In deze Nieuwsbrief: RAVON Nieuwsbrief Vissen 1(1) Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen Jaargang 2 (1) april RAVON Vissenweekend 2007

Transcriptie

1 Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen Jaargang 2 (1) april 2008 In deze Nieuwsbrief: RAVON Vissenweekend 2007 Salmonidenvangsten in de Roer Zoutwatervissen bij de Brouwersdam De Exoot: Donaubrasem Visagenda 1

2 Inleiding Dit is de eerste vissennieuwsbrief van Naast verslagen van een aantal winterse activiteiten zoals het vangen van rivierdonderpadden in Limburg en een zoute excursie bij de Brouwersdam is er weer aandacht voor een aantal bijzondere waarnemingen. Zo werden er dit voorjaar vier exemplaren van de Kesslersgrondel in onze bovenrivieren gevangen. Deze soort, waarvan het eerste Nederlandse exemplaar in september 2007 werd aangetroffen, lijkt aan een opmars vanuit het Duitse deel van de Rijn bezig. Het aantal uitheemse vissoorten dat in onze zoete wateren kan worden aangetroffen is hiermee op ruim twintig gekomen. Naast de verspreiding van de in Nederland beschermde vissoorten volgt RAVON de verspreiding van de exotische nieuwkomers op de voet. Mocht je er eentje tegenkomen dan horen we het graag van je. In de komende nieuwsbrieven zal steeds een exoot voor het voetlicht gebracht worden. Dit keer is dat de Donaubrasem. Verder is er in deze nieuwsbrief aandacht voor het riviertje de Roer en de maatregelen die hier genomen worden om de vismigratie te verbeteren. Het grote aantal vissoorten, waaronder een zalm die hier begin dit jaar in een vistrap werd aangetroffen, geeft aan dat we op de goede weg zijn met het ecologisch herstel van onze wateren. Dit bleek ook weer tijdens het RAVON vissenweekend dat afgelopen jaar in de Biesbosch georganiseerd werd. Er werden hier maar liefst 27 verschillende vissoorten aangetroffen. Wij wensen jullie veel leesplezier, Inhoudsopgave Wintervissen op de rivierdonderpad 1 Salmonidenvangsten in de Roer 2 Bijzondere waarneming: De Kesslers grondel 3 Portet van een exoot: De Donaubrasem 4 Vissenweekend Zoutwatervissen bij de Brouwersdam 7 Visagenda 9 Aan deze nieuwsbrief hebben de volgende personen meegewerkt: Thijs Belgers Rombout van Eekelen Jan Kranenbarg Frank Spikmans Elsa Brokkelkamp Jöran Janse Foto omslag: Roofblei Fotograaf: J. Herder Redactie: Richard Struijk (r.struijk@ravon.nl) Jan Kranenbarg (j.kranenbarg@ravon.nl) Jan Kranenbarg & Richard Struijk Deze nieuwsbrief komt mede tot stand dankzij ondersteuning van de Gegevensautoriteit Natuur. De nieuwsbrief zal in eerste instantie drie maal per jaar verschijnen. Naast een agenda met visactiviteiten wordt ingegaan op nieuwtjes zoals bijzondere waarnemingen. Als je zelf een visactiviteit wilt melden Visagenda of organiseren of heb je informatie over bijzondere viswaarnemingen, dan kun je contact opnemen met nieuwsbriefvissen@ravon.nl 2

