Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

Transcriptie

1 Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016 R.W.G. Andeweg & M.A.J. Grutters bsr-rapport

2

3 Colofon rapportnummer 307 projectnummer 1410 titel auteur(s) opdrachtgever Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016 R.W.G. Andeweg & M.A.J. Grutters J.R. Zwiep Gemeente Rotterdam, Stadsbeheer status definitief, december 2016 afbeeldingen kaartmateriaal Bureau Stadsnatuur, alle rechten voorbehouden Gemeente Rotterdam, Goocle maps, auteursrecht voorbehouden. Deze uitgave kan geciteerd worden als: Andeweg, R.W.G. & M.A.J. Grutters Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016 Rapportnr Bureau Stadsnatuur, Rotterdam. Bureau Stadsnatuur, november 2016 Bureau Stadsnatuur, Westzeedijk 345, 3015 AA, Rotterdam Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende. bsr kan door opdrachtgever niet aansprakelijk worden gesteld voor schade die voortvloeit uit gebruik van data of gegevens of door toepassing van aanbevelingen en conclusies, die zijn opgenomen in deze rapportage.

4

5 INHOUD Samenvatting Inleiding Pilot gefaseerd maaibeheer: mozaïekmaaien Monitoring van de pilot Keuze voor indicatorsoortgroepen Mozaïekbeheer Achtergrond Uitvoering Methodiek De meetlocaties Monitoringsmethodieken Dagvlinders Sprinkhanen Flora Resultaten Dagvlinders Sprinkhanen Flora Conclusie Conclusie Aanbevelingen Literatuur Inhoud bijlagen bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

6 2 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

7 SAMENVATTING In dit rapport wordt verslag gedaan van de monitoring van een proef met gefaseerd maaibeheer in bermen in Rotterdam-zuid. Bij dit zogenoemde mozaïekbeheer worden wisselende delen van bermvakken op verschillende tijdstippen gemaaid en blijven delen in de winter overstaan. Hierdoor blijven voortdurend voedselplanten en nectarplanten beschikbaar ten behoeve van de insectenfauna, hetgeen belangrijk is voor zowel voedselvoorziening als overwintering. In dit onderzoek zijn veertien locaties met mozaïekbeheer, negen locaties met traditioneel maaibeheer en vier locaties met een begrazingsbeheer vergeleken op het gebied van het voorkomen van dagvlinders, sprinkhanen en het aanbod van bloeiende planten in de vegetatie. Op de telplots werden zestien soorten dagvlinders aangetroffen. Op de locaties met mozaïekbeheer zijn de aantallen aangetroffen dagvlindersoorten hoger dan op locaties met traditioneel beheer. In plots met mozaïekmaaien vliegen gemiddeld 3,5 graslandvlindersoorten, op de overige plots is dat 2,2. Ook wanneer enkel wordt gekeken naar de karakteristieke en meer kritische graslandsoorten, die een doel vormen voor het beheer, worden meer soorten gezien op de locaties met mozaïekmaaien. Van de aangetroffen soorten kunnen acht soorten tot deze groep worden gerekend. Hiervan is het Icarusblauwtje het wijdst verspreid: er werden 43 exemplaren van geteld. Er werden zes soorten sprinkhanen gevonden. De aantallen exemplaren en soorten verschillen bij deze groep weinig tussen de verschillende typen beheer. Het directe effect van mozaïekmaaien op de flora is dat meer soorten hun volledige bloei en vruchtzetting in delen van het perceel kunnen voltooien terwijl op andere plekken juist het maaibeheer extra nazomerbloei stimuleert. Figuur 1. Argusvlinder op 18 augustus 2016 langs de geluidswal bij de A16 (foto: N. Godijn). bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

8 4 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

9 1 INLEIDING 1.1 Pilot gefaseerd maaibeheer: mozaïekmaaien In het voorjaar van 2016 is door stadsbeheer Rotterdam een pilotproject voor gefaseerd maaibeheer gestart in een aantal bermen in Rotterdam-zuid. Zie Figuur 2. Dit op initiatief van Rotterdamse burgers en stichting De Bloeiende Stad. Doel van dit zogenaamde Mozaïekbeheer is om door een kleinschalige afwisseling van maaitijdstippen en maaifrequenties binnen de percelen verschillende groeistadia van de vegetatie naast elkaar te laten bestaan. Zo blijven voortdurend voedselplanten en nectarplanten beschikbaar ten behoeve van de insectenfauna. Mozaïekbeheer onderscheidt zich daardoor van een traditioneel beheer waarbij, ook wanneer dat beheer gericht is op een ecologische graslandontwikkeling, periodiek de hele vegetatie wordt kortgemaaid. 1.2 Monitoring van de pilot Aan Bureau Stadsnatuur is gevraagd om gedurende het seizoen 2016 de pilot te volgen door middel van een monitoring van de dagvlinder- en sprinkhanenfauna en om een beschrijving te geven van het effect van Mozaïekbeheer op de vegetatie. Figuur 2. Rood: Pilot Mozaïekbeheer in bermen in Rotterdam-Zuid. Groen: overig gras met andere beheervormen. Om het resultaat van het beheer weer te geven zijn naast opnamen in de pilot ook referentielocaties in het zelfde gebied onderzocht die een traditioneel maaibeheer hebben of een begrazingsbeheer zoals dat in Rotterdam wordt toegepast. bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

