Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen

Transcriptie

1 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND

2

3 Stichting RAVON Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen Een rapportage van RAVON Frank Spikmans & Jan Kranenbarg. 8 juli 2008 STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN 2

4 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen Colofon 2008 Stichting RAVON, Nijmegen Tekst: Frank Spikmans & Jan Kranenbarg Foto voorzijde: Gestippelde alver - Paul van Hoof Wijze van citeren: Spikmans, F. & J. Kranenbarg, Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen. Stichting RAVON, Nijmegen. 3

5 Stichting RAVON INHOUD 1 VERPREIDINGSONDERZOEK BEEKVISSEN DOOR VRIJWILLIGERS METHODIEK DATA-ANALYSE ANALYSE BENODIGDE INSPANNING Kroonbeek en Kendel Roer Verlorenbeek Hierdensche beek Eckeltse beek RICHTLIJNEN PER DOELSOORT Rivier- en beekdonderpad Elrits Beekprik Gestippelde alver LITERATUUR DANKWOORD

6 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen 1 Verspreidingsonderzoek beekvissen door vrijwilligers Verspreidingsonderzoek naar beekvissen wordt door vrijwilligers uitgevoerd met behulp van een schepnet. Behalve informatie over de aanwezigheid, is er ook een informatiebehoefte over de afwezigheid van soorten, de zogenaamde harde nulwaarneming. De inspanning die geleverd moet worden om ook over de afwezigheid van een soort enige zekerheid te hebben staat nog niet vast. De in het verleden opgestelde richtlijnen (Zollinger & Van Diepenbeek, 2005 en Spikmans & De Jong, 2006) voor het uitvoeren van verspreidingsonderzoek naar vissen waren opgesteld op basis van expert judgement. Voor het toekomstig verspreidingsonderzoek wil RAVON onderbouwde richtlijnen voor het uitvoeren van verspreidingsonderzoek opstellen. De methodiek voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen door vrijwilligers die hier gepresenteerd wordt, is deels onderbouwd met resultaten van voorgaand verspreidingsonderzoek en berust deels nog op het oordeel van deskundigen. De centrale vraag hierbij is: Welke inspanning moet geleverd worden om met een schepnet de aan- of afwezigheid van doelsoorten beekvissen in een beek vast te stellen? De doelsoorten binnen het verspreidingsonderzoek naar vissen in beken zijn: beekdonderpad en rivierdonderpad (Cottus rhenanus en Cottus perifretum), beekprik (Lampetra planeri), elrits (Phoxinus phoxinus) en gestippelde alver (Alburnoides bipunctatus). 5

7 6 Stichting RAVON

8 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen 2 Methodiek data-analyse Per doelsoort is op basis van in het verleden uitgevoerd verspreidingsonderzoek vastgesteld welke inspanning nodig is geweest om de doelsoort aan te treffen. Er is gebruik gemaakt van gegevens van intensief bemonsterde beken waarbij twee typen data te onderscheiden zijn. In het ene geval betreft het gegevens die op één traject tijdens meerdere onderzoeksronden zijn verzameld. In het andere geval zijn er gegevens voorhanden van meerdere trajecten in een beek die in binnen één onderzoeksronde verzameld zijn. Uit de gegevens die op één traject over meerder onderzoeksronden zijn verzameld is de trefkans van een doelsoort als volgt berekend. De kans om de doelsoort aan te treffen (P) in een willekeurige onderzoeksronde is: P = aantal onderzoeksronden doelsoort aanwezig / totaal aantal onderzoeksronden De trefkans bij een x aantal onderzoeksronden (T) is: x T (x) = 1 (1-P) Het zelfde principe is toegepast bij de gegevens die op meerdere trajecten in een beek in een korte periode zijn verzameld. De kans om een doelsoort aan te treffen (P) op een willekeurig traject is: P = aantal trajecten doelsoort aanwezig / totaal aantal trajecten De trefkans bij bemonstering een x aantal trajecten (T) is: x T (x) = 1 (1-P) Het aantal onderzoeksronden of te bemonsteren trajecten dat nodig is om met 90% zekerheid de aan- of afwezigheid van een soort vast te stellen is per dataset per doelsoort bepaald. 7

