Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen Jaargang 3 (1) April 2009

Transcriptie

1 Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen Jaargang 3 (1) April 2009 In deze Nieuwsbrief: Donderpadden zien het licht Marmergrondels in het Kromme Rijn gebied Exoot: de snoekbaars Winterclustering Grote modderkruipers vangen? 1

2 Inleiding April en volop zomer Velen van jullie zullen de afgelopen maand al struinend langs de waterkant te vinden geweest zijn, verheugd over de aanblik van paaiende beekprikken of de eerste snoekjes. De winterclustering van vissoorten is voorbij en voor poldervissoorten zoals de grote modderkruiper breekt het goede seizoen weer aan. In deze nieuwsbrief een bespreking van de resultaten van het methodologisch onderzoek dat is uitgevoerd voor de grote modderkruiper waarbij schepnet, electrovisapparaat en fuik een seizoen lang werden vergeleken. Een methode voor het waarnemen van vissen op plaatsen waar het lastig scheppen is, zoals tussen de basaltblokken langs de grote rivieren, is het s nachts schijnen met een zaklamp. Deze nieuwsbrief bevat een sfeervolle beschrijving van hoe dit in z n werk gaat. Ook is er weer aandacht voor uitheemse vissoorten. Werd de komst van de snoekbaars in Nederland ruim een eeuw geleden nog bekeken in het licht van benutting als consumptievis en inkomstenbron voor de beroepsvisserij, tegenwoordig wordt vooral het invasieve karakter van nieuwe soorten beschouwd. Op 11 maart van dit jaar werd weer een nieuwe exotische vissoort in Nederland aangetroffen. Het betrof de Pontische stroomgrondel (Neogobius fluviatilis). Mogelijk dat deze soort over een aantal jaar net als de marmergrondel (zie ook artikel over visinventarisaties Kromme Rijn) tot een algemene verschijning in onze rivieren en aangrenzende wateren gerekend kan worden. Naast nieuwe soorten liggen er in de musea van Nederland ook veel oude soorten te wachten op (h)erkenning. Dergelijke waarnemingen kunnen van groot belang zijn bij het bepalen van de vroegere verspreiding van soorten. In deze nieuwsbrief een artikel over een zoektocht in de kelders van het zoologisch museum in Amsterdam en wat hier zoal te vinden is. Tot slot bevat deze nieuwsbrief weer een visagenda met zo n twintig excursies die in Nederland georganiseerd worden. Verheugend is dat er na Flevoland, Gelderland en Friesland ook in Noord-Holland het initiatief genomen is om de komende jaren visinventarisaties uit te voeren voor het opstellen van een visatlas. Wij wensen jullie de komende maanden veel visplezier en wellicht tot aan de waterkant! Inhoudsopgave Visinventarisatie in Kromme Rijn en Langbroeker Wetering nabij Odijk 1 Nieuwe vissoort ontdekt in Nederland! 3 Winterclustering; een opvallende waarneming 4 Portret van een exoot: de snoekbaars 5 Historische waarnemingen uit de kelders van het Zoologisch Museum Amsterdam 6 Hoe vang je een grote modderkruiper? 7 Donders! Donderpadden bij kunstlicht 8 Viscursus & excursie Utrecht 9 RAVON Vissenweekend Publieke participatie bij vismonitoring 9 Visagenda 10 Aan deze nieuwsbrief hebben de volgende personen meegewerkt: R. Bakels W. van Emmerik W. van de Heuvel S. Hunnink M. Glorius W. Kuijsten N. van Kessel M. Dorenbosch F. Spikmans J. Kranenbarg Foto omslag: Europese meerval Fotograaf: P. van Hoof Redactie: Richard Struijk (r.struijk@ravon.nl) Jan Kranenbarg (j.kranenbarg@ravon.nl) Jan Kranenbarg & Richard Struijk 2

3 Visinventarisatie in Kromme Rijn en Langbroekerwetering nabij Odijk Tekst en foto s: R. Bakels & W. van Emmerik Het gebied van Langbroekerwetering en Kromme Rijn ligt ten zuidoosten van de stad Utrecht. De noordelijke begrenzing wordt gevormd door de Utrechtse Heuvelrug, en de zuidelijke begrenzing van dit gebied wordt gevormd door de dijken van de Lek. Kenmerken zijn een coulisselandschap rondom de oude ontginningen langs de Langbroekerwetering en een meer open landschap met restanten van dijken, stroomruggen en wielen in het stroomgebied van de Kromme Rijn. De Langbroekerwetering werd in het kader van ontginningen in de 12 