10 Voor het onderzoek zijn 27 locaties geselecteerd: 14 pilotlocaties met Mozaïekbeheer, 9 locaties met traditioneel maaibeheer en 4 locaties met begrazingsbeheer. In Figuur 3 zijn de onderzoekslocaties weergegeven. In Bijlage 1 - Onderzoekslocaties zijn foto s van alle onderzoekslocaties opgenomen. Figuur 3. Ligging van de 27 onderzoekslocaties in Rotterdam-zuid Keuze voor indicatorsoortgroepen Dagvlinders vormen de meest opvallende en populaire doelgroep binnen het insectenbeheer. Daarnaast zijn dagvlinders een goede indicator voor natuurvriendelijk maaibeheer. Veel soorten stellen specifieke eisen aan hun leefgebied, en kunnen ook snel reageren op veranderingen hierin. Met name vanwege de overwintering van rupsen of eitjes en de nectarbehoefte van de imago s is een maaibeheer van belang waarbij voldoende blijft overstaan in de winter en de vegetatie in het vliegseizoen in voldoende nectar uit bloeiende kruiden voorziet. Voor de soortgroep sprinkhanen is gekozen omdat deze veelal een duidelijke relatie hebben met structuur van de vegetatie en de bodem (Kleukers et al. 1997). Deze factoren hebben grote invloed op het microklimaat waarin een soort leeft. De hoogte van de vegetatie reguleert de instraling van zonlicht naar de bodem, daarnaast is voor sprinkhanen het vochtgehalte van de bodem van belang (Kleukers et al. 1997). Nimfen en adulte dieren reguleren hun temperatuur actief, en verblijven hiertoe vaak op een bepaalde plaats in de vegetatie. Eieren hebben door hun immobiliteit een lagere tolerantie voor schommelingen in abiotische omstandigheden. Bij een hoge vochtigheidsgraad laag in de vegetatie treedt verhoogde sterfte op onder de eitjes en poppen van herbivore insecten, bijvoorbeeld Argusvlinder (Klop et al. 2015). Het microklimaat is een van de belangrijkste factoren voor de ontwikkeling van eieren en nimfen. Wanneer de vegetatie een grotere variatie in structuur heeft, wordt een hogere diversiteit aan microklimaten gecreëerd hetgeen een positief effect op het voorkomen van sprinkhanen heeft. Daarbij hebben veel soorten specifieke biotoopeisen. Een structuurrijke vegetatie kan het voorkomen van meer 6 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