9 8 Stichting RAVON

10 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen 3 Analyse benodigde onderzoeksinspanning 3.1 Kroonbeek en Kendel De Kroonbeek en Kendel zijn in de periode regelmatig met schepnetten bemonsterd. Van de doelsoorten komen in deze beken de rivierdonderpad en beekprik voor. De Kroonbeek is in deze periode negen maal bemonsterd, de Kendel elf maal. Beide beken monden uit op Niers, zijn 2-3 meter breed, 0,3-1 meter diep en hebben een zandige, deels stenige bodem. De lengte van het bemonsterde traject in de kroonbeek is 100 meter, in de Kendel varieert deze van 50 tot 650 meter. Rivierdonderpad De rivierdonderpad is in de Kroonbeek tijdens zes van de negen onderzoeksronden aangetroffen. De trefkans bij een willekeurige onderzoeksronde is 0,67. In de Kendel is de rivierdonderpad tijdens acht van elf onderzoeksronden aangetroffen. De trefkans in een willekeurige onderzoeksronde is hier 0,73. Figuur 1 laat zien dat de aanwezigheid van de rivierdonderpad met 90% zekerheid vastgesteld kan worden bij twee onderzoeksronden. Bij de uitvoering van vier onderzoeksronden is deze groter dan 98%. Belangrijke kanttekeningen die hierbij gemaakt moeten worden zijn: de bemonsteringen zijn uitgevoerd in delen van de beek met grof stenig substraat waar de rivierdonderpad verwacht wordt er is gericht gezocht naar de rivierdonderpad door tussen stenen te woelen de bemonsteringen zijn uitgevoerd door een (of meerdere) ervaren schepnetvisser(s) de dichtheid van rivierdonderpad is in de genoemde beken waarschijnlijk hoog Figuur 1. Trefkans voor rivierdonderpad en priklarven in de Kroonbeek en Kendel bij herhaalde bemonstering van hetzelfde traject. 9

11 Stichting RAVON Beekprik In het stroomgebied van de Niers komen zowel de beekprik als de rivierprik voor. Het onderscheid tussen beide soorten is in het larvale stadium niet te maken. Tijdens het onderzoek met schepnetten in de Kroonbeek en Kendel zijn hoofdzakelijk larven aangetroffen. Deze worden hier als onbepaalde priklarf beschouwd. De kans om een priklarf aan te treffen tijdens een willekeurige onderzoeksronde in de Kendel en Kroonbeek is respectievelijk 0,55 en 0,22. Om met meer dan 90% zekerheid een priklarf in deze beken aan te treffen zijn er respectievelijk drie en tien onderzoeksronden nodig (figuur 1). Belangrijke kanttekeningen die hierbij gemaakt moeten worden zijn: de bemonsteringen zijn uitgevoerd in stromingsluwe, slibrijke delen van de beek waar larven van de prik verwacht worden er is gericht gezocht naar prikken door ook in de bodem te scheppen de bemonsteringen zijn uitgevoerd door een (of meerdere) ervaren schepnetvisser(s) de dichtheid van prikken is in de Kendel veel hoger dan in de Kroonbeek 3.2 Roer Het stroomgebied van de Roer is voor vissen een van de meest soortenrijke in Nederland. Van de doelsoorten komen de rivierdonderpad, elrits en beekprik er voor. De Roer is een kleine, matig tot snelstromende rivier met een breedte van zo n 20 meter en een diepte tot 3,5 meter. Er zijn twee datasets van onderzoeken met schepnetten gebruikt voor een analyse van de trefkans van de doelsoorten. Een van de beschikbare datasets is verzameld in 2002 en is geschikt voor de analyse van de trefkans van de elrits. In dat jaar werd bekend dat deze soort in de Roer voorkomt en is er in korte tijd een inventarisatie uitgevoerd op 18 trajecten in de Roer zelf en zijn zijbeken (Van Schaik & Gubbels, 2003). De bemonsteringen zijn met schepnetten uitgevoerd, wadend door het water of vanaf de oever. Elk traject is een uur lang bemonsterd door een of twee personen in de periode oktober-december Een traject is ongeveer 50 meter lang. Er zijn in totaal 18 trajecten bemonsterd. De elrits is aangetroffen op elf trajecten. De trefkans bij bemonstering van een willekeurig traject is 0,61. Figuur 2 laat zien dat de aanwezigheid van de elrits met 90% zekerheid vastgesteld kan worden bij bemonstering van tenminste drie trajecten. Dit komt overeen met een bemonsterde trajectlengte van 150 meter. Bij bemonstering van vijf trajecten is deze kans 0,99. De rivierdonderpad is tijdens dit onderzoek op drie van de 18 trajecten aangetroffen (trefkans 0,17). Om met meer dan 90% zekerheid de aan- of afwezigheid van deze soort vast te stellen, zouden er op basis van deze data 13 trajecten bemonsterd moeten worden. Deze resultaten worden niet representatief voor deze soort geacht. Reden voor deze afwijking is zeer waarschijnlijk de hoge waterstand in de onderzoeksperiode, waardoor het geschikt habitat voor deze soort niet bereikt konden worden. Belangrijke kanttekeningen die bij dit onderzoek gemaakt moeten worden zijn: opvallend is dat de elrits de meest aangetroffen soort is in dit onderzoek. Het onderzoek was dan ook speciaal op deze soort gericht. 10