e eeuw gegraven. De Kromme Rijn daarentegen is een in 1122 afgedamd overblijfsel van de oude loop van de Rijn, (Koning, 2008). Het gebied van de Langbroekerwetering watert via een stuw af in de Kromme Rijn bij Odijk. Op deze interessante plek organiseerden leden van RAVON Utrecht en KNNV Utrecht op 8 september een gezamenlijke excursie om vissen te inventariseren. Aanpak Het deel van het stroomgebied dat onderzocht is, omvat vrijwel de gehele omloop van de Kromme Rijn rond Odijk en de aantakking van de Langbroeker Wetering bij de stuw. (zie fig 1). Hierdoor zijn we in feite in drie kilometerhokken actief geweest. De bemonstering werd uitgevoerd met steeknetten. Na het op naam brengen werden de vissen weer teruggezet op het vangstpunt. Van elke bemonsteringslocatie zijn ook een aantal habitatgegevens genoteerd (tabel 1). Naast vissen zijn er ook (aquatische) ongewervelden genoteerd. smaller, ondieper en minder aan stroming onderhevig is. Bij locatie 5 is in een ondiepe plasberm binnen de beschoeiing gemonsterd. Resultaten en discussie Habitat In totaal werden op korte afstand van elkaar vijf locaties bemonsterd (figuur 1). Vier locaties (2-5) bevonden zich in de Kromme Rijn en één in de Langbroekerwetering (nr. 1). De grootste afstand tussen twee aangrenzende locaties (1-5) bedroeg ca m. Van iedere locatie zijn habitatgegevens vermeld (zie tabel 1). Met uitzondering van locatie 5 was er overal sprake van stromend water, hoewel deze in de Langbroekerwetering gering was. Bij monsterlocatie 3 werd ook tot circa 3 meter stroomopwaarts in de Woerdwetering gevist. Dit verklaart waarschijnlijk de grotere abundantie van de waterplanten omdat dit zijwatertje Tabel 1: Habitatgegevens van de bemonsteringslocaties Langbroekerwetering (locatie 1) en Kromme Rijn (locaties 2-5) bij Odijk L O C A T I E Parameters Max. breedte 6 m 15 m 15 m 15 m 3 m Max. diepte 1,2 m 1,2 m 1,3 m 1,3 m 0,6 m Oeverhoogte 0,5 m tot 0,6 m 0,4 m 0,4 cm geen Beschoeiing afwezig aanwezig aanwezig aanwezig aanwezig Bodem zand met puin zand zand zand zand Dikte sliblaag 2 cm onbepaald onbepaald onbepaald onbepaald Stroming ja ja ja ja nee Overige opm in plasberm Fig 1: ligging van de monsterpunten 1-5 Vissen In de Langbroekerwetering zijn acht soorten en in de Kromme Rijn zeven soorten waargenomen. Totaal zijn er 12 soorten waargenomen, waarvan vier soorten aan beide zijden van de stuw. In de ondiepe aantakking van de Woerdwetering is een groot aantal juveniele vissen aangetroffen die in het veld niet eenvoudig te determineren zijn. Vermoedelijk betreft het brasem/kolblei of blank/rietvoorn. De aantallen niet te determineren juvenielen staan niet vermeld in tabel 2. 13

4 RAVON Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek Vissen 1(1) vissen 3(1) De afmetingen van de gevangen snoeken lag tussen de 10 en 30 cm. Van de waargenomen soorten zijn de bittervoorn en de kleine modderkruiper beschermd. Het verschil in habitat tussen Langbroeker Wetering en Kromme Rijn zien we enigszins weerspiegeld in de vertegenwoordigers van de verschillende ecologische gilden. In de Langbroeker Wetering met de typering hoofdwatergang (Kroes et al., 2006) treffen we vier limnofiele soorten aan (bittervoorn, rietvoorn, tiendoorn en zeelt), terwijl het voorkomen van de reofiele rivierdonderpad beperkt lijkt tot de Kromme Rijn. Het meest opmerkelijke is het voorkomen van Tabel 2: Vangstgegevens (soorten en aantallen) per monsterlocaties Locatie Vissoort Totaal Baars Bittervoorn 4 4 Blankvoorn Brasem/kolblei (juveniel) 3 3 relatief veel marmergrondels. Deze vis Kleine Modderkruiper is een eurytope exoot die van Marmergrondel oorsprong voorkomt in de Kaspische-, Pos 1 1 en Zwarte Zee en de estuaria aldaar Rietvoorn (=ruisvoorn) 1 1 RAVON (Spikmans Nieuwsbrief & Kranenbarg, verspreidingsonderzoek 2006). Deze Rivierdonderpad vissen 2(3) vis is waarschijnlijk via de Donau en het Main-Donaukanaal met een succesvolle opmars naar onze streken begonnen, en komt nu voor in het stroomgebied van de Rijn. Bij een eerdere grote inventarisatie van de