11 verschillende soorten sprinkhanen mogelijk maken. Wijzigingen in beheer en inrichting van een gebied kunnen snel resulteren in veranderingen in soortensamenstelling van de sprinkhanenfauna: sprinkhanen reageren vaak snel op veranderingen in vegetatie. Naast sprinkhanen en dagvlinders zou het, mede door de maatschappelijke belangstelling op het moment, voor de hand liggen om wilde bijen als soortgroep op te nemen in dit onderzoek. Hiervan is echter afgezien, gelet op de voor deze soortgroep gewenste onderzoeksinspanning. Het verkrijgen van een betrouwbaar beeld van aantallen soorten (laat staan aantallen exemplaren) verlangt aanzienlijk langere bezoekmomenten per locatie dan bij de voorgaande soortgroepen. Dagvlinders zijn op zicht, op ruime afstand te determineren, sprinkhanen op geluid. Dit gaat voor solitaire bijen niet op; vaak dienen dieren met net gevangen en soms ook verzameld te worden. Een andere belangrijke reden om af te zien van een wilde bijenonderzoek was dat dit onderzoek pas werd gestart op het moment dat een belangrijke vliegperiode voor bijen (april) reeds voorbij was. 1.3 Mozaïekbeheer Achtergrond Mozaïekbeheer kan een oplossing zijn voor het probleem dat maaien van grazige vegetatie, op welk moment van het jaar dan ook, schadelijk tot uitgesproken funest is voor de insectenfauna op de plek waar dat maaien plaats vindt (Van Swaay & Van Strien 2005). Eieren, larven of poppen die zich in het gewas bevinden worden gedood. Tegelijk wordt het aanbod aan nectar uit bloeiende planten en de beschikbaarheid van bovengrondse delen van voedselplanten voor eiafzet en larven in één klap teniet gedaan. Zelfs maaien aan het einde van het groeiseizoen is negatief omdat met het afvoeren van het maaisel ook overwinterende stadia (larven, poppen) worden afgevoerd. Toch is maaien ook voor de insectenfauna onontbeerlijk. Zonder maaien verruigen grazige begroeiingen en gaan deze al snel over in struweelvorming en bos. Daarnaast is, in niet uitgesproken schrale situaties, regelmatig maaien en afvoeren van het maaisel van belang om te komen tot een bloemrijke vegetatie met voldoende nectarplanten voor bloembezoekende insecten zoals vlinders, bijen en zweefvliegen. Soortenrijkdom en bloemrijkdom zijn afhankelijk van een voldoende laag productieniveau van de vegetatie. Onder Rotterdamse omstandigheden is voor het laag krijgen dan wel laag houden van die productiviteit op de meeste plaatsen een maaibeheer van 2 maal per jaar maaien en afvoeren nodig. Dit geldt ook voor vrijwel alle locaties die zijn opgenomen in de pilot. Zelfs op termijn van één seizoen heeft het maaien van grazige vegetatie naast nadelen ook nog enkele voordelen voor insecten: maaien in de (voor)zomer stimuleert veel graslandkruiden tot een tweede en latere bloeiperiode dan zonder maaien en draagt zo bij aan de beschikbaarheid van nectar in de tweede helft van het groeiseizoen. Tevens zorgt de hergroei na de eerste maaibeurt voor het aanbod aan jong en eiwitrijk plantenmateriaal, dat belangrijk is voor de rupsen van vlindersoorten met snel groeiende larven. Om tegemoet te komen aan al deze ietwat tegenstrijdige eisen die aan het maaibeheer worden gesteld, is het begrip gefaseerd maaibeheer in het leven geroepen. Bij een gefaseerd maaibeheer wordt niet het gehele oppervlak van een graslandperceel in één keer gemaaid, maar wordt bij iedere maaibeurt een zeker gedeelte overgeslagen. Dat overslaan kan bestaan uit wisselende plekken die, door telkens anderen te nemen, door het perceel kunnen zwerven, of door het hanteren van verschillende maairegimes binnen; één perceel. Het meest bekende voorbeeld is de ontwikkeling van ruigteranden (zomen) op plekken waar grasland aan struweel of bosplantsoen grenst. Het grazige open deel van zo n perceel wordt dan in een bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

12 graslandfrequentie gemaaid en het deel dat tegen de bosrand aan ligt bijvoorbeeld maar éénmaal per jaar, waarin dan ook delen door de winter over blijven staan. Dit principe is weer verder uitgewerkt in het zogenaamde sinusbeheer waarbij bij verschillende maaibeurten slingerende en telkens wisselende grenzen tussen de verschillende terreindelen worden gehanteerd (Wallis de Vries, 2016). Een andere methode van graslandbeheer die wordt geacht te leiden tot kleinschalige variatie binnen één perceel, is begrazing. Een menging van groei, bloei en hergroei dat als gevolg van het graasgedrag van de ingezette dieren ontstaat moet ook hier een geschikt leefmilieu voor insecten bieden Uitvoering In Tabel 1 wordt schematisch weergegeven hoe in een gebied, dat in drieën is opgedeeld, door driemaal per jaar te maaien steeds een deel ongemaaid blijft, en waarbij deze gedeelten per jaar verschuiven zodat elk deel driemaal gemaaid wordt iedere twee jaar. Tabel 1. Maaischema voor Mozaïekmaaien met beweeglijke vakken Schematisch Omschrijving Jaar 1 / Maaibeurt 1. Eind mei. 1/3 van de oppervlakte maaien. Jaar 1 / Maaibeurt 2. Eind juni. Een andere 1/3 van de oppervlakte (de helft van het deel dat bij de eerste maaibeurt is overgebleven). Jaar 1 / Maaibeurt 3 September-oktober. De helft van de delen die in maaibeurt 1 en 2 zijn gemaaid blijft overstaan. De rest wordt gemaaid. Jaar 2 / Maaibeurt 1. Eind mei. 1/3 van de oppervlakte, het deel dat de winter heeft over gestaan, wordt gemaaid. En zo verder. Om de principe van het gefaseerd maaibeheer in de vorm van mozaïekbeheer te kunnen toepassen op de voor de Rotterdamse pilot aangewezen locaties moesten een paar randvoorwaarden in ogenschouw worden genomen: De pilot bevat vrijwel uitsluitend smalle, langgerekte percelen (bermen) die niet grenzen aan bos of struweel. Een logische verdeling van zones met meer en minder maaien biedt zich daarom meestal niet aan. 8 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