12 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen het onderzoek is deels uitgevoerd in december wanneer de watertemperatuur laag is en vissen deels diepere delen op zoeken. waar mogelijk is er gevist in vegetatierijke, uitgespoelde oevers. Dit zijn ideale verblijfplaatsen voor kleine vissen, waaronder de elrits. de bemonsteringen zijn uitgevoerd door ervaren schepnetvissers. door zijn breedte, diepte en stroomsnelheid is de Roer in beperkte mate met een schepnet bemonsterbaar Figuur 2. Trefkans voor vissen in de Roer bij bemonstering van meerdere trajecten van 50 meter lengte. Een tweede dataset van vissen in de Roer is beschikbaar gesteld door Martijn Dorenbosch. Dit onderzoek is uitgevoerd op 9 juli 2006 en is gericht op juveniele vissen in de oeverzone van de Roer. Bemonsteringen zijn uitgevoerd met schepnetten door drie personen. Er is gestandaardiseerd gevist op 59 trajecten van 4 x 1,2 meter. Figuur 3 laat de trefkans van de aangetroffen soorten zien. De elrits is op 11 van de 59 trajecten aangetroffen (trefkans 0,19). Om met 90% zekerheid de aan- of afwezigheid van de elrits vast te kunnen stellen, dienen er tenminste 11 trajecten van vier meter lengte bemonsterd te worden. Dit komt overeen met een bemonsterde oeverlengte van 44 meter. De trefkans op een willekeurig traject is voor de rivierdonderpad 0,24. Er dienen tenminste negen trajecten van 4 meter lengte bemonsterd te worden om met 90% zekerheid de aan- of afwezigheid van deze soort vast te stellen. Dit komt overeen met een bemonsterde oeverlengte van 36 meter. Figuur 3 laat nog zien dat op basis van deze dataset er voor verspreidingsonderzoek naar de barbeel, kopvoorn en het bermpje respectievelijk slechts 8, 20 en 24 meter oeverlengte bemonsterd hoef te worden om met meer dan 90% zekerheid de aan- of afwezigheid van deze soorten vast te stellen. 11

13 Stichting RAVON Belangrijke kanttekeningen die bij dit onderzoek gemaakt moeten worden zijn: de bemonsteringen zijn uitgevoerd in zowel structuur- en vegetatierijke oevers als op ondiepe kale grindbanken. de bemonstering zijn uitgevoerd in juli, wanneer de trefkans voor juveniele vissen hoog is. Juist juveniele vissen zijn met een schepnet goed vangbaar. de bemonsteringen zijn uitgevoerd door een (of meerdere) ervaren schepnetvisser(s) de dichtheden van elrits en rivierdonderpad is in de Roer waarschijnlijk hoog Figuur 3. Trefkans voor vissen in de Roer bij bemonstering van 59 trajecten van 4 meter lengte. 12

14 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen 3.3 Verloren beek De Verloren beek is een sprengenbeek aan de oostzijde van de Veluwe. De beek is smal (tot 2 meter) en ondiep met helder stromend water. Er is een geïsoleerde populatie elrits aanwezig. Daarnaast is van de doelsoorten ook de rivierdonderpad in deze beek aanwezig. Vissenwerkgroep De Prik verzamelt al jarenlang verspreidingsgegevens van vissen in de sprengenbeken. Voor een analyse van de trefkans van de doelsoorten is gebruik gemaakt van gegevens uit de jaren 2005 en Er zijn in deze periode acht onderzoeksronden uitgevoerd op min of meer hetzelfde traject met een lengte van 100 meter. Figuur 4 laat de trefkans van de aangetroffen soorten zien. Figuur 4. Trefkans voor vissen in de Verloren beek bij herhaalde bemonstering van hetzelfde traject. De elrits is tijdens drie van de acht onderzoeksronden aangetroffen. De trefkans tijdens een willekeurige bemonstering is 0,38. Om met 90% zekerheid de aan- of afwezigheid vast te stellen zijn tenminste vijf onderzoeksronden nodig. Voor de beekprik is de trefkans tijdens een willekeurige bemonstering 0,50. Er dienen vier onderzoeksronden uitgevoerd te worden om met dezelfde zekerheid zijn aan- of afwezigheid vast te stellen. De rivierdonderpad komt in lage dichtheden voor in de Verloren beek (trefkans 0,13). Er zijn 17 onderzoeksronden nodig om met 90% zekerheid de aan- of afwezigheid van deze soort vast te stellen. Belangrijke kanttekeningen die bij deze dataset gemaakt moeten worden zijn: door zijn (beperkte) afmetingen is de Verloren beek met een schepnet zeer efficiënt te bemonsteren de bemonsteringen zijn uitgevoerd door een (of meerdere) ervaren schepnetvisser(s) de dichtheid van rivierdonderpad is waarschijnlijk erg laag 13