Utrechtse wateren (De Jong et al., 2003) werd nog geen melding gemaakt van deze vis. Bij een inventarisatie in 2006 werden er in de Kromme Rijn zes exemplaren aangetroffen (Hoogerwerf & Boonman, 2006) en nu werden er binnen een afstand van ca meter al 14 exemplaren gevangen. Het bermpje werd bij deze inventarisatie niet waargenomen. Dit vonden we nogal verrassend omdat in september 2003 tijdens een schepnet inventarisatie in de nabijgelegen km-blokken (omgeving Niënhof) en (noordelijk van Bunnik) meer dan 30 bermpjes werden gevangen in variabele waterdiepten (Geerdes et al. 2003). Ongewervelden Hoewel het inventariseren van vissen het zwaartepunt van dit veldwerk was, werd er door de waarnemers een aantal ongewervelden waargenomen. Zo werd melding gemaakt van: gevlekte Amerikaanse rivierkreeft (zeer abundant); wolhandkrab; korfmossel; driehoeksmossel; waterschorpioen; weidebeekjuffer (im.) en verscheidene jufferlarven. Samenvatting / conclusie Tijdens deze veldexcursie is gekeken Foto: P. van Hoof naar de soortenrijkdom van vissen in een relatief klein stuk van de Kromme Rijn en het daar op aansluitende deel van de Langbroeker Wetering. Er is alleen met schepnetten gemonsterd en dat leverde in totaal 12 soorten op. Dat is ongeveer de helft van het aantal soorten (23) die bij een eerdere Snoek Tiendoorn 1 1 Zeelt 1 1 uitgebreide inventarisatie van Kromme Rijn en Langbroeker Weteringgebied in 2005 werd waargenomen (Hoogerwerf & Boonman, 2006). De relatief grote hoeveelheid marmergrondels is net zo verrassend als de opmerkelijke afwezigheid van het bermpje in onze schepnetten. Wellicht is de oprukkende marmergrondel hier debet aan, want competitie door deze vis met andere bodemvissen is niet uit te sluiten (Spikmans, 2007). Met dank aan de andere veldwerkers: Floris Brekelmans, Nine Ebben, Marcel Hospers, Peter Heuts, Tom Heuts, Arthur Hoffmann, Jouke 24 3

5 v.d. Kamp, Wouter Kanneworff, Evert Jan v.d. Kleij, Geert Koning, Theo Traas. En voor de tip van de excursielocatie: Theo de Jong en Bert Geerdes. Literatuur Geerdes, B., A. Cornelissen, G. Keizer, W. van Emmerik, R. Bakels Visinventarisatie Kromme Rijn 19 september 2003 RAVON Utrecht. Have T. van der, P. Huigen, R. Vogel, Topografische Invenstarisatieatlas voor flora en fauna van Nederland. Vogelbescherming Nederland, Zeist Hoogerwerf, G. & M. Boonman, Visstandbemonstering en visstand beoordeling Kromme Rijn en watergangen Langbroekerweteringgebied Natuurbalans- Limes Divergens BV, Nijmegen. Jong, Th. H. de, R. Beenen, P. Heuts, Atlas van de Utrechtse vissoorten. Provincie Utrecht & Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Utrecht. Koning, G. P., Het Landschap van Langbroekerwetering & Kromme Rijn. IVN Consulentschap Utrecht Kroes, M.J., R.A.A. van Aalderen, W.A.M. van Emmerik, Gebiedsvisie Kromme Rijn Oost. Sportvisserij Nederland, Bilthoven i.o.v. Visserijplatform Stichtse Rijnlanden. Spikmans, F & J. Kranenbarg, Herkenning zoetwatervissen. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F Portret van een exoot: de marmergrondel. RAVON Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen 1(3) Nieuwe vissoort ontdekt in Nederland! Pontische Stroomgrondel Tekst: N. van Kessel, M. Dorenbosch & F. Spikmans; foto: M. Dorenbosch Medewerkers van bureau Natuurbalans en Stichting RAVON hebben op 11 maart 2009 in de Waal, ter hoogte van de energiecentrale bij Nijmegen, een nieuwe vissoort ontdekt: de Pontische stroomgrondel (Neogobius fluviatilis). De grondel, een soort uit de familie van de Gobiidae, is aangetroffen tijdens de uitvoering van de Actieve Vismonitoring Zoete Rijkswateren van Rijkswaterstaat Waterdienst. Nederlandse deel van de Rijn vastgesteld. De Pontische stroomgrondel bereikt een lengte van ongeveer 20 cm en valt op door de zuignap, gevormd door aaneengegroeide buikvinnen. Voor meer informatie, zie (gebruik zoekfunctie) Van nature komt de Pontische stroomgrondel voor in de rivieren rond de Zwarte Zee. Door de aanleg van het Main-Donau kanaal tussen de Donau en de Rijn heeft de soort zich kunnen uitbreiden naar het stroomgebied van de Rijn. In 2008 is de Pontische stroomgrondel voor het eerst in het Duitse deel van het Rijnsysteem gezien en nu is dus ook het voorkomen in het 35