3 Wintervissen op de rivierdonderpad in Limburg (Tekst: J. Kranenbarg; foto s: T. Belgers, J. Kranenbarg) In een eerder nummer van de nieuwsbrief (Jaargang 1(1)) is ingegaan op het recente inzicht dat er zich in Nederland twee soorten rivierdonderpad bevinden, namelijk Cottus perifretum (rivierdonderpad) en Cottus rhenanus (beekdonderpad). De beekdonderpad is in Nederland zeer zeldzaam en lijkt nog slechts geïsoleerd in enkele snelstromende beken voor te komen. De rivierdonderpad is wijd verspreid en komt over heel Nederland voor in zowel stromende als stilstaande wateren. In de periode , tijdens de inventarisaties voor de vissenatlas van de Limburgse beken, kwam de rivierdonderpad veelal alleen in het mondingsgebied van de beken voor. Het lijkt erop dat deze soort zich, mede door het opheffen van migratiebarrières, ook verder stroomopwaarts in de beken gevestigd heeft. Om de kolonisatiesnelheid en -afstand te onderzoeken zijn in 2007 een aantal excursies georganiseerd. Hieronder volgt een verslag van de excursie op 22 december 2007 in het stroomgebied van de Tungelroysche beek. De excursie werd georganiseerd door de vissenwerkgroep van het NHGL en RAVON. Na een week van mistig waterkoud weer begon het weekend helder. Onderweg bescheen de zon de bevroren weilanden en de witgerijpte bomen. Op het verzamelpunt bij de brug over de Neerbeek stond ondanks de kou reeds een grote groep mensen te wachten. Gezien de grote opkomst verdeelden we ons in twee groepjes van een man of acht. De eerste groep viste in het benedenstroomse gedeelte. De tweede groep begaf zich naar een drietal trajecten verder stroomopwaarts. Het eerste traject dat ons groepje beviste leek weinig op te leveren. Enkele riviergrondeltjes en wat bermpjes wisten we tussen de takken en verrotte bladeren vandaan te halen. Toen was daar opeens toch een rivierdonderpadje. Tot op 6 kilometer van de benedenloop bleek er dus in ieder geval kolonisatie te hebben plaatsgevonden! Ook werden er nog een aantal blankvoorntjes, twee snoekjes en een zeelt gevangen. Na ons gewarmd te hebben aan koffie, soep en de ezeltjes ter plaatse vertrokken we naar de volgende locatie. In de hier gelegen vistrap was het meteen raak. Ook hier zat de rivierdonderpad! Er werden negen exemplaren gevangen. Alle exemplaren waren over de gehele zijlijn ruw zodat vastgesteld kon worden dat het hier, net als op de vorige locatie, Cottus perifretum betrof. Hiernaast werden ook blankvoorn, rietvoorn, brasem, en kolblei gevangen. Op de laatste locatie die we bevisten werden geen rivierdonderpadden meer waargenomen. Wel werden hier nog bittervoorn, rietvoorn, blankvoorn, riviergrondel en de driedoornige- en tiendoornige stekelbaars gevangen. Lijkt het je leuk om ook eens in Limburg te gaan vissen, kijk dan in de visagenda. Dit voorjaar wordt er in ieder geval nog één excursie georganiseerd. 13

4 Salmonidenvangsten in de Roer (Tekst & foto s: T. Belgers (Secretaris VBC Roerdal)) Sinds 1996 worden in het Duitse stroomgebied van de Eifelrur jaarlijks jonge zalmen uitgezet met als doel het herstel van de zalmstand in deze rivier, die vroeger een van de beste zalmrivieren van Duitsland was. Nadat enkele paainesten van grote salmoniden waren ontdekt, zijn vanuit de hengelsportvereniging in Dűren de eerste initiatieven voor herintroductie ontwikkeld. Groot was dan ook de consternatie toen bleek dat in Roermond plannen waren voor herstel van de aldaar aanwezige waterkrachtcentrale in de Roer. Visbeschermende maatregelen bleken niet te zijn ingecalculeerd, een vistrap om de centrale heen evenmin. Ook de VBC Roerdal, visserijgerechtigde in het Nederlandse deel van de Roer, kwam dit ter ore. Protestbrieven en acties naar de initiatiefnemers en naar Gemeente en Waterschap hadden als resultaat dat het gevaar voor de vrije vismigratie werd onderkend. Hierop werd een begeleidingscommissie ingericht waarin alle betrokkenen zitting hadden. De opdracht aan deze commissie was te onderzoeken hoe visgeleiding en vismigratie bij de restauratie meegenomen konden worden. Vele varianten zijn de revue gepasseerd, maar werden allen als niet haalbaar of te duur beoordeeld. Ondertussen vorderde de restauratie gestaag en in september 2000 werd de waterkrachtcentrale in werking gesteld, zonder visbescherming en vistrap. In de Roerdelta, bestaande uit de monding van de Roer en de Hambeek, is in het verleden een bekkentrap tussen de Roer en de Hambeek aangelegd. Deze functioneerde echter onvoldoende en kreeg in verhouding tot de aftakking met de waterkrachtcentrale te weinig water om een goede lokstroom te kunnen hebben. Hierdoor trokken vrijwel alle migrerende vissen de aftakking van de waterkrachtcentrale op en konden dan niet meer verder. Om aan te kunnen tonen dat er salmoniden de Roer op wilden trekken, maar bij de waterkrachtcentrale niet verder konden, heeft de VBC Roerdal vanaf 2003 stroomafwaarts onderzoek gedaan middels electrobevissingen. De resultaten hiervan waren eind 2003 twee zalmen van 61 en 53 cm, in 2003 een zalm van 70 cm, in 2004 een zeeforel van 60 cm en in 2005 een zalm van 70 cm. De meeste van deze vissen vertoonden ernstige beschadigingen aan de neus, veroorzaakt door het springen tegen de betonnen overkapping van de uitstroomopening van de turbine. Foto s van de gewonde vissen hebben er uiteindelijk mede toe geleid dat momenteel de laatste hand wordt gelegd aan een visgeleidingssysteem, een vistrap stroomafwaarts van de waterkrachtcentrale en een vernieuwde natuurlijke passage tussen de Roer en de Hambeek. Dit alles met ondersteuning van LIFE-subsidies en aangelegd in opdracht van het Waterschap Roer en Overmaas. Nadat eind 2007 door hoog water de vistrap tussen Roer en Hambeek reeds watervoerend was gedurende een aantal dagen en een sterke lokstroom via de Hambeek naar de Maas ontstond, werd besloten de vistrap te onderzoeken op de aanwezigheid van vissen. In samenwerking met Bureau Natuurbalans, enkele vrijwilligers van de VBC Roerdal en Duitse collega visstandbeheerders van de Roer is op 5 januari 2008 door Rob Gubbels van het 24