15 Stichting RAVON 3.4 Hierdensche beek De Hierdensche beek is een betrekkelijk soortenarme beek die vanaf de noordzijde van de Veluwe uitmondt op het IJsselmeer. De beek is zo n twee meter breed, ondiep en goed doorwaadbaar. Hierdoor is deze beek met een schepnet efficiënt te bemonsteren. De rivierdonderpad is de enige doelsoort die er aanwezig is. De soort komt er in hoge dichtheden voor en is in bijna elk onderzocht kilometerhok aangetroffen. Tijdens een excursie op 21 oktober 2006 is er gericht naar de rivierdonderpad gezocht met behulp van schepnetten. In alle vijf de onderzochte kilometerhokken is de soort ook aangetroffen (figuur 5). Deze resultaten wijzen erop dat één onderzoeksronde in één kilometerhok voldoende is voor het vaststellen van rivierdonderpad in de Hierdensche beek. Figuur 5. Resultaten excursie Hierdensche beek 21 oktober 2006 (zwart: bemonsterde kilometerhokken, rood: rivierdonderpad aangetroffen). 14

16 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen 3.5 Eckeltse beek In het kader van een onderzoek naar de rivierdonderpad zijn er in de Eckeltse beek (Noord Limburg) op zes trajecten verspreid over de beek bemonsteringen uitgevoerd in Het onderzoek is uitgevoerd met schepnet en draagbare electrovisapparatuur. De rivierdonderpad is op één traject aangetroffen. Dit traject onderscheidt zich in bodemsubstraat en stroomsnelheid van de rest van de trajecten. Door een omgevallen boom is er zeer plaatselijk een stroomversnelling, waardoor slib en zand wegspoelen en de bodem bestaat uit grind en stenen. Door deze omstandigheden is dit het enige geschikte traject voor de rivierdonderpad in deze beek. De andere trajecten die zijn bemonsterd, zijn door een lage stroomsnelheid en zandige tot modderige bodem beduidend minder geschikt. Hiermee wordt het belang geïllustreerd van de juiste keuze van een monsterplaats. 15

17 16 Stichting RAVON

18 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen 4 Richtlijnen per doelsoort De resultaten van de in hoofdstuk 3 beschreven analyses laten zien dat de benodigde inspanning voor een harde nul-waarneming varieert per beek. Factoren als de dichtheid van de doelsoort in de beek en de bevisbaarheid van de beek met het schepnet zullen hierbij een rol spelen. Hieronder wordt ingegaan op de factoren die een rol spelen bij de benodigde inspanning voor het vaststellen van de aan/afwezigheid van een soort. Per factor wordt vervolgens aangegeven wat het uitgangspunt geweest is bij het opstellen van de in deze notitie gepresenteerde richtlijnen voor het vaststellen van de aanwezigheid van de genoemde doelsoorten. Dichtheid van een soort de gepresenteerde richtlijn is alleen geschikt om de aan- of afwezigheid van een populatie van de doelsoort vast te stellen. De aanwezigheid van één of enkele individuen (bv. door uitspoeling) is daarmee niet uit te sluiten Monsterplaatskeuze er wordt gevist in het meest geschikte habitat dat in de beek aanwezig is voor de doelsoort waarop het onderzoek is gericht. Dit verschilt per soort en vraagt om ervaring bij de onderzoeker om dit goed in te kunnen schatten. Periode waarin het onderzoek wordt uitgevoerd het onderzoek wordt uitgevoerd op een moment dat de doelsoort aanwezig/actief is Afmetingen en stroomsnelheid van een beek een efficiënte inzet van het schepnet als vangtuig, is alleen mogelijk in ondiepe delen van beken (tot 1 meter diep) Ervaring van de onderzoeker de onderzoeker heeft ervaring met het hanteren van een schepnet en kent de ecologische achtergrond van de doelsoort Geleverde inspanning de trefkans wordt verhoogd door bemonstering van een langer traject of meerdere trajecten. Verhoging van het aantal schepnetvissers verhoogt de trefkans. Er dienen bij voorkeur minimaal twee schepnetten ingezet te worden. 4.1 Rivier- en beekdonderpad Zowel rivier- als beekdonderpad is een plaatstrouwe bodembewoner met specifieke habitateisen. De aan- of afwezigheid van deze soort is met een schepnet in beken relatief makkelijk vast te stellen. Tabel 1 geeft een overzicht van een aantal beken waar een representatief onderzoek naar de rivierdonderpad heeft plaatsgevonden. Tabel 1. Trefkans en benodigde onderzoeksinspanning voor verspreidingsonderzoek naar rivierdonderpad (toelichting per beek zie hoofdstuk 3). Beek Lengte traject (m) Trefkans Aantal bemonsteringen nodig voor 90% zekerheid aan-/afwezigheid Minimaal te bemonsteren oeverlengte Kroonbeek 100 0, Kendel , Roer 4 0,

