Inventarisatie beschermde vissen met behulp van vrijwilligers in het beheersgebied van Waterschap Zuiderzeeland 2008

Transcriptie

1 Inventarisatie beschermde vissen met behulp van vrijwilligers in het beheersgebied van Waterschap Zuiderzeeland 2008 REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND

2 Inventarisatie beschermde vissen met behulp van vrijwilligers in het beheersgebied van Waterschap Zuiderzeeland 2008 Een rapportage van RAVON in opdracht van Waterschap Zuiderzeeland en Provincie Flevoland J. E. Herder december 2008 m.m.v. J. Reinhold, J. Nagel, E. Brokkelkamp, W. Kuijsten & J. Janse STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN

3 Colofon 2008 Stichting RAVON, Nijmegen Rapportnummer: Tekst: Jelger Herder Met medewerking van: Jeroen Reinhold, Jan Nagel, Elsa Brokkelkamp, Willem Kuijsten & Jöran Janse In opdracht van: Waterschap Zuiderzeeland en Provincie Flevoland Foto omslag: kleine modderkruiper Jelger Herder Wijze van citeren: Herder J.E., Inventarisatie beschermde vissen met behulp van vrijwilligers in het beheersgebied van Waterschap Zuiderzeeland Stichting RAVON, Nijmegen.

4 INHOUD SAMENVATTING 1 INLEIDING kader doel- en vraagstelling METHODE excursielocaties werven, opleiden en begeleiden van vrijwilligers gegevensverwerking RESULTATEN CONCLUSIES & AANBEVELINGEN aangetroffen soorten opzetten vrijwilligersnetwerk aanbevelingen voor de toekomst... 8 LITERATUUR... 9

5 1 INLEIDING 1.1 Kader Gezien de vereisten vanuit de Kaderrichtlijn Water en de Flora- & Faunawet wil Waterschap Zuiderzeeland meer inzicht krijgen in het voorkomen en de verspreiding van vissoorten in haar beheersgebied. De Kaderrichtlijn Water vraagt doelstellingen ten aanzien van het biologisch kwaliteitselement vis alsmede een monitoringsplan. De Flora- & Faunawet verreist inzicht in de verspreiding van beschermde soorten. Hiernaast wordt er voor de biodiversiteitsdoelstellingen vanuit het Ministerie van LNV aandacht gevraagd voor een aantal vissoorten. Op basis van verspreidingsgegevens kan het waterschap zorg dragen voor de bescherming van soorten bij de planning van haar activiteiten en projecten. De in 2006 goedgekeurde gedragscode voor waterschappen biedt de mogelijkheden om een breed scala aan werkzaamheden uit te mogen voeren zonder dat hiervoor een ontheffing op de Flora- en faunawet hoeft te worden aangevraagd. Voorwaarde voor het gebruik van de gedragscode is dat er onderbouwd kan worden dat er geen afbreuk wordt gedaan aan het duurzaam voortbestaan van beschermde populaties. Hiervoor is dus allereerst inzicht nodig in de verspreiding van de beschermde vissoorten. Momenteel worden inventarisaties uitgevoerd voor het opstellen van een vissenatlas van het beheersgebied. Dit gebeurt o.a. door vangstregistraties van beroeps- en sportvissers. Een aantal beschermde vissoorten zoals kleine en grote modderkruiper, bittervoorn, rivierdonderpad, kroeskarper en vetje zijn echter moeilijk vangbaar met de vistuigen van beroepsvissers en de hengel. Voor deze soorten zal dit daarom een onvoldoende beeld opleveren. In 2007 zijn er door RAVON over heel Flevoland visinventarisaties uitgevoerd met schepnet en draagbaar elektrovisapparaat. Hiernaast is er een begin gemaakt aan het opzetten van een vrijwilligersnetwerk voor schepnetvissers. Hiervoor is er een cursus visherkenning gegeven en zijn er enkele excursies georganiseerd. In 2008 is RAVON in samenwerking met Landschapsbeheer Flevoland verder gegaan met het opbouwen van het vrijwilligersnetwerk. Er is opnieuw een cursus visherkenning verzorgd en aansluitend zijn er maandelijks, in totaal 6 visexcursies georganiseerd onder begeleiding van één RAVON- en één Landschapsbeheer Flevoland medewerker. In dit verslag wordt een overzicht gegeven van de resultaten van de excursies (zowel qua vangsten als qua deelnemers) en zal het project kort geëvalueerd worden. 1.2 Doel- en vraagstelling De doelstelling luidt als volgt: Het opzetten van een vrijwilligersnetwerk van schepnetvissers in de provincie Flevoland met als doel het inventariseren van vissen in het beheersgebied van Waterschap Zuiderzeeland. De visseninventarisaties hebben onder begeleiding van professionele medewerkers van RAVON en Landschapsbeheer Flevoland plaatsgevonden. Er wordt naar gestreefd dat de vrijwilligers op den duur ook zelfstandig gaan inventariseren. De excursies en inventarisaties zijn gericht op de doelsoorten die genoemd worden in de Flora- & Faunawet en de biodiversiteitsdoelstellingen, en die op basis van hun levensstrategie en habitatvoorkeur in 1