5 Waterschap Roer en Overmaas een electrobevissing van de vispassage georganiseerd. Hierbij werden maar liefst 22 vissoorten gevangen in de vispassage. Hieronder bevonden zich o.a. elrits, juveniele sneep en barbeel, volwassen rivierprik, kopvoorn en bittervoorn. Als klap op de vuurpijl maakte een zalm van 55 cm, die al vanuit de Maas de vistrap had gevonden, deze dag tot een groot succes. Bijzondere waarneming: Kesslers grondel (Neogobius kessleri) (Tekst: E. Brokkelkamp, N. van Kessel, F. Spikmans, foto s : P. van Hoof & F. Spikmans ) Sinds het najaar van 2007 voeren RAVON en Natuurbalans - Limes Divergens in opdracht van RWS Waterdienst, de actieve monitoring van vissen in de grote rivieren van Nederland uit. Op één van de trajecten in de Waal, bij de uitmonding van het Maas-Waalkanaal, werd op 13 maart 2008 een plompe rivierdonderpad-achtige vis gevangen. Meteen kon worden uitgesloten dat het rivierdonderpad of marmergrondel was. Bij het gevangen exemplaar was namelijk te zien dat de buikvinnen vergroeid waren tot een zuigorgaan. Hieruit blijkt dat het geen rivierdonderpad (familie Cottiidae) kan zijn, maar dat het een lid van de familie Gobiidae betreft. Een inmiddels bekendere exoot, de marmergrondel (Proterorhinus semilunaris), is herkenbaar aan de buisvormige neusopeningen, maar deze waren niet aanwezig. Omdat de voorste rugvin geen zwarte vlek heeft, kon de zwartbekgrondel (Neogobius melanostomus) eveneens worden uitgesloten. De Kesslers grondel is te herkennen aan een grote kop, die breder is dan hoog, en een brede bek. De determinatie van de Kesslers grondel is bepaald met behulp van de tabel voor het geslacht Neogobius in het recent verschenen handboek van Kottelat en Freyhof (2007). Van belang zijn de volgende kenmerken: de voorste vinstralen van de tweede rugvin zijn even lang; er is geen zwarte vlek aanwezig in de eerste rugvin en de rug achter de kop is bedekt met kamschubben. Kamschubbben zijn (onder een microscoop) herkenbaar aan de gekamde achterrand (zie afbeelding). Daarnaast zijn voor deze soort ook de brede afgeplatte kop en de vooruitstekende onderkaak kenmerkend. De linkerzijde van de schub is gekamd In het laatste nummer van het RAVON tijdschrift (nr. 27) werd de eerste vangst van de Kesslers grondel (Neogobius kessleri) uit Nederland gemeld. De Kesslers grondel komt van nature onder andere voor in de Donau, maar niet verder dan ongeveer 300 km. landinwaarts (gezien vanaf de Zwarte Zee, in Roemenië). Vanaf 1990 werd de soort verder stroomopwaarts waargenomen, in 1999 is de soort voor het eerst waargenomen in het Duitse gedeelte van de Donau, in 2005 in de Duitse Rijn, en tenslotte in 2007 in de Waal in Nederland. Sinds het schrijven van dit artikel zijn tijdens de actieve monitoring in het rivierengebied nog drie Kesslers grondels aangetroffen. Literatuur: Kottelat, M. & J. Freyhof, Handbook of European freshwater fishes. Kottelat, Cornol, Switserland and Freyhof, Berlin, Germany. Soes, M., P. Veenvliet & D. van Mourik, RAVON tijdschrift, december 2007, RAVON 27, p Stichting RAVON, Nijmegen. 35