19 Stichting RAVON Cruciaal is dat de bemonstering wordt uitgevoerd op een traject waar geschikt habitat aanwezig is. Het is mogelijk dat het geschikte habitat in zeer beperkte mate aanwezig is, zoals in de Eckeltse beek ( 3.5). Voorafgaand aan de bemonstering dient er goed gezocht te worden naar het geschikte habitat. Daarnaast is de wijze waarop er gevist wordt met het schepnet van grote invloed op de trefkans. Er dient gewoeld te worden tussen stenen, takken en stronken om de rivier- of beekdonderpad uit zijn schuilplaats te drijven. Een succesvolle methode is het neerzetten van schepnet(ten) terwijl men bovenstrooms stenen, takken, boomstronken e.d. optilt (bv. met de neus van de laars). Op deze manier spoelen rivier- of beekdonderpadden die zich onder dergelijke objecten verschuilen met de stroming mee het net in. Ook voor een soort als het bermpje werkt deze methodiek goed. Voor het vaststellen van aan- of afwezigheid van de rivier- of beekdonderpad op een traject met geschikt habitat dient er minimaal 200 meter bemonsterd te worden. Deze inspanning kan verdeeld worden over tijd en ruimte. Dat wil zeggen dat een éénmalige bemonstering over 200 meter een even grote zekerheid over de aan- of afwezigheid oplevert als een viervoudige bemonstering van een traject van 50 meter, zolang de totale bemonsterde lengte maar 200 meter bedraagt en het traject geschikt habitat voor de soort bevat. Om een goed beeld te krijgen van de verspreiding in de gehele beek, dient er in elke strekkende kilometer van een beek 200 meter geschikt habitat bemonsterd te worden. Hoewel een rivier- of beekdonderpad waarschijnlijk jaarrond op dezelfde plaats te vinden zal zijn, wordt aanbevolen de bemonstering in het voorjaar (april-mei) en/of het najaar (september-november) uit te voeren. Zeker in de zomermaanden moeten vissen zo snel mogelijk worden teruggezet omdat ze dan door de hogere watertemperatuur kwetsbaarder zijn. Richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar rivier- en beekdonderpad Monsterplaatskeuze Zoek eerst naar het geschikte habitat. Dit bestaat in beken uit ondiepe, snelstromende trajecten met een bodem van grind en/of stenen. Wijze hanteren Plaats het schepnet 0,5 tot 1 meter stroomafwaarts van een potentiële schepnet schuilplaats. Woel met voeten of handen tussen stenen/takken/stronken Te leveren inspanning om de rivier- of beekdonderpad in het net te drijven. 200 meter in elke strekkende kilometer van de beek. Naar keuze verdeeld over tijd en ruimte: Lengte beviste trajecten x Aantal onderzoeksronden 200 meter. Aantal personen Bij voorkeur minimaal 2. Periode Soort hele jaar vangbaar. Voorkeursperiode april-mei & septembernovember. Materiaal Groot schepnet (model RAVON), gestrekte maaswijdte 3 mm. Waadpak (of lieslaarzen). Sinds kort worden er twee soorten van het geslacht Cottus onderscheiden in Nederland: beekdonderpad (Cottus rhenanus) en rivierdonderpad (Cottus perifretum). De aanbevolen methodiek is voor beide soorten gelijk. Behalve in beken komt de rivierdonderpad ook voor in rivieren, kanalen en meren. Hier leeft de soort vaak in stortstenen oevers. Op deze locaties is het schepnet geen geschikt vangtuig. Electrovisserij met draagbare apparatuur of een boot en aggregaat dienen ingezet te worden om de soort hier te vangen. Aangezien de hier gepresenteerde methodiek zich richt op onderzoek uitgevoerd door vrijwilligers, is hiervan geen uitwerking gemaakt. Door vrijwilligers is de soort in deze biotopen wel waarneembaar door s nachts met een zaklamp te zoeken. 18