6 het gebied verwacht kunnen worden. Er loopt al een inventarisatie middels hengelsport- en beroepsvisserijgegevens. De soorten die hierdoor voldoende gedekt worden, zijn geen doelsoort. Op basis van bovenstaande criteria komen de volgende vissoorten als doelsoort voor de inventarisatie in aanmerking: Soorten die zijn opgenomen in tabel 2 en 3 van de Flora- en faunawet: bittervoorn; Europese meerval; grote modderkruiper; kleine modderkruiper; rivierdonderpad. Soorten die zijn opgenomen in de rode lijst: kroeskarper; vetje; winde. 2 METHODEN 2.1 Excursielocaties Voor de excursies is getracht een afweging te maken tussen de zogenaamde witte gebieden en de kans om veel verschillende soorten te vangen. Het is aan de ene kant van belang nieuwe gebieden te onderzoeken om de kennis over de verspreiding van vissen te vergroten. Aan de andere kant is het ook van belang dat nieuwe vrijwilligers veel verschillende soorten vangen, dat motiveert de vrijwilligers verder te gaan met verspreidingsonderzoek. Op de volgende locaties zijn er in 2008 excursies verzorgd: 19 april Cursus (inclusief excursie) Kuinderbos, Bant; 17 mei Hoge vaart, Zuidelijke deel; 14 juni Natuurpark Lelystad; 12 juli Knarbos, Knardijk; 16 augustus Schokland, Ens; 13 september Hollandse Hout en Oostvaardersveld; 11 oktober Urk; Bij de selectie van excursielocaties is rekening gehouden met de spreiding over Flevoland, kansrijke gebieden voor de doelsoorten op basis van het onderzoek uit 2007 en de aanwezigheid van een geïnteresseerde hengelsportvereniging in de Noordoostpolder.

7 2.2 Werven, opleiden en begeleiden van vrijwilligers Het werk met de vrijwilligers is uitgevoerd in samenwerking met Landschapsbeheer Flevoland. Werven Bestaande netwerken: voor het werven van vrijwilligers is gebruik gemaakt van de bestaande vrijwilligersnetwerken van RAVON (180 potentiële vrijwilligers voor visinventarisaties) en Landschapsbeheer Flevoland (netwerk van 350 vrijwilligers). Deze vrijwilligers zijn door middel van een brief of benaderd. Publieksactie: in de regionale kranten/websites is driemaal aandacht besteed aan het visproject: Stentor, Flevopost en Urkerpost hebben hieraan dacht besteed. Websites: op de website van RAVON is er een pagina aangemaakt: Vissen in Flevoland met daarop informatie over het project, de eerste resultaten, cursussen, excursies en een mogelijkheid tot aanmelden. Daarnaast is er op de websites van de Visatlas Flevoland, Landschapsbeheer Flevoland en het Waterschap aandacht aan het project besteed. Nieuwsbrief landelijk verspreidingsonderzoek vissen. Alle deelnemers van de excursies waarvan een adres bekend was hebben deze nieuwsbrief ontvangen. Het doel van deze nieuwsbrieven is drieledig. Als eerste hebben ze een stimulerende en enthousiasmerende werking. Als tweede dienen ze ter verbreding van de kennis bij de vrijwilligers. Als laatste hebben de nieuwsbrieven een wervende functie. Regelmatig verschijnen in de nieuwsbrieven excursieverslagen. De laatste nieuwsbrief van 2008 bevatte een verslag van de laatste excursie in Flevoland van 2008 (Urk). Cursus visherkenning en excursies (zie hieronder bij opleiden). Opleiden Soortherkenning en accuratesse in determinatie is van wezenlijk belang bij de visinventarisaties. Daarom is het belangrijk aandacht te besteden aan het opleiden en scholen van de vrijwilligers. Cursus visherkenning en schepnetonderzoek. De cursus is op 19 april gegeven in de beheerschuur van Staatsbosbeheer in het Kuinderbos. Het theoretische deel met daarin informatie over de ecologie van vissen, de werkwijze van het vangen (aandacht schepnetmethodiek), het determineren en de registratie van de vangsten is in de ochtend gegeven. Aansluitend is in de middag het praktische deel van de cursus gegeven in het Kuinderbos. Het praktische deel bestaat uit het vangen en determineren van vissen, waarbij de vrijwilligers begeleid zijn door ervaren personen. Excursies: aanvullend op de cursus zijn er een zestal excursies verzorgt om vrijwilligers te motiveren en te stimuleren mee te doen aan het verspreidingsonderzoek. Deze excursies zijn gegeven onder begeleiding van twee ervaren personen zodat de kennis van de nieuwe vrijwilligers verder vergroot wordt. Daarnaast hebben de excursies ook een bindende werking voor de reeds eerder aangemelde vrijwilligers. Begeleiden 3