6 Winterclustering; een opvallende waarneming Tekst en foto: S. Hunink Ik was net bezig wat oude foto's te sorteren. Ik kwam bijgevoegde foto tegen. Het is een foto van een vangst vissen in één enkele schep! Ik was 16 december 2007 aan het vissen onder een brug over de Barrierewetering, waar (maai)afval zich had opgehoopt. Hier was in de gehele waterloop alle vegetatie gemaaid in dat najaar, waardoor in de winter geen enkele schuilgelegenheid meer aanwezig was. Juist hier had ik dus goede hoop om wat vissen te vangen. Nu was ik net bezig te scheppen aan de ene kant van de brug, toen ineens aan de overkant een hele massa vissen het water uit sprongen. Kennelijk waren ze erg geschrokken van mijn activiteit in het water, want ze bleven herhaaldelijk uit het water springen. Ik spurtte natuurlijk over de brug naar de andere kant en wist met één enkele haal ongeveer vissen te vangen! De meeste vissen waren blankvoorns van zo'n cm lang. Na verdere inspectie zaten er 7 soorten in mijn net (zie bijgevoegde tabel)! Toch heb ik de meeste vissen van dat 'wintercluster' niet kunnen vangen, deze zijn waarschijnlijk gevlucht naar diepere delen van de waterloop. Winterclusters zijn niet vreemd in de vissenwereld. Wat echter de reden is van deze clustering, is mij niet bekend. De enige reden die ik kan bedenken, is dat door het verlies van beschutting (oa tegen predatoren) de vissen bij elkaar de beschutting opzoeken (zoals sardines in zee) en samen clusteren. Bij het beroeren van het water, zoeken zij allemaal een veilige plek in het midden van de cluster waardoor het mogelijk is dat de vissen het water uit willen springen (weg van het gevaar). Dit gedrag ken ik eigenlijk niet van zoetwatervissen. Mogelijk dat door een situatie waarin de vissen zich plotseling in 'kale' wateren bevinden, het gedrag van clustering zich openbaart bij verstoring of dreiging door een instinct dat zijn oorsprong heeft in het verre verleden. Overigens is het daarnaast vreemd dat Vissoort aantal stadium opmerking alver 2 juveniel alver 1 adult exemplaar ongeveer 11 cm! baars 6 adult baars 11 subadult blankvoorn 150 subadult blankvoorn 40 adult kolblei 11 subadult rietvoorn 5 adult riviergrondel 1 adult exemplaar ongeveer cm! snoek 1 subadult in de cluster ook een 'predator' aanwezig was, namelijk de snoek. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat juist de snoek een mogelijke dreiging vormde en de 'trigger' is geweest voor het vluchtgedrag van het cluster vissen. Een andere reden kan zijn dat mogelijk de watertemperatuur zeer laag was en de vissen bij elkaar clusterde voor de relatieve 'warmte' ten opzichte van andere delen van de waterloop. Dit lijkt mij echter geen geheel plausibel verhaal, aangezien vissen koudbloedige dieren zijn en zich in de winter voornamelijk ophouden in zuurstofrijke, diepere en meestal koudere delen van de waterloop. Ik vroeg me af of RAVON of lezers van deze nieuwsbrief dit clustergedrag van zowel prooidieren als predatoren kan verklaren. Hiernaast is het misschien een interessant onderwerp voor RAVON om onderzoek te doen naar dit gedrag (zeker als een vergelijking kan maken met een mogelijk zelfde type gedrag van zoutwatervissen als sardines en haringen). Mocht dit zo zijn, dan lijkt het mij dat deze nieuwsbrief dé uitgelaten kans is om een oproep te doen zulke voorvallen te melden. Naschrift (redactie) en oproep: Winterclustering van vissen onder bruggen is een bekend fenomeen. Het water is hier rustiger en vaak ook net iets warmer. Bij rietkragen in wind/stromingsluwe hoeken namen wij ook winterconcentraties van vis waar. Heb je vergelijkbare of andere waarnemingen van (winter)concentratie? Geef ze door! 46