20 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen 4.2 Elrits De elrits is in Nederland een zeer zeldzame beekvis. De soort houdt zich door het jaar heen op verschillende plaatsen in een beek op. Wanneer op het juiste moment, op de juiste plek met een schepnet bemonsterd wordt, is de aan- of afwezigheid van de elrits relatief makkelijk vast te stellen. Tabel 2 geeft een overzicht van een aantal beken waar een representatief onderzoek naar de elrits heeft plaatsgevonden. Tabel 2. Trefkans en benodigde onderzoeksinspanning voor verspreidingsonderzoek naar elrits (toelichting per beek zie x.1). Beek Trefkans Lengte traject (m) Aantal bemonsteringen nodig voor 90% zekerheid aan-/afwezigheid Minimaal te bemonsteren oeverlengte Roer 50 0, Roer 4 0, Verloren beek 100 0, Volwassen elrits concentreert zich in de voortplantingstijd (april-juli) in ondiepe, snelstromende delen van een beek met een bodem van grind. In de rest van het jaar is de soort meer verspreid over de beek aanwezig. Juveniele elrits is in het najaar te vinden in meer stromingsluwe oevers. In de winter worden diepere delen van de beek opgezocht. Het schepnet kan wadend door het water of gaand en staand vanaf de oever door het water gehaald worden. In snelstromende water dient er stroomopwaarts gevist te worden. Zie de handleiding Het waarnemen van zoetwatervissen (Spikmans & De Jong, 2006) voor een uitgebreide beschrijving van de wijze waarop een schepnet gehanteerd dient te worden. Voor het vaststellen van aan- of afwezigheid van de elrits op een traject met geschikte habitats dient er binnen dit traject minimaal 200 meter bemonsterd te worden. Deze inspanning kan verdeeld worden over tijd en ruimte. Dat wil zeggen dat een éénmalige bemonstering over 200 meter een even grote zekerheid over de aan- of afwezigheid oplevert als een viervoudige bemonstering van een traject van 50 meter, zolang de totale bemonsterde lengte maar 200 meter bedraagt en het traject geschikt habitat voor de soort bevat. Om een goed beeld te krijgen van de verspreiding in de gehele beek, dient er in elke strekkende kilometer van een beek 200 meter bemonsterd te worden. Er wordt aanbevolen de bemonstering in het voorjaar (april-mei) en/of het najaar (september-november) uit te voeren. In de zomermaanden zijn door hogere watertemperatuur met name juveniele vissen kwetsbaar. In de winter leeft de elrits verscholen en is de trefkans laag. Richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar elrits Monsterplaatskeuze Zoek eerst naar het geschikte habitat. Voorjaar: ondiepe, snelstromende trajecten met een bodem van grind. Najaar: ook stromingsluwe delen van de beek. Wijze hanteren schepnet Zie Het waarnemen van zoetwatervissen (Spikmans & De Jong, 2006) Te leveren inspanning 200 meter in elke strekkende kilometer van de beek. Naar keuze verdeeld over tijd en ruimte: Lengte beviste trajecten x Aantal onderzoeksronden 200 meter. Aantal personen Bij voorkeur minimaal 2 Periode Soort hele jaar vangbaar. Voorkeursperiode april-mei & septembernovember. Materiaal Groot schepnet (model RAVON), gestrekte maaswijdte 3 mm Waadpak (of lieslaarzen) 19

