controle op een nieuwe vestiging bestaat zodat daar geen ongewilde concurrentie van uit hoeft te gaan. Een dependance van Elckerlyc is realistisch omdat de huidige hoofdvestiging zijn capaciteitsgrenzen inderdaad bereikt. Voor een dependance zouden een zodanig aanbod (in leerjaren) en locatie gekozen kunnen worden dat dit aansluit op de behoeften aan internationaal basisonderwijs aan de westkant van de regio en niet bedreigend hoeft te zijn voor het bestaande aanbod. Start van een formele nevenvestiging vanuit een bestaande IGBO-school vereist de medewerking van het Ministerie van OCW, van de betrokken gemeenten in de regio (met name Leiderdorp, Leiden en Oegstgeest) en uiteraard van het bevoegd gezag van Elckerlyc. OCW staat een dergelijke nevenvestiging tot nu toe in de praktijk alleen toe binnen dezelfde gemeente. Van deze praktijk zal afgeweken moeten worden. Wellicht bieden de specifieke regionale context en regionale discussies over gemeentelijke herindeling daar aanleiding voor. Start van een dislocatie biedt minder structurele bestaanszekerheid, maar is wel eenvoudiger realiseerbaar doordat alleen de medewerking van de betrokken gemeenten (in casu enerzijds Leiderdorp en anderzijds Leiden of Oegstgeest) en het bestuur van Elckerlyc vereist is. 3. Geïnternationaliseerd Nederlands onderwijs Een gesubsidieerde of private internationale school is niet voor alle (kinderen van) expats de optimale keuze. Voor expats (en zeker impats) die overwegen zich blijvend in Nederland te vestigen, zijn de volledige Engelstaligheid (en geen of beperkte aandacht voor Nederlandse taal en cultuur) en het internationale curriculum een bezwaar. Definitieve versie 20 van RA01b-JvE

21 Internationale scholen bereiden leerlingen niet optimaal voor op Nederlands vervolgonderwijs. En voor een groep expats (met name local contractors ) kunnen de school fees van internationale scholen (ook van Dutch International Schools) een drempel zijn. In deze rapportage (par. 2.2) is aangegeven dat nog andere vormen van geïnternationaliseerd onderwijs bestaan naast de internationale scholen. Om tegemoet te komen aan de behoeften van expats voor wie om de een of andere reden een internationale school minder wenselijk is, zou overwogen kunnen worden een of meer reguliere Nederlandse scholen te stimuleren optimaal tegemoet te komen aan de onderwijsbehoeften van kinderen van expats. In de praktijk veronderstelt dit versterkt taalonderwijs (zowel voor wat betreft voertalen als remediërende taalprogramma s), mogelijk een internationaal georiënteerd curriculum (zoals het IPC 24 ), aandacht voor culturele verschillen en waarden en dergelijke. 24 Zie Definitieve versie 21 van RA01b-JvE

22 BIJLAGE 1 EXPLOITATIERAMING VOOR DE OPSTARTJAREN VAN EEN IGBO- AFDELING Schooljaar Aantal leerlingen School tot Personeel (in fte's) Directie OOP 0,2 0,2 0,2 0,4 0,4 0,4 OP-PO 2,0 2,0 2,5 3,0 3,0 3,5 3,2 3,2 3,7 4,4 4,4 4,9 Lasten GPL Dir GPL OOP GPL OP-PO Totale personele lasten vaste lasten 600 per leerling Totale overige lasten Totale lasten Baten = t OCW regulier PO OCW opslag School fee PO Totale baten Resultaat Definitieve versie 22 van RA01b-JvE

23 BIJLAGE 2 - GEÏNTERVIEWDE PERSONEN/BEDRIJVEN Persoon Bedrijf Ellen Smit BioScience Park Jacqueline Temmink Ministerie Buitenlandse Zaken R. de Klerk LUMC Wim Rutgers West Holland Investment Agency Stefan Boskamp Astellas Frank Vinkestijn en Stijn Vandersmissen ESA/ESTEC Relocation officer Settle Service Jackie Blais Avery Dennison Henk van Hout Shell Definitieve versie 23 van RA01b-JvE