13 Vrijwel alle percelen zijn gelegen op voedselrijke bodem waar voor het ontwikkelen of het handhaven van een gewenste bloemrijke vegetatie een maairegime van 2 maal per jaar nodig is. Tussen de percelen bestaan verschillen in productiviteit die het nodig zouden maken om verschillende voorkeurs-tijdstippen voor een eerste maaibeurt te hanteren. Uiteindelijk is gekozen voor een opzet met wisselende deelvakken zoals in Tabel 1wordt weergegeven. Het effect hiervan is dat ieder terreindeel 3 maal in twee jaar wordt gemaaid en dat er een afwisseling plaats vindt tussen een vroege eerste maaibeurt ten behoeve van een efficiënte afvoer van voedingstoffen en een latere eerste maaibeurt ten behoeve van de bloei van de aanwezige kruiden. De eerste maaibeurt werd uitgevoerd omstreeks 31 mei, de juni maaibeurt omstreeks 15 juni. Strikt genomen is dat volgens het schema uit Tabel 1, maar met twee weken tussenruimte in feite korter na elkaar dan in oorsprong de bedoeling was. Voor de afmeting van de deelvakken is gekozen voor vakken met een lengte van circa 100 meter die vooraf voor de aannemer op tekening werden gezet. In Figuur 4Figuur 4 wordt als voorbeeld weergegeven hoe de maaivakken waren verdeeld langs een deel van het Havenspoorpad ten oosten van de Pascalweg. bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

14 Figuur 4. Driemaal het Havenspoorpad ten oosten van de pascalweg (rood is mozaïekmaaien, groen is overig gras), met gearceerd de te maaien deelvakken. Van boven naar beneden de maaibeurten in mei, juni en september. 10 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

15 2 METHODIEK 2.1 De meetlocaties De meetlocaties waarop dagvlinders en sprinkhanen geteld worden, bestaan elk uit een monitoringroute van drie secties van elk 50 meter lengte. Deze routes zijn zoveel mogelijk parallel uitgezet aan de richting van begeleidende structuren als wegen, paden en sloten. Start- en eindpunten van de secties zijn zoveel mogelijk gekozen aan de hand van herkenbare objecten nabij de route. 2.2 Monitoringsmethodieken Tabel 2 geeft globaal aan wanneer de inventarisaties voor de verschillende soortgroepen plaats dienen te vinden. Dit is mede afhankelijk van het weer in deze periode, onder ideale omstandigheden worden de verschillende telronden evenwichtig gespreid over deze perioden. Tabel 2. Perioden waarin inventarisaties dienen plaats te vinden. jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec flora dagvlinders sprinkhanen Dagvlinders De dagvlinders worden gemonitord op alle 27 meetlocaties. Hier zijn routes uitgezet bestaande uit drie secties van elk 50 meter. Op deze routes worden vijfmaal per seizoen alle aanwezige dagvlinders geteld. De bij de tellingen gehanteerde werkwijze is ontleend aan De Vlinderstichting (Van Swaay, Termaat & Plate 2011). Hierbij wordt de route bij goed weer (zonnig, niet teveel wind en geen neerslag) in een normaal wandeltempo doorlopen en worden per sectie alle vlinders genoteerd die op 2,5 meter aan weerszijden en tot 5 meter voor de teller gezien worden. Opgemerkt moet worden dat bij de methodiek van de vlinderstichting 20 bezoeken aan een gebied worden gebracht in de periode 1 april tot 30 september, iets dat op de schaal van het Rotterdamse project te arbeidsintensief is. Gekozen is voor een vijftal bezoeken gespreid over de seizoenen, om toch voor zoveel mogelijk soorten een reële trefkans te creëren Sprinkhanen Sprinkhanen worden geteld in de zelfde baan van 2,5 meter aan weerszijden van de looproute als de dagvlinders. Het inventariseren gebeurt hoofdzakelijk op geluid. Inventariseren aan de hand van zichtwaarnemingen of vangsten is erg arbeidsintensief. Bij sprinkhanen, in het bijzonder bij veldsprinkhanen, kunnen de kleuren vrij variabel zijn. Structuurkenmerken als de vorm van halsschild en legboor zijn bij determinatie in de hand belangrijkere kenmerken. De in stedelijk gebied vrij algemene Ratelaar Chorthippus biguttulus en Bruine sprinkhaan Chorthippus brunneus bijvoorbeeld lijken uiterlijk veel op elkaar, maar zijn aan de hand van hun geluid gemakkelijk te onderscheiden. Over het algemeen zijn sprinkhanen goed te inventariseren op geluid. Door de soms hoge frequenties zijn echter niet alle geluiden voor iedereen goed te horen. Dit is vooral het geval bij een aantal sabelsprinkhanen. De Struiksprinkhaan Leptophyes bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