8 De meeste nieuwe vrijwilligers hebben de eerste tijd begeleiding nodig voordat ze in staat zijn zelfstandig inventarisaties op te zetten en uit te voeren. Materiaal: vrijwilligers kunnen schepnetten en waadpakken in bruikleen krijgen die ze kunnen afhalen bij Landschapsbeheer Flevoland. Helpdesk: vrijwilligers kunnen per telefoon of contact opnemen met RAVON of Landschapsbeheer Flevoland als ze inhoudelijke vragen of vragen over het project hebben. Website: op de RAVON website kunnen vrijwilligers zien welke hokken potentieel geschikt zijn om zelfstandig te onderzoeken. Verder kunnen ze hier de nieuwsbrief, richtlijnen, veldformulieren en excursieverslagen downloaden. En informatie vinden over geplande cursussen en excursies (inclusief aanmelding). Binden Rond de zomer liep het aantal deelnemers sterk terug: reden om ze allen te benaderen om hun motivatie in kaart te brengen (zie resultaten, binding). Enkele organisatorische redenen werden aangedragen en daaraan is gewerkt. Daarnaast waren er de normale argumenten om niet altijd mee te doen: druk, fysiek zwaar e.d.. Redenen waar weinig oplossingen voor te vinden zijn. 2.3 Gegevensverwerking De gegevens zijn vastgelegd op veldformulieren. De data zijn ingevoerd op Telmee.nl zodat ze meteen worden opgenomen in de database. Vanuit Telmee kunnen de data overzichtelijk in een Excel bestand worden weergegeven.

9 3 RESULTATEN Deelnemers Het aantal deelnemers tijdens de excursies varieerde van slechts drie deelnemers bij de excursie in de Hoge Vaart tot 18 deelnemers tijdens de vissencursus en aansluitende excursie in het Kuinderbos. Onder de deelnemers is er een vaste kern die bij een groot aantal excursies aanwezig is. Enkele deelnemers hebben alleen aan de excursies in de Noordoostpolder deelgenomen waardoor die standaard iets meer deelnemers hadden dan de andere excursies. Van de meeste deelnemers zijn de contactgegevens genoteerd zodat deze in de toekomst opnieuw benaderd kunnen worden. Tabel 1 geeft een overzicht van het aantal deelnemers per excursie. Tabel 1: Overzicht van het aantal gevangen soorten, doelsoorten en deelnemers per excursie. Excursie Datum Aantal Soorten Aantal Doelsoorten Aantal Deelnemers Kuinderbos 19 april Hoge vaart 17 mei Natuurpark Lelystad 14 juni Knarbos 12 juli Schokland 16 augustus Hollandse Hout 13 september Toppad Urk 11 oktober Hiernaast is er ook nog een initiatief vanuit hengelsportvereniging het Poldervoorntje in de Noordoostpolder om hun werkgebied in kaart te brengen. Een aantal leden van het Poldervoorntje hebben deelgenomen aan de vissencursus in het Kuinderbos. Dit jaar hebben ze vooral voorbereidingen getroffen voor de inventarisaties. Zo hebben ze schepnetten aangeschaft bij RAVON en daarnaast een boot en keernetten. Hiermee kunnen ze een stuk water afzetten om vervolgens met de schepnetten de vis eruit te scheppen. Hiervoor hebben ze toestemming geregeld bij de plaatselijke BOA. Eveneens is er toestemming geregeld om te mogen vissen in een plas van Het Flevo-landschap. We hebben ze gevraagd hun gegevens via Telmee door te geven, waar ze waarschijnlijk gehoor aan gaan geven. In het voorjaar zullen we opnieuw contact opnemen met hen om de stand van zaken door te spreken. Binding Uit de mail- en belronde kwam naar voren dat de deelnemers over het algemeen positief zijn en de visexcursies leuk en interessant vinden. Toch liepen de deelnemersaantallen rond de zomer terug. Redenen om minder of niet meer te komen waren: de zaterdag komt niet uit ; een enkeling had geen uitnodiging ontvangen per , deze personen zijn uiteraard meteen aan de mailinglijst toegevoegd ; te druk met andere bezigheden; fysiek te zwaar om hele dag met schepnet te vissen; 5