7 Portret van een exoot: de snoekbaars Tekst en foto s: F. Spikmans Door toegenomen handel in vissen, (on)bewuste uitzettingen, via ballastwater van schepen of het verbinden van rivierensystemen middels kanalen, van alle kanten komen er nieuwe soorten in Nederland terecht. In deze rubriek wordt telkens een portret gegeven van één van deze nieuwkomers. Ditmaal de snoekbaars. De snoekbaars is al meer dan een eeuw aanwezig in de Nederlandse wateren en inmiddels volledig ingeburgerd. De soort is populair bij sportvissers en een belangrijke bron van inkomsten voor de beroepsvissers in binnenwateren. Ingeburgerd of niet, het blijft van oorsprong een exoot. Het oorspronkelijke leefgebied van de snoekbaars ligt in Oost Europa, ronde de Zwarte en Kaspische Zee. Voornamelijk ten behoeve van sport- en beroepsvisserij is de soort over de hele wereld uitgezet, van China tot in de Verenigde Staten en Marokko aan toe. In Nederland is de soort aan het einde van de 19 de eeuw geïntroduceerd. De soort heeft zich sindsdien over heel Nederland verspreid. Daarbij is hij geholpen door de veelvuldige uitzetting van opgekweekte exemplaren. De snoekbaars komt hier vooral voor in voedselrijke, vaak troebele, grote en diepere wateren, zoals rivieren, meren, kanalen en zandwinplassen. In het IJsselmeer is dankzij een groot voedselaanbod een groot bestand van de snoekbaars aanwezig. Aanvankelijk voedt jonge snoekbaars zich nog met plankton. Volwassen exemplaren eten voornamelijk vis. Over de gevolgen van de vestiging van de snoekbaars in Nederland is weinig te vinden in de literatuur. De soort wordt door vissers vooral gezien als een aanwinst voor de visstand. Mogelijk heeft de snelle opmars en vestiging van de snoekbaars in Nederland voor veranderingen in de visstand gezorgd. Er wordt wel gesproken over de verdringing van de snoek door de snoekbaars. Erg waarschijnlijk is dit echter niet, aangezien er weinig overlap in biotoopkeuze is (Driessen, 2000). Uit het buitenland zijn gedocumenteerde gevallen bekend over de ecologische impact van de snoekbaars. In Turkije is de verdwijning of sterke achteruitgang van tenminste acht inheemse vissoorten (waarvan enkele endemisch) beschreven. Verder had de introductie van de snoekbaars in dit Turkse meer een plotseling groei van de kreeften populatie tot gevolg (Crivelli, 1995). In het Verenigd Koninkrijk veroorzaakt de snoekbaars een achteruitgang van karperachtigen (Cowx, 1997) en wordt de soort door middel van wegvangen bestreden. Literatuur Cowx, I.G., Introduction of fish species into European fresh waters: Economic successes or ecological disasters? Bulletin Francais de la peche et de la pisciculture : Crivelli, A.J Are fish introductions a threat to endemic freshwater fishes in the Northern Mediterranean region? Biological Conservation 72: Driessen, Snoekbaars. In: Vissen in Limburgse beken. Stichting natuurpublicaties Limburg. 57

8 Historische waarnemingen uit de kelders van het Zoölogisch Museum Amsterdam Tekst & foto s: M. Glorius Niet alleen inzicht in de huidige verspreiding van vissoorten in Nederland is belangrijk, ook historische waarnemingen kunnen bijzonder interessant zijn. Door historische waarnemingen te achterhalen kunnen we een beter beeld krijgen van de vroegere verspreiding van soorten. In dit kader ben ik tijdens mijn stage bij RAVON naar Amsterdam afgereisd om daar in de collectie van het Zoölogisch Museum naar Nederlandse vissoorten te zoeken. Eenmaal daar aangekomen werden we de kelder in gestuurd waar verschillende kamers met kasten vol gelige potjes met vissen op sterk water stonden. Naast talloze preparaten uit de voormalige Nederlandse koloniën waren ook veel potjes met inheemse vissoorten aanwezig. Ons doel was, om de in Nederlandse gevangen soorten hier tussen uit te vissen. Dit bleek nog een hele opgave, aangezien er ongeveer 13 miljoen geregistreerde objecten in het Zoölogisch Museum aanwezig zijn. Gelukkig stonden de meeste preparaten op soort gesorteerd. Langzaam maar zeker kwamen tussen de slecht verlichte, nauwe gangetjes steeds meer oude waarnemingen van vissoorten boven water. Hier tussen zaten enkele bijzondere waarnemingen, zoals een grote modderkruiper (Misgurnus fossilis) uit de maag van een