16 punctatissima bijvoorbeeld is een soort die zelfs alleen met een batdetector (ultrasoondetector) waar te nemen is. Onder andere de doornsprinkhanen (Tetrigoidea) brengen geen geluid voort. Inventarisatie van deze groep sprinkhanen kan het best plaatsvinden door met een net over de bodem te slepen. Van de doorntjes komen Zeggedoorntje Tetrix subulata en Zanddoorntje T. ceperoi voor in Rotterdam, maar deze zijn niet karakteristiek voor het type grasvegetaties dat wordt nagestreefd. Deze soorten zijn dan ook buiten beschouwing gelaten. Dit geldt ook voor de meeste in de stad voorkomende sabelsprinkhanen. Het zoeken naar sprinkhanen dient bij warm weer plaats te vinden. Ze zijn het meest actief midden op de dag, in de volle zon. Wanneer de zon even wegvalt, zijn de meeste sprinkhanen doorgaans stil. Veldsprinkhanen beginnen meestal al wat vroeger op de dag te roepen dan sabelsprinkhanen. Een aantal soorten, waaronder veel sabelsprinkhanen en krekels, blijven bij goed weer tot in de avond actief. Veldsprinkhanen kunnen het best vanaf half juli tot en met september worden geteld. Het is van belang om alleen bij optimale weersomstandigheden te tellen, wanneer alle veldsprinkhaan striduleren. Dit betekent warm, droog en veel zon Flora Voor de opname van de vegetatie zijn in alle onderzoekslocaties het gebied waarin de insectenroutes liggen in de periode tussen 5 augustus en 2 september 2016 bezocht. Op iedere locatie werd een lijst gemaakt van de op dat moment zichtbare soorten hogere planten. Op routes waar binnen het Mozaïekbeheer gemaaide en ongemaaide delen werden doorsneden werden aparte lijsten gemaakt. Van iedere soort werd een eenvoudige abundantieschatting gemaakt volgens de Tansley-notatie en werd genoteerd van welke soorten een substantieel deel van de aanwezige planten in bloei stonden en/of zich in vrucht- of zaadstadium bevonden, als teken dat er een volledige bloeicyclus was voltooid. 12 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

17 3 RESULTATEN In onderstaande paragrafen worden per soortgroep de resultaten van de inventarisaties weergegeven. Op enkele locaties zijn gedurende het opnameseizoen veranderingen opgetreden of bijzondere omstandigheden geconstateerd die van invloed zijn of kunnen zijn op de resultaten. Het betreft de volgende locaties: Locatie 3 (Traditioneel maaibeheer) ligt onderaan een helling met een schralere bodem en een soortenrijkere begroeiing. Dit kan invloed hebben op de waarnemingen in de opnameroute. Locatie 13 en 14 (Traditioneel maaibeheer) bleken uiteindelijk een maaibeheer van10 maal per jaar te hebben, in plaats van het tweemaal maaien waaronder deze locaties waren opgenomen in BSB. Locatie 16 (Mozaïekbeheer) is omstreeks half augustus gemaaid en verstoord voor het kappen van zieke iepen. Dit heeft invloed op de laatste twee insectenronden. De flora opname is hier vervallen. Locatie 21 (Begrazing) is na een begrazingsronde omstreeks de laatste week van mei ook nog gemaaid. Locatie 27 (Traditioneel maaibeheer) is gelegen tegen een trambaantalud dat in augustus nog helemaal niet gemaaid bleek te zijn. Hierdoor zouden de insectenwaarnemingen dus beschouwd kunnen worden als gelijk aan het gemaaide deel van een Mozaïekbeheer. 3.1 Dagvlinders Op alle telpots werden 208 exemplaren geteld van 16 verschillende soorten dagvlinders. Het gemiddelde aantal vlinders waargenomen over alle ronden was 7,7 exemplaren per route, gemiddeld werden er 2,9 soorten waargenomen per route. In Tabel 4 worden de resultaten weergegeven per ronde. In Bijlage 2 staan alle resultaten ook per onderzoekslocatie vermeld. Op basis van hun ecologie kunnen de gevonden soorten in verschillende klassen worden ingedeeld: de graslandvlinders, bos(rand)vlinders en generalisten (Tabel 4). De graslandvlinders, en dan met name de meer kritische soorten, zijn de belangrijkste doelsoorten voor het beheer. Dit omdat zij vaak voor een groot deel van hun levenscyclus afhankelijk zijn van deze grasvegetaties. Ze leggen eitjes op de grassen, de rupsen leven en overwinteren hier en de vlinders vinden hier hun nectar. De graslandsoorten hebben doorgaans een minder grote nectarbehoefte dan de generalisten, de graslanden waar ze vliegen voorzien meestal voldoende in deze behoefte. Generalisten zijn doorgaans erg mobiele soorten die opportunistisch hun voedsel zoeken. Vegetaties die (tijdelijk) veel nectar bieden kunnen worden bezocht door grote aantallen generalisten, terwijl er misschien geen enkele vlinder de levenscyclus zou kunnen voltooien in de betreffende vegetatie vanwege ongunstig beheer. Aanwezigheid van generalisten is in ieder geval wel een aanwijzing dat er veel nectar beschikbaar is in de vegetatie. Generalisten Zeven waargenomen soorten zijn te typeren als generalist. Hiervan zijn de witjes Klein koolwitje en Klein geaderd witje veruit het meest algemeen. De niet nader gedetermineerde witjes betreffen hoogstwaarschijnlijk ook een van beide soorten: het Groot koolwitje is een stuk minder algemeen en doorgaans gemakkelijk te herkennen in het veld. Hiermee tellen beide witjes voor 58% van de getelde vlinderaantallen. Andere landelijk algemene generalisten zijn Atalanta, Dagpauwoog en Kleine vos. Alle generalisten samen maken 63% uit van het totaal. bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