21 Stichting RAVON 4.3 Beekprik De beekprik is in Nederland een zeldzame beekvis. De soort heeft een typische levenscyclus met een langdurig larvaal stadium en een korte voortplantingsperiode. Door de zeer sterke gelijkenis zijn larven en pas gemetamorfoseerde exemplaren van de beek- en rivierprik niet van elkaar te onderscheiden. Om dit onderscheid met zekerheid te kunnen maken dienen volwassen dieren waargenomen te worden. Volwassen beekprikken kunnen gezien worden vanaf de oever tijdens de paai, of worden gevangen met schepnet of aangepaste fuiken. Zichtwaarnemingen in de paaiperiode zijn in kleine beken en sprengen een goede methode. Nader onderzoek is nodig om deze methodieken te standaardiseren. Hier wordt een methodiek gepresenteerd voor het bemonsteren van priklarven met een schepnet. Tabel 3 geeft een overzicht van een aantal beken waar een representatief onderzoek met een schepnet naar priklarven heeft plaatsgevonden. Tabel 3. Trefkans en benodigde onderzoeksinspanning voor verspreidingsonderzoek naar priklarven (toelichting per beek zie x.1). Beek Lengte traject (m) Trefkans Aantal bemonsteringen nodig voor 90% zekerheid aan-/afwezigheid Minimaal te bemonsteren oeverlengte Kroonbeek 100 0, Kendel , Voor het vaststellen van aan- of afwezigheid van de priklarven op een traject met geschikt habitat dient er in een jaar binnen dit traject minimaal 500 meter bemonsterd te worden. Deze inspanning kan verdeeld worden over tijd en ruimte. Dat wil zeggen dat een éénmalige bemonstering over 500 meter een even grote zekerheid over de aan- of afwezigheid oplevert als een tienvoudige bemonstering van een traject van 50 meter, zolang de totale bemonsterde lengte maar 500 meter bedraagt en het traject geschikt habitat voor de larven bevat. Om een goed beeld te krijgen van de verspreiding in de gehele beek, dient er in elke strekkende kilometer van een beek 500 meter bemonsterd te worden. Bij onderzoek naar larven dient er geschept te worden in stromingsluwe delen van een beek, met een bodem van modder en detritus (blad- en takkenafval). Daarbij dient ook deels door de bodem geschept te worden. Hoewel een beekprik waarschijnlijk jaarrond op dezelfde plaats te vinden zal zijn, wordt aanbevolen de bemonstering in het voorjaar (april-mei) en/of het najaar (septembernovember) uit te voeren. Het omwoelen van de bodem kan een flinke verstoring van zijn habitat veroorzaken. Indien er in een beek in beperkte mate geschikt leefgebied aanwezig is en dit korte traject meerdere malen in een jaar bemonsterd moet worden, zal dit een flinke verstoring veroorzaken. Zeker in de zomermaanden moeten vissen zo snel mogelijk worden teruggezet omdat ze dan door de hogere watertemperatuur kwetsbaarder zijn. Zichtwaarnemingen paaiende prikken Minder verstorend is het om paaiende beekprik te zoeken op zicht vanaf de oever. Belangrijk voordeel hierbij is dat er met zekerheid een soortdeterminatie gemaakt kan worden. Deze methodiek heeft echter enkele belangrijke beperkingen, waardoor het vaststellen van een harde nul-waarneming moeilijk is. De efficiëntie is afhankelijk van het zicht (helderheid en diepte van het water). De paai vind plaats in de periode februari-april, maar kan locaal binnen enkele weken voltrokken zijn. Om de paaiplaatsen te vinden dienen 20

22 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen alle geschikte delen van de beek regelmatig afgezocht te worden in deze periode. Dit dient uitgevoerd te worden op zonnige dagen en gebruik makend van een polariserende zonnebril, voor optimaal zicht. Er zijn onvoldoende data om de benodigde inspanning voor een nul-waarneming middels deze methodiek vast te stellen. Richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekprik Monsterplaatskeuze Zoek eerst naar het geschikte habitat. Voor larven: stromingsluwe delen met een bodem van modder en detritus. Voor gemetamorfoseerde en paaiende prikken: ondiepe, snelstromende trajecten met een bodem van grind. Wijze hanteren Larven: schep door de bodem in stromingsluwe delen en oevers. schepnet Zie toelichting en Het waarnemen van zoetwatervissen (Spikmans & De Te leveren inspanning Jong, 2006) 500 meter in elke strekkende kilometer van de beek. Naar keuze verdeeld over tijd en ruimte: Lengte beviste trajecten x Aantal onderzoeksronden 500 meter. Aantal personen Bij voorkeur minimaal 2 Periode Voor larven: hele jaar vangbaar, voorkeursperiode april-mei & septembernovember Voor paaiende prikken: februari-april Materiaal Voor larven: Groot schepnet (model RAVON), gestrekte maaswijdte 3 mm en een waadpak (of lieslaarzen) Voor zichtwaarneming paaiende prikken: polariserende zonnebril 21