10 De deelnemers krijgen ook de nieuwsbrief van het landelijke verspreidingsonderzoek vissen toegestuurd. Uit de reacties bleek dat deze nieuwsbrief zeer gewaardeerd wordt door de deelnemers. Slechts enkele deelnemers hadden tot dan toe zelf nog losse waarnemingen doorgegeven via De sportvissers vonden baars, blankvoorn en brasem veelal te gewoon om door te geven. Daarnaast misten de mensen nog de directe terugkoppeling bij het doorgeven van gegevens. De stippen zijn namelijk niet direct zichtbaar op de online-visatlas maar worden pas bij een periodieke update toegevoegd. Vangsten De vangsten varieerden van slechts zes soorten in de Hoge Vaart (tevens de locatie met het minste deelnemers!) tot maar liefst 15 soorten bij de excursie in het Toppad Urk. Op één excursie na zijn er bij alle excursies doelsoorten gevangen. In totaal zijn er 2717 vissen verdeeld over 19 soorten gevangen tijdens de excursies (zie tabel 2). Van de doelsoorten waren de kleine modderkruiper (19 locaties) en rivierdonderpad (5 locaties) het algemeenst. De andere doelsoorten werden slechts op enkele plaatsen gevonden (Winde op 2 locaties en Kroeskarper op 1 locatie). Tabel 1 geeft een overzicht van het aantal gevangen soorten en doelsoorten per excursie. Tabel 2: Overzicht van het aantal gevangen individuen per soort en het aantal locaties waarop een soort is aangetroffen. Let op: elk apart ingemeten monsterpunt geldt als een locatie. Zo is het mogelijk dat twee locaties direct naast elkaar liggen maar bijvoorbeeld gescheiden zijn door een stuw. Vissoort Aantal Locaties alver 22 1 baars blankvoorn brasem brasem of kolblei 87 4 driedoornige stekelbaars giebel 26 2 karper kleine modderkruiper kolblei 7 3 kroeskarper 6 1 paling 4 3 pos 35 8 rietvoorn 36 8 rivierdonderpad 20 5 riviergondel 12 2 snoek 10 7 tiendoornige stekelbaars winde 71 2 zeelt 91 9 Eindtotaal