18 De generalisten worden doorgaans gevonden op plekken met veel nectar. Opvallend was dat buiten de koolwitjes maar weinig generalisten werden gevonden. Van de erg algemene soorten als Dagpauwoog en Kleine vos werden er maar enkele waargenomen, terwijl Kleine vos landelijk een goed jaar beleefde. Een deel van de verklaring hiervoor kan zijn dat deze soorten in stedelijk gebied vaak hun voedsel zoeken in nectarrijke tuinen, waar vaak meer nectarplanten te vinden zijn dan in bermen. Graslandvlinders Van de 16 waargenomen soorten dagvlinders zijn er acht te typeren als graslandvlinder. Deze zijn verantwoordelijk voor 33% van de getelde aantallen. Per route werden gemiddeld 2,5 exemplaren van graslandvlinders geteld, van de generalisten bijna het dubbele aantal (Tabel 3). Deze verhouding was ook terug te zien in het aantal soorten. Van alle soorten samen werden op de routes met Mozaïekbeheer gemiddeld 9,7 exemplaren waargenomen van 3,5 soorten, voor Traditioneel beheer was dit 5,5 exemplaren van 2,2 soorten. Het verschil in aantal soorten tussen de beide beheertypen was significant (Mann- Whitney test, p=0,019. Zie ook Bijlage 5). Ook wanneer alleen naar de graslandvlinders wordt gekeken verschillen beide beheertypen erg van elkaar. In plots met Mozaïekbeheer komen significant meer graslandvlindersoorten voor dan in plots met Traditioneel beheer (Mann-Whitney test, p=0.023). Ook het aantal exemplaren van graslandvlinders is hoger bij Mozaïekbeheer. Hoewel niet significant (P=0,17), lijken de data we te wijzen op een verschil: bijna alle graslandsoorten laten hogere aantallen zien bij Mozaïekbeheer. Uitzondering is Argusvlinder, waarvan vijf exemplaren zijn waargenomen op twee locaties die worden begraasd (routes 8 en 9 op het talud van de A16). In graslanden waar Argusvlinder voortplant dienen voldoende open plekken met kale grond aanwezig te zijn, de eitjes worden hier in de buurt in graspollen afgezet. De soort overwintert als rups, veelal op het blad van de waardplant. Hierdoor is de soort erg gevoelig voor maaien. In deze omgeving wordt de soort vaker gemeld, met name iets zuidelijker nabij Ridderkerk, en taluds rond het knooppunt Ridderkerk. Gezien de landelijk sterke achteruitgang in de afgelopen jaren mag de aanwezigheid van deze soort als positief worden gezien en zou beheer met name in deze omgeving afgestemd kunnen worden op de soort. Het lijkt in de huidige situatie nog niet erg geschikt voor voortplanting van Argusvlinder. Tabel 3. Gemiddelde aantallen vlinders en soorten per type beheer. groep aantal alle dagvlinders aantal soorten 7,7 aantal exemplaren 2,9 graslandvlinders aantal soorten 1,0 aantal exemplaren 2,5 generalisten aantal soorten 2,1 aantal exemplaren 4,9 Mozaïek Traditioneel alle dagvlinders aantal soorten 3,5 2,2 aantal exemplaren 9,7 5,5 graslandvlinders aantal soorten 1,3 0,6 aantal exemplaren 3,6 1,4 generalisten aantal soorten 2,6 1,6 aantal exemplaren 6,0 3,7 14 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