23 Stichting RAVON 4.4 Gestippelde alver De gestippelde alver is in Nederland een zeer zeldzame soort. De enige bekende populatie bevindt zich in de Geul. Er zijn onvoldoende data beschikbaar van onderzoek met schepnetten om een analyse van de trefkans te maken. In tabel 4 wordt voor een aantal soorten met gelijk veronderstelde vangkans, waarmee de gestippelde alver in de Geul samen voorkomt (Crombaghs et al., 2000) de trefkans en de benodigde inspanning gegeven. Tabel 4. Trefkans en benodigde onderzoeksinspanning voor verspreidingsonderzoek naar begeleidende soorten van de gestippelde alver (toelichting zie x.1.3). Soort Beek Lengte traject (m) Trefkans Aantal bemonsteringen nodig voor 90% zekerheid aan- /afwezigheid Minimaal te bemonsteren oeverlengte Kopvoorn Roer 50 0, Kopvoorn Roer 4 0, Riviergrondel Roer 50 0, Riviergrondel Roer 4 0, Elrits Roer 50 0, Elrits Roer 4 0, Volwassen gestippelde alvers houden zich graag op in de randzone van snelstromende trajecten, maar ook wel in de stroming zelf. Volwassen gestippelde alvers houden zich vaak op nabij de bodem in diepere delen van de beek, terwijl jonge exemplaren te vinden zijn in ondiepere, zwakstromende delen (Crombaghs et al., 2000). De trefkans wordt beïnvloed door de grote aantalschommelingen van een populatie. Voor het vaststellen van aan- of afwezigheid van de gestippelde alver wordt dezelfde methodiek als bij de elrits voorgeschreven. In een jaar dient er op een traject waarbinnen het geschikte habitat aanwezig is minimaal 200 meter bemonsterd te worden. Deze inspanning kan verdeeld worden over tijd en ruimte. Dat wil zeggen dat een éénmalige bemonstering over 200 meter een even grote zekerheid over de aan- of afwezigheid oplevert als een viervoudige bemonstering van een traject van 50 meter, zolang de totale bemonsterde lengte maar 200 meter bedraagt en het traject geschikt habitat voor de soort bevat. Om een goed beeld te krijgen van de verspreiding in de gehele beek, dient er in elke strekkende kilometer van een beek 200 meter bemonsterd te worden. Het schepnet kan wadend door het water of gaand en staand vanaf de oever door het water gehaald worden. In snelstromende water dient er stroomopwaarts gevist te worden. Zie de handleiding Het waarnemen van zoetwatervissen (Spikmans & De Jong, 2006) voor een uitgebreide beschrijving van de wijze waarop een schepnet gehanteerd dient te worden. Er wordt aanbevolen de bemonstering in het voorjaar (april-mei) en/of het najaar (september-november) uit te voeren. In de zomermaanden zijn door hogere watertemperatuur met name juveniele vissen kwetsbaar. In de winter worden diepere delen opgezocht en is de trefkans laag. 22

24 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen Richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar gestippelde alver Monsterplaatskeuze Zoek eerst naar het geschikte habitat. Dit zijn zowel ondiepe, snelstromende trajecten met een bodem van zand en grind als de meer stromingsluwe ondiepe delen van de beek. Wijze hanteren Zie Het waarnemen van zoetwatervissen (Spikmans & De Jong, 2006) schepnet Te leveren 200 meter in elke strekkende kilometer van de beek. Naar keuze verdeeld inspanning over tijd en ruimte: Lengte beviste trajecten x Aantal onderzoeksronden 200 meter. Aantal personen Bij voorkeur minimaal 2 Periode Soort hele jaar vangbaar. Voorkeursperiode april-mei & septembernovember. Materiaal Groot schepnet (model RAVON), gestrekte maaswijdte 3 mm Waadpak (of lieslaarzen) 23

25 Stichting RAVON 5 Literatuur Crombaghs, B.H.J.M., R.W. Akkermans, R.E.M.B. Gubbels & G. Hoogerwerf, Vissen in Limburgse beken. De verspreiding en ecologie van vissen in stromende wateren in Limburg. Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht. Schaik, V. van & R. Gubbels, De elrits in het stroomgebied van de Roer. Perspectieven voor een nieuwe populatie in Nederland? Natuurhistorisch Maandblad 92: Spikmans, F. & T. de Jong, Het waarnemen van zoetwatervissen. Stichting RAVON, Nijmegen 24

26 Methodiek en richtlijnen voor verspreidingsonderzoek naar beekvissen 25

27 Stichting RAVON 6 Dankwoord Martijn Dorenbosch heeft een dataset van de Roer ter beschikking gesteld. Romeo Neuteboom Spijker (RAVON werkgroep De Prik) wordt bedankt voor zijn bijdrage over de elrits in de Verloren beek. 26