bosuil. Ook zaten er veel oude preparaten tussen, sommige daterend uit Na soms wel meer dan een eeuw in de vergetelheid gestaan te hebben, zijn veel waarnemingen nu alsnog geregistreerd om hiermee een waardevolle bijdrage te leveren aan de historische verspreidingsgegevens van Nederlandse vissoorten. Visatlas Noord-Holland Tekst: W. Kuijsten Stichting RAVON gaat in samenwerking met Landschap Noord-Holland de komende drie jaar werken aan een nieuwe verspreidingsatlas van de Noord-Hollandse brak- en zoetwatervissen. De nieuwe atlas draagt bij aan een adequate bescherming van deze dieren. Uit beschikbare gegevens bleek dat er nog veel te ontdekken is in deze provincie. Bepaalde gebieden zijn nog nooit goed onderzocht en door het maken van een verspreidingsatlas willen we hier verandering in brengen. Op zaterdag 25 april 2009 heeft de eerste excursie plaatsgevonden in het kader van de vissenatlas Noord-Holland. De excursie vond plaats in de Eilandspolder bij Driehuizen op het terrein van Landschap Noord-Holland. Met een opkomst van ongeveer 40 vrijwilligers, het mooie weer en het grote aantal soorten (14) dat gevangen is werd het een zeer geslaagde dag. Het komende jaar zal er iedere maand (tot november) een excursie worden gegeven. In de visagenda zijn de excursiedatums opgenomen. Voor meer informatie of opgave voor deelname RAVON kan contact Nieuwsbrief worden verspreidingsonderzoek opgenomen met Jeanine vissen 3(1) Hamers of Kees Dekker, / 68

9 Hoe vang je een grote modderkruiper? Tekst en foto s: F. Spikmans; foto s: F. Spikmans In 2007 en 2008 heeft RAVON in samenwerking met de Werkgroep Poldervissen en het CBS onderzocht welke methodiek geschikt is voor de vangst van grote modderkruipers. Schepnet, fuik en (draagbare) electrovisserij zijn in dit kader vergeleken. Niet alleen het vangtuig, maar ook de benodigde vangstinspanning is onderzocht. Er is vastgesteld hoeveel inspanning verricht moet worden om er zeker van te zijn of de grote modderkruiper ergens wel of juist niet voorkomt. Het onderzoek is uitgevoerd in sloten in de Zouweboezem. Van dit gebied is bekend dat er een grote populatie grote modderkruipers voorkomt. Op gestandaardiseerde wijze zijn een jaar lang elke maand dezelfde trajecten bemonsterd. In de periode april september worden meer grote modderkruipers gevangen dan in de wintermaanden (figuur 1). Een gemiddelde dagtemperatuur van minimaal 10 C kan worden aangehouden als maat voor de geschikte periode. nodig is. In 2009 hopen we meer gegevens te verzamelen om de benodigde inspanning in gebieden met lage dichtheden te kunnen bepalen. Behalve het vangtuig en de inspanning is ook de ervaring van de waarnemer van groot belang. De keuze van de monsterplaats en de wijze waarop het vangtuig gehanteerd wordt, bepalen in grote mate de vangkans. De resultaten van het onderzoek zijn vertaald naar instructies voor vrijwillgers die aan het verspreidingsonderzoek vissen deelnemen. Deze instructies zijn te vinden op de website van RAVON. Een uitgebreid rapport over dit onderzoek, waarbij ook gekeken is naar bittervoorn en kleine modderkruiper is te downloaden van de website ( > Publicaties > Rapporten). RAVON gaat nog door met dit onderzoek, zo worden het komende jaar verschillende type fuiken naast elkaar vergeleken. 4,00 Het schepnet en electrovisserij blijken als beste methoden naar voren te komen (figuur 2). Met het schepnet worden meer grote modderkruipers gevangen, maar met electrovisserij worden ze juist op meer trajecten aangetroffen. Om de grote modderkruiper met 95% zekerheid aan te treffen dient in een gebied als de Zouweboezem 200 meter sloot met het schepnet, of 150 meter sloot met electrovisserij bemonsterd te worden, wat gelijk staat aan respectievelijk 60 en 45 minuten monstertijd met twee personen. Voor gebieden waar de dichtheid van de soort lager is geldt waarschijnlijk dat er een grotere inspanning gemiddeld aantal grote modderkruipers per traject Fig. 1 gemiddeld aantal grote modderkruipers per traject Fig. 2 3,00 2,00 1,00 0, j f m a m j j a s o n maand Schepnet Electro-DEKA Fuik totaal apr-sep okt-mrt 79