6 Portret van een exoot: de Donaubrasem (Tekst: F. Spikmans; foto: J. Herder) Door toegenomen handel in vissen, (on)bewuste uitzettingen, via ballastwater van schepen of het verbinden van rivierensystemen middels kanalen; van alle kanten komen er nieuwe soorten in Nederland terecht. In deze rubriek wordt telkens een portret gegeven van één van deze nieuwkomers. Ditmaal de Donaubrasem. Orde: Karperachtigen (Cypriniformes) Familie: Karpers (Cyprinidae) Soort:: Donaubrasem (Ballerus sapa) Hoewel de Donaubrasem nauw verwant is aan de brasem (Abramis brama) en tot voor kort ook tot hetzelfde geslacht werd gerekend, is er een opvallend verschil in levenswijze tussen beide soorten. De Donaubrasem is namelijk een rheofiele soort van grote laagland rivieren. Voor zijn voortplanting is deze soort afhankelijk van grindbanken in sneller stromende delen van de rivier, waarboven de kleverige eieren worden afgezet. Een opvallend uiterlijk kenmerk van de Donaubrasem is de zeer lange anaalvin. Tot het oorspronkelijke leefgebied behoren de rivieren die uitmonden in de Zwarte en Kaspische Zee en het Aralmeer, waaronder de Donau en Wolga. In zijn oorspronkelijke leefgebied is de Donaubrasem zeldzaam en wordt bedreigd door kanalisering en waterverontreiniging. In Tsjechië en Oostenrijk staat hij op de Rode Lijst. In de Rijn is de Donaubrasem voor het eerst in 1995 vastgesteld. Vermoedelijk is hij hier terecht gekomen door uitzetting ten behoeve van de sportvisserij (Freyhof, 2003). In Nederland wordt de Donaubrasem sinds 2004 ook in de grote rivieren aangetroffen RAVON (Patberg Nieuwsbrief et al. 2005), verspreidingsonderzoek maar nooit in grote vissen 2(1) aantallen. Ook tijdens bemonsteringen met een zegen in de Waal is de Donaubrasem in 2007 slechts in lage dichtheden aangetroffen (Kranenbarg, 2007). Het is niet bekend of de Donaubrasem zich ook in Nederland voortplant. Het is nog onduidelijk welke invloed deze nieuwkomeling heeft op de inheemse visfauna. Gezien de lage dichtheden waarin de Donaubrasem hier nu voorkomt, is het de verwachting dat deze invloed vooralsnog beperkt zal blijven. Literatuur Freyhof, J., Immigration and potential impacts of invasive freshwater fishes in Germany. Berichte des IGB 17: Kranenbarg, J., Gelderse Visatlas: een ecologische zegen. Gelderse Vissers brengen vissoorten in kaart. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Waterdienst. Trends in Water: 23. Patberg, W., H.V. Winter, J.A.M. Wiegerinck & H.J. Westerink, Samenstelling van de RAVON visstand in Nieuwsbrief de grote rivieren verspreidingsonderzoek gedurende het vissen 2(1) winterhalfjaar 2004/2005. RIVO-rapport nummer C069/05. RIZA-nummer: BM Verspreiding van de Donaubrasem in Nederland. Data afkomstig van Gelderse vissers en Actieve vismonitoring grote rivieren 46