11 4 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN 4.1 Aangetroffen soorten Op de excursie bij natuurpark Lelystad na zijn tijdens alle excursies één of meer van de doelsoorten gevangen. Er zijn vier doelsoorten gevangen: kleine modderkruiper, rivierdonderpad, winde en kroeskarper. Doelsoorten die niet gevangen zijn de bittervoorn, Europese meerval, grote modderkruiper en het vetje. De bittervoorn is tot op heden alleen rond Almere aangetroffen (1 e waarneming: Van der Goes & Groot., 2006), waar de soort waarschijnlijk is uitgezet (Herder, 2008). Tijdens de excursies is er niet in die omgeving gevist. De Europese meerval is een soort van groot water die slechts zelden wordt gevangen tijdens schepnetinventarisaties. De grote modderkruiper is zover bekend nog nooit aangetroffen in Flevoland en het valt te betwijfelen of de soort aanwezig is. Het vetje is niet gevangen tijdens de excursies, de soort is in Flevoland redelijk zeldzaam, bij eerdere inventarisaties is de soort slechts op een beperkt aantal locaties in Flevoland aangetroffen. In totaal zijn er 19 soorten gevangen tijdens de zeven excursies. Gemiddeld zijn er per excursies ongeveer 10 soorten gevangen. De excursies in de Noordoostpolder waren soortenrijker dan de excursies in Zuidelijk Flevoland. Dit heeft waarschijnlijk te maken met de meer geïsoleerde ligging van Zuidelijk Flevoland. Om Zuidelijk Flevoland te koloniseren moeten soorten van buiten af de randmeren of het IJsselmeer oversteken. De Noordoostpolder daarentegen grenst aan de noordoost kant aan het oude land en staat hiermee in verbinding middels enkele waterinlaten. 4.2 Opzetten vrijwilligersnetwerk De opkomst tijdens de excursies was over het algemeen goed. Een aantal vrijwilligers zijn bij bijna alle excursies aanwezig en vormen de vaste kern. De overige deelnemers namen vaak regiogebonden deel aan de excursies, bijvoorbeeld aan alle excursies in de Noordoostpolder. Uit de mail- en belronde bleek dat nog weinig mensen zelf actief gegevens doorgeven aan de visatlas of invoeren in Telmee.nl. Aan de ene kant zagen ze het belang niet in van het doorgeven van algemene soorten die in hun ogen toch overal zaten. Aan de andere kant misten ze de terugkoppeling van hun gegevens. Voor het eerste punt zal in de toekomst nog duidelijker het belang van het doorgeven van waarnemingen, ook van de algemene soorten, gecommuniceerd moeten worden. Het tweede punt, de terugkoppeling, is waarschijnlijk nog belangrijker. Wat betreft de online visatlas zou het goed zijn vaker updates te maken en na elke update ook een rond te sturen naar de vrijwilligers zodat ze hun eigen waarnemingen terugkunnen vinden op de kaarten. Bij Telmee.nl is het al mogelijk om kaarten op te vragen per soort voor heel Nederland. Op deze kaarten worden de stippen per uurhok (5x5 km) weergegeven. De stippen die de waarnemer zelf heeft aangeleverd verschijnen in het rood. Zo ziet een waarnemer direct wat zijn bijdrage is aan de kaart. Nadeel is dat de kaarten enkel nog voor heel Nederland beschikbaar zijn en de stippen nu enkel op uurhok worden gezet waardoor de kaart niet het detailniveau van de online vissenatlas Flevoland haalt. Een idee dat mogelijk ook kan bijdragen aan de bereidheid tot het doorgeven van waarnemingen is het bijhouden van statistieken met het aantal waarnemingen per persoon. Dit werkt vaak erg motiverend voor mensen om juist nog meer door te geven om zo hoger in een dergelijke lijst te komen. 7

12 Voor verdere aandachtspunten verwijzen we naar het rapport van vorig jaar (Herder & Kranenbarg, 2007) 4.3 Aanbevelingen voor de toekomst Er heeft zich in de afgelopen jaar een vaste groep gevormd die deelneemt aan de excursies. Het wordt daarom aanbevolen volgend jaar een vervolg aan de excursies te geven zodat deze vaste kern bijeen blijft. Deze vaste kern dient gestimuleerd te worden om zelf ook initiatieven te ondernemen. Doel is dan om de inzet van betaalde krachten op termijn af te bouwen. Het up to date houden van de online visatlas werkt zeer motiverend voor de deelnemers. Mensen zien graag hun eigen waarnemingen terug op de kaarten zodat ze werkelijk kunnen zien welke bijdrage ze leveren. Verder is het mogelijk om op elk moment actuele kaarten te bekijken van de vissen in Flevoland. De huidige online visatlas biedt deze actualiteit momenteel nog niet. Een idee is om de digitale visatlas aan Telmee te koppelen zodat er wel actuele kaarten gepresenteerd kunnen worden. De mogelijkheden voor het ontwikkelen van zo een digitale aan Telmee gekoppelde atlas zouden verder moeten worden bekeken.

13 LITERATUUR Herder J.E. & J. Kranenbarg, Inventarisatie beleidsrelevante vissen in het beheersgebied van Waterschap Zuiderzeeland. Stichting RAVON, Nijmegen. Herder J.E., Resultaten veldwerk t.b.v. de ontwikkeling van kansenkaarten voor beschermde vissoorten in Flevoland. Stichting RAVON, Nijmegen. Kranenbarg J. & J.E. Herder, Inventarisatie vissen in de Harderbroek en de Stille Kern, Flevoland. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F & T. de Jong, Het waarnemen van zoetwatervissen. Stichting RAVON, Nijmegen. Van der Goes & Groot., Beschermde flora en fauna Almere: Almeerder hout. G&Grapport Visatlas Flevoland Website: 9