10 Donders! Rivierdonderpadden zien het licht Tekst en foto s: W. van de Heuvel Wim van den Heuvel ging het afgelopen jaar op zoek naar rivierdonderpadden in de omgeving van Grave (NO- Brabant) om verouderde waarnemingen voor het Verspreidingsonderzoek vissen te actualiseren. De oevers van de Maas zijn bezaaid met basaltblokken en lenen zich niet om er met een schepnet te vissen. De zaklamp bood uitkomst. s Avonds al speurend langs de oevers bleek de rivierdonderpad in elke oever te vinden. Wim doet zelf verslag. Qua uiterlijk is het al een grappig diertje om te zien. Een grote bek, die in verhouding tot het diertje zelf indrukwekkend te noemen is. De eerste ontmoeting was er eentje die ik niet snel vergeet. Met lieslaarzen aan en een hoofdlampje op liep ik naar de oever en zag al snel dat de kanten lastig bereikbaar waren. Veel brandnetels, braamstruweel, meidoorn en prikkeldraad. Om over het prikkeldraad te komen werd een stevige weipaal gezocht die een kleine 95 kilo kon houden. Na wat geklauter, de oever nog maar een meter onder me en een Mag-light in de hand, was het nu nog zaak een plekje te vinden waar ik die diertjes ook te zien zou kunnen krijgen. Eerst even een zoekbeeld zien te krijgen. Hmm, ik dacht even dat ik.nee toch niet. Hé, een baars; ook leuk. Gelukkig, er is wel een vis te zien en wat is dat? Aah, een pos. Dat weet ik zeker want die kennen we met z n paarse ogen nog wel van de excursies. Minder snel dan dat baarsje van net. Maar goed, misschien moet ik vanuit het diepere water richting de oever schijnen of toch stenen draaien? Nou ja, maar weer een stukje verder. Donders! Wat zijn die keien glad! Maar goed dat die populier de enige getuige is van een dergelijk stuntelmoment. Lieslaarzen zijn toch wel een uitkomst tijdens dit soort acties. Het zal me toch niet gebeuren dat ze er niet zijn? Mijn grote mond dit kilometerhok wel effe te doen, wordt steeds kleiner. Als ik een donderpadje zou zijn, zou ik daar gaan zitten. Daar op die steen.zit ie er? Jaah!! Een warme gloed gaat door m n lijf, gevolgd door een koude golf achter me. Die was net een stukje hoger dan de lieslaars! Boten varen s avonds ook, Donders! Nou, het valt gelukkig mee, maar waar is het kleurrijke diertje nou? Blijven schijnen op dat plekje, volgens de literatuur zijn ze honkvast. Inderdaad, het beeld wordt langzaam beter, het troebele water zakt langzaam naar het beeld dat ik ervoor ook had: helder water tot wel 60 cm diepte, zodat gemakkelijk te zien wat er daar gebeurt. Met de camera in de aanslag probeer ik het diertje in het kunstlicht te houden met het hoofdlampje. De eerste ontmoetingen zijn altijd de leukste, zeker wanneer een dergelijk diertje op de stenen rustig blijft liggen tot het licht weer verdwijnt en ik tevreden verder ga zoeken. Gedurende twee avonden zijn er in totaal 18 kilometerhokken bezocht. In elk kilometerhok is na zonsondergang zo n 25 minuten met de zaklamp wadend door de oever gezocht. Er is gebruik gemaakt van een sterke zaklamp (Maglight 4 cellen). De rivierdonderpad is in alle onderzochte kilometerhokken aangetroffen (kaart). Om zeker te zijn van een juiste soortdeterminatie zijn een aantal donderpadden gevangen met een kleine aquariumnetje. Zo werd verwarring met sterk gelijkende soorten als de 10 8

11 beekdonderpad en Kesslersgrondel uitgesloten. Alle gevangen donderpadden bleken een ruwe huid te hebben, zoals bekend is van de rivierdonderpad (Cottus perifretum). De zaklamp heeft zich met het onderzoek van Wim bewezen als een doeltreffend hulpmiddel om vissen waar te nemen waar veel andere methoden onbruikbaar zijn. Viscursus & Excursie Utrecht Tekst: W. Kuijsten Lijkt het je leuk om de Nederlandse vissen te leren kennen en herkennen? En vind je het leuk of spannend om met een waadpak door het water te lopen en vissen te vangen? Geef je dan op voor de cursus Herkenning zoetwatervissen! Op 9 mei a.s. geeft RAVON deze cursus op Landgoed Niënhof van de Stichting Het Utrechts Landschap. Tijdens deze cursus