19 Het Icarusblauwtje was de meest algemene van de groep graslandvlinders. In stedelijk gebied van Rotterdam mag deze soort worden gezien als de algemeenste vertegenwoordiger van de graslandvlinders. In het Rotterdamse havengebied vliegt het Bruin zandoogje ook zeer algemeen. In Rotterdam-stad is deze laatste een stuk minder algemeen, waarschijnlijk vanwege de grotere gevoeligheid voor maaien en de beperkte oppervlakte van geschikte graslanden. Van Icarusblauwtje overwintert de rups in de strooisellaag of laag tegen een stengel van de waardplant. Hierdoor zijn ze iets minder gevoelig voor afmaaien dan bijvoorbeeld Bruin zandoogje. Icarusblauwtje is vooral gebaat bij een beheer dat zorgt voor voldoende nectarplanten gedurende de gehele vliegtijd. Als waardplant gebruikt het Icarusblauwtje een scala aan vlinderbloemigen (Fabaceae) waaronder rolklaver (Lotus spec.). Deze planten kunnen ook in een groot deel van de nectarbehoefte voorzien. Op elf meetplots werden 45 Icarusblauwtjes geteld. Gemiddeld werden bijna tweemaal zo veel Icarusblauwtjes waargenomen op routes die in Mozaïekbeheer lage dan in traditioneel beheer: 4,7 exemplaren op Mozaïekbeheerlocaties, 2,4 exemplaren op Traditioneel beheerde locaties. Van de Traditioneel beheerde locaties werden de meeste Icarusblauwtjes geteld op meetlocatie 3, hetgeen kan komen door de eerder genoemde schrale en zonbeschenen dijkhelling die hier parallel aan ligt. Hier groeien eveneens diverse klaverachtigen die Icarusblauwtje als waardplant kan gebruiken. Verder werden ze vooral gezien in Mozaïekbeheer rond het Havenspoorpad (19 en 20), de berm westelijk van de IJsselmondse Randweg (17) en de routes langs het westelijk deel van het havenspoor (15 en 26). De graslandvlinders Zwartsprietdikkopje en Bruin blauwtje zijn een stuk schaarsere graslandvlinders, maar zijn toch op enkele routes gezien. Deze vlinders zijn beide indicatief voor redelijk schrale vegetaties met enige mate van variatie in vegetatiestructuur, zodat ze voldoende mogelijkheden hebben om op te warmen en beschutting te kunnen vinden. Zwartsprietdikkopje werd enkel waargenomen op route 11 (Mozaïek, Adriaan Volkerlaan NO berm. Tussen rijweg en fiets/voetpad). De eitjes van de soort overwinteren in de ruige, overstaande delen van de vegetatie. Het waargenomen exemplaar op deze route zal niet haar oorsprong vinden in deze berm, maar het geeft aan dat de soort in de omgeving aanwezig is en nieuw geschikt geworden gebieden kan vinden. In het recente verleden zijn vooral waarnemingen gedaan in grazige bermen van Laan op Zuid (niet meer bestaand) en Stadionweg, grote populaties zijn niet bekend in Rotterdam-stad. In het havengebied kan de soort lokaal wel hoge dichtheden bereiken. Tabel 4. Overzicht aangetroffen dagvlindersoorten en aantallen per ronde. ronde soort wetenschappelijke naam typering vlinder* totaal Zwartsprietdikkopje Thymelicus lineola gras Groot dikkopje Ochlodes sylvanus bos/gras Citroenvlinder Gonepteryx rhamni bos Groot koolwitje Pieris brassicae gen Klein koolwitje Pieris rapae gen Klein geaderd witje Pieris napi gen koolwitje Pieris spec. gen Kleine vuurvlinder Lycaena phlaeas gras Bruin blauwtje Aricia agestis gras Icarusblauwtje Polyommatus icarus gras Bont zandoogje Pararge aegeria bos Argusvlinder Lasiommata megera gras Hooibeestje Coenonympha pamphilus gras Oranje zandoogje Pyronia tithonus gras Atalanta Vanessa atalanta gen/zwerver Dagpauwoog Inachis io gen Kleine vos Aglais urticae gen totaal *: gras = graslandvlinder, gen = generalist, bos = bos(rand)- en struweelvlinder, zwerver: zwerf-/trekvlinder. bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