7 RAVON Vissenweekend de Biesbosch - (Tekst: R. van Eekelen; foto s: J Herder, F. Spikmans & A. van Diepenbeek) Van 5 tot 7 oktober werd in De Brabantse Biesbosch het RAVON Vissenweekend 2007 gehouden. Dat (schepnet)vissen zich over een steeds grotere populariteit mag verheugen bleek uit het grote aantal deelnemers. Als onderkomen werd recreatiepark de Kurenpolder gekozen. In het weekend gingen de deelnemers met auto s en bootjes de Biesbosch in. Hier werden zowel open water (met zegen en electrovisapparatuur), kreken, polders als natuurontwikkelingsgebieden bemonsterd. Tijdens het weekend werden 27 vissoorten gevangen (zie tabellen). Het betrof zowel rheofiele soorten als witvingrondel, serpeling en winde als limnofiele soorten als zeelt, grote modderkruiper en kroeskarper. Van de recente nieuwkomers werd de marmergrondel aangetroffen. Opvallend was dat in de slootjes waar eerder vele honderden grote modder-kruipers werden uitgezet nu ondanks intensief bemonsteren geen enkel dier gevangen kon worden. Naast grote modderkruiper werden de beschermde soorten kleine modderkruiper en bittervoorn gevangen. Deze beschermde limnofiele soorten werden met name aangetroffen in poldertjes of afgesloten kreken. Dit wijst er op dat het van belang is om een zorgvuldige afweging te maken voor dat wateren in open verbinding met grotere wateren zoals rivier worden gebracht. Duidelijk werd dat de Biesbosch een rijke visfauna herbergt waarbij het unieke is dat op korte afstand van elkaar zowel limnofiele als rheofiele soorten kunnen worden aangetroffen. Het is nu wachten op de trekvissen waarbij met name voor fint met het op een kier zetten van de Haringvlietsluizen weer een toekomst lijkt te gloren. De deelnemers aan het RAVON Vissenweekend van 2048 in de Biesbosch mogen zich dan wellicht niet alleen verheugen in de vangsten van fint, grote modderkruiper, kwabaal en op de onvergetelijke ervaring van een enkele meters lange steur die onder het bootje doorglijdt. Het vissenweekend van 2007 werd mogelijk gemaakt met zowel financiële als logistieke hulp van Staatsbosbeheer, hier vertegenwoordigd door Bart Weel, Bart merci! Onmisbaar voor het slagen van het weekend was vooral het enthousiasme en de gedrevenheid van de aanwezige vrijwilligers die er niet alleen een geslaagd maar ook een gezellig weekend van maakten. Soort alver amerikaanse hondsvis baars bittervoorn blankvoorn bot brasem driedoornige stekelbaars giebel Soort grote modderkruiper karper kleine modderkruiper kolblei kroeskarper marmergrondel paling pos rietvoorn Soort riviergrondel roofblei serpeling snoek tiendoornige stekelbaars vetje winde witvingrondel zeelt 57

8 8

9 RAVON Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen 1(3) 2(1) Zoutwatervissen bij de Brouwersdam (Tekst en foto s: J. Janse) Met een klein gezelschap heeft er zaterdag 24 november 2007 een visuitje plaatsgevonden bij de Brouwersdam. Het doel van de excursie was om te kijken welke vissoorten er hier zoal aangetroffen kunnen worden. De bemonstering is uitgevoerd met een zegen van 25 meter lang. Evenwijdig aan het strand is de zegen over een lengte van 50 tot 100 meter door het water gehaald. Op deze manier zijn er, verdeeld over twee locaties, vijf trajecten bevist. vissen in zee leven, maar voor de voortplanting zoete wateren opzoeken. Door de golfslag is het van belang de zegen rustig binnen te halen zodat zo min mogelijk vis ontsnapt Overzichtskaartje Brouwersdam: met een kleine rode lijn zijn de bezochte locaties weergegeven. De lijnen zijn trajecten die met de zegen bevist zijn (drie in het zuidelijk gedeelte en twee meer noordelijk). De rode punten zijn de bezochte locaties bij de grevelingen. De eerste zegentrek bleek al erg succesvol te zijn. Jonge haring en jonge harder waren in grote aantallen aanwezig en ook de koornaarsvis kwam in grotere aantallen voor. De volgende zegentrekken resulteerde in minder grote hoeveelheden vis, maar bij ieder nieuw traject werden nieuwe soorten gevangen. Zo zijn ook tarbot, zandspiering, zeebaars en grote zeenaald gevonden. Bij het bevissen van het laatste traject werd een volwassen driedoornige stekelbaars gevangen. Veel schepnetvissers zullen deze soort regelmatig in zoet water zijn tegen gekomen, maar van oorsprong is het een zeevis. Van de driedoornige stekelbaars worden op grond van het aantal beenplaatjes op het lichaam drie vormen onderscheiden. Dit exemplaar bleek de zogenaamde semiarmatus-vorm te betreffen. Dit is de trekkende vorm waarvan de volwassen In de middag is de oostzijde (Grevelingen) van de Brouwersdam bezocht. Door de aanwezigheid van de vele oesterbanken bleek het vrijwel onmogelijk om de zegen hier te gebruiken. Met het schepnet werden hier toch nog twee soorten gevangen, namelijk een grondel en een jonge harder. Grondels zijn in de Grevelingen zeer algemeen. De grote zeenaald is een zichtjager en heeft derhalve grote ogen 57 9