leren vrijwilligers welke vissen er in Nederland voorkomen en hoe deze herkend kunnen worden. Aan de hand van lichaamsvorm, de stand van de bek, de lengte van de vinnen, de oogkleur etc. zijn de verschillende soorten van elkaar te onderscheiden. De dag begint met een theoretisch gedeelte ( uur). Hierbij zal een presentatie worden gegeven over alle aspecten die van belang zijn voor het herkennen van de Nederlandse vissen. Vervolgens kan er worden geluncht (zorg voor eigen eten & drinken) waarna het praktijkgedeelte begint (13.00 uur). Hierbij gaat iedereen gewapend met waadpak en schepnet het veld in om vissen te vangen. Er zullen meerdere wateren worden bevist om verschillende soorten te vangen. Onder begeleiding leren de deelnemers de gevangen vissen vervolgens te determineren. De dag eindigt rond uur. Vissenweekend 2009 noord Drenthe Tekst: F. Spikmans Het jaarlijkse vissenweekend zal in 2009 plaatsvinden vanaf vrijdagavond 9 oktober tot en met zondag 11 oktober. We verblijven in de accommodatie Breeland ('t Achterom) te Annen ( Het programma omvat excursies naar de polders rond het Zuidlaardermeer en de Hondsrug (onder voorbehoud). Op de RAVON website volgt t.z.t. meer informatie. Vrijwilligers belangrijk voor monitoren visfauna Tekst: J. Kranenbarg Met de hengel en het schepnet kunnen bijna alle zoetwatervissoorten in Nederland worden gevangen. Daarmee kunnen vrijwilligers een belangrijke bijdrage leveren aan de monitoring van vissen in Nederland. Dit is een van de belangrijke conclusies uit het onlangs afgeronde onderzoek door RAVON en Sportvisserij Nederland. Beide organisaties onderzochten, in opdracht van STOWA, Rijkswaterstaat Waterdienst en de Gegevensautoriteit Natuur, hoe vangstgegevens van schepnetvissers en hengelaars te gebruiken zijn bij de ecologische monitoring van de visfauna in Nederland. De resultaten van het onderzoek worden weergegeven in het rapport 'Publieke participatie bij vismonitoring'. Dit rapport is te downloaden op de site van de STOWA ( Voor opgave of meer informatie kunt u contact opnemen met de Stichting RAVON ( w.kuijsten@ravon.nl; tel.:

12 Visagenda 2 mei: Visexcursie Overijssel Locatie: Hammerwetering en Regge Opgave: f.spikmans@ravon.nl 9 mei: Viscursus en excursie Utrecht Locatie: Landgoed Niënhof Opgave: w.kuijsten@ravon.nl 16 mei: Visexcursie grote modderkruiper Locatie: Doesburg Opgave: a.debruin@ravon.nl 17 mei: Visexcursie Flevoland** Locatie: Roggebotzand 23 mei: Visexcursie Noord-Holland* 6 juni: Visexcursie Flevoland** Locatie: Kuinderbos 13 juni: Visexcursie Noord-Holland* 20 juni: Viscursus Groningen Opgave: a.debruin@ravon.nl 4 juli: Visexcursie Noord-Holland* 18 juli: Visexcursie Gelderland Locatie: Zutphen Opgave: j.janse@ravon.nl 8 augustus: Visexcursie Flevoland** Locatie: Noordoostpolder 22 augustus: Visexcursie Flevoland** Locatie: Wisentbos e.o. 29 augustus :Visexcursie Noord-Holland* 5 september: Visexcursie Flevoland** Locatie: De Burchtkamp 19 september: Visexcursie Noord-Holland* 19 september: Visexcursie Flevoland** Locatie: Elburg 9-11 oktober: RAVON Vissenweekend Locatie: Annen (Drenthe) Meer informatie volgt tzt op 10 oktober: Visexcursie Noord-Holland* 17 oktober: Visexcursie Flevoland** Locatie: Emmeloord e.o. * Excursies in het kader van Visatlas Noord-Holland (zie pag. 6). Opgave: k.dekker@landschapnoordholland.nl ** Excursies in het kader van Visatlas Flevoland. Opgave: Flevoland@landschapsbeheer.net of Vissenwerkgroepen De Prik Maandelijkse inventarisaties van Veluwse beken en sprengen. Voor meer informatie: of viswerkgroepdeprik@yahoo.com Werkgroep Vissen Onderzoek Friesland Tweewekelijkse inventarisaties Contact: j.melis14@chello.nl Werkgroep Verspreidingsonderzoek Noordoost-Brabant Wekelijks vis-, reptielen- of amfibieën excursies. Contact: S_hunink@hotmail.com Werkgroep Poldervissen Contact: Fabrice Ottburg fabrice.ottburg@wur.nl Natuurhistorisch Genootschap Limburg (NHGL) Contact: Victor van Schaik vissen@nhgl.nl In de volgende nieuwsbrief: De exoot: Amerikaanse hondsvis Oprichting van de WVOF 12 10