10 De oesterbanken, oevers en aanlegsteigers in de Grevelingen zijn zeer rijk begroeid met diverse anemonen, zakpijpen en wieren. Tussen de vele oesters bleken hier ook interessante kreeftachtigen zoals de kreeftgarnaal en de ruige porceleinkrab te leven. Aan het eind van de dag is nog een kort bezoek gebracht aan de sluis. Hier bleken enkele exemplaren van de gewone zeehond en van de grijze zeehond rond te zwemmen. De grijze zeehond kon gemakkelijk herkend worden aan de veel langere snuit. Al met al een nieuwe wereld vol leven. Deze actie zal volgend jaar waarschijnlijk herhaald worden maar dan wel in de zomermaanden. Wellicht zijn er dan weer andere vissoorten te vinden Koornaarvis Het onderscheid tussen de verschillende grondelsoorten is in het veld lastig vast te stellen 810

11 Visagenda Hieronder staat het overzicht met visactiviteiten die tot nu toe zijn ingepland in Het excursieoverzicht verschijnt ook op de RAVON website waarbij ook meer informatie over de te bevissen locaties en het vertrekpunt worden gegeven. Alle excursies zijn gratis en voor iedereen toegankelijk. Aanmelden voor de genoemde activiteiten kan, tenzij anders vermeld, via of via de RAVON website onder de link visagenda. Schepnetten en waadbroeken kunnen tijdens de excursies eventueel van RAVON geleend worden. 27 april: Visinventarisatie Friesland Locatie: Brandemeer Informatie & opgave: 2 of 3 mei: Visexcursie NGHL (Limburg) Locatie: Schellekensbeek Informatie & opgave: v.vanschaik@hetnet.nl 10 mei: Visexcursie Gelderland Locatie Stokebrandsweerd, Zutphen 11 mei: Visinventarisatie Friesland Locatie: Brandemeer Informatie & opgave: j.melis14@chello.nl 17 mei: Visexcursie Flevoland Locatie: Hoge Vaart 24 mei: Viscursus & excursie Noord Holland Locatie: Ilperveld 7 juni: Visexcursie Gelderland Locatie: Warnsveld/Lochem/Vorden 14 juni: Visexcursie Flevoland Locatie: Natuurpark, Lelystad 5 juli: Visexcursie Gelderland Locatie: Neede 12 juli: Visexcursie Flevoland Locatie: Knarbos & Knardijk 16 augustus: Visexcursie Flevoland Locatie: Schokland, Ens 13 september: Visexcursie Flevoland Locatie: Hollandse Hout & Oostvaardersveld 3-5 oktober: RAVON Vissenweekend 2008 Locatie: Friesland 11 oktober: Visexcursie Flevoland Locatie: Urk Doorgeven van waarnemingen Het doorgeven van waarnemingen aan RAVON kan op verschillende manieren. Ten eerste kunnen de online invoerprogramma s Telmee.nl ( en Landkaartje ( worden gebruikt. Ten tweede kunnen waarnemingskaartjes worden ingevuld en worden opgestuurd. Deze kaartjes zijn gratis op te vragen bij RAVON. Tot slot kunnen waarnemingen via worden doorgegeven. Het adres hiervoor is verspreidingsonderzoekvissen@ravon.nl In de volgende nieuwsbrief: Bijzondere waarnemingen: Kwabalen in de Vecht De exoot: de blauwband Vissenwerkgroepen De Prik Iedere 1 e zaterdag van de maand worden Veluwse beken en sprengen bevist door een aantal enthousiastelingen. Voor meer informatie mail naar: viswerkgroepdeprik@yahoo.com of kijk op de hyves van de prik: Werkgroep Vissen Onderzoek Friesland Tweewekelijkse inventarisaties Contact: j.melis14@chello.nl Werkgroep Verspreidingsonderzoek Noordoost-Brabant Wekelijks vis-, reptielen- of amfibieën excursies. Contact:: S_hunink@hotmail.com 11 9