20 Bruin blauwtje was present op routes 3 (2x maaien, Coen Moulijnweg), 20 (Mozaïek, Havenspoorpad ter hoogte van Homerusstraat 1. Oostberm) en 26 (Mozaïek, Kapelburg noordberm tussen weg en haag). Van de routes langs Havenspoorpad kan verwacht worden dat deze er ook voortplanten. De omgeving van deze locaties zijn al langer bekend als goede vlindergebieden vanwege de droge, zandige vegetaties. Juist hier groeien de ooievaarsbekken die als waardplant gebruikt worden. Groot dikkopje is maar éénmaal waargenomen, namelijk route 26 langs het havenspoor. Het is een soort van zonnige zoomvegetaties met nectarrijke struwelen zoals Braam. Aanwezigheid van enkel de grasvegetaties is niet voldoende. Wanneer er nectarrijk biotoop aanwezig is in de buurt van een plot kan de soort wel op de telplot zelf worden waargenomen. Bont zandoogje is een andere soort die niet karakteristiek is voor alleen grazige vegetaties. Het is een echte bos(rand)soort, die een afwisseling nodig heeft van beschaduwde plekken en zonnige struwelen. De eitjes zetten ze af op grassen, waar de poppen in graspollen overwinteren. Als dit aanwezig is in de buurt van een telplot kunnen ze ook op de telplot verwacht worden. 3.2 Sprinkhanen Het aantal gevonden sprinkhanen is vrij beperkt. In stedelijk gebied is het meestal maar een beperkt aantal veldsprinkhanen dat gevonden wordt in dergelijke grasvegetaties. Hiervan zijn Bruine sprinkhaan, Krasser, Kustsprinkhaan en Ratelaar landelijk het meest voorkomend. Van de veldsprinkhanen zijn dit de minst kritische. Bruine sprinkhaan en Ratelaar vormen samen 69% van het totale aantal aangetroffen sprinkhanen. Deze twee soorten zijn soorten die in heel Nederland vaak in het biotooptype infrastructuur voorkomen (Kleukers et al. 1997). Tabel 5.Overzicht aangetroffen sprinkhaansoorten en aantallen per ronde. ronde soort totaal Bruine sprinkhaan Chorthippus brunneus Grote groene sabelsprinkhaan Tettigonia viridissima Krasser Pseudochorthippus parallelus Kustsprinkhaan Chorthippus albomarginatus Ratelaar Chorthippus biguttulus Zuidelijk spitskopje Conocephalus fuscus totaal Wanneer naar de sprinkhanen gekeken wordt, of alleen naar de veldsprinkhanen, is er nauwelijks verschil te zien in gemiddelde aantallen voor Mozaïekbeheer en Traditioneel beheer. Ook het aantal soorten en het aantal soorten veldsprinkhanen is vergelijkbaar. Het aantal verschillende soorten in bermen in stedelijk gebied is nu eenmaal laag, en de soorten die er voorkomen stellen relatief weinig eisen aan hun biotoop. Het belangrijkste is dat er een vegetatie aanwezig is met voldoende plekken om op te warmen en eitjes af te zetten. Bruine sprinkhaan en Ratelaar doen dit in de grond, en komen in meer open vegetaties voor. Vaak zitten de daarom aan de rand van hogere grasvegetaties langs fietspaden en dergelijk, waar de vegetatie een gradiënt laat zien van hoog naar vrijwel afwezig en waar open bodem zichtbaar is. Beide soorten leven van verschillende grassoorten, voor het afzetten van eitjes zijn plekken met onbedekte bodem nodig Kustsprinkhaan komt ten opzichte van de Ratelaar en Bruine sprinkhaan voor in wat dichtere, halfhoge en vochtigere vegetaties (Kleukers et al. 1997). Hierom is hun voorkomen vaak beperkt tot de wat hogere grasvegetaties in (rand)zones en greppels en dergelijke. De eitjes worden niet in de bodem maar bovengronds gelegd, meestal aan de basis van graspollen. 16 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

21 Ook Zuidelijk spitskopje wordt gevonden in wat meer ruigere terreindelen, maar de eis die deze soort stelt is dat de plekken ook voldoende zonbeschenen en daardoor erg warm zijn. Dat hieraan wordt voldaan in veel vegetaties in IJsselmonde is te zien aan zijn aanwezigheid op 19 routes. 3.3 Flora De totale resultaten van de flora opnamen worden weergegeven in Bijlage 3. In Tabel 5 worden de voor de insectenfauna belangrijke factoren, te weten soortenrijkdom en bloei, in een grafiek uitgezet. De groene balken geven het totaal aantal soorten weer dat in de opnamelocaties is aangetroffen. Bij mozaïeklocaties waar zowel gemaaide als niet gemaaide vegetatie is opgenomen zijn de soortenaantallen voor deze deellocaties tevens apart weergegeven met de roze balken. De smalle rode balken geven per (deel)locatie aan welk percentage van de soorten ten tijde van de opname in bloei stond. Onder bloei wordt hier verstaan dat een substantieel deel van de populatie, of in elk geval meer dan wat incidentele exemplaren van de soort, op dat moment bloeide. Dat zelfde, maar dan voor het percentage soorten dat in vrucht stond of rijpe zaden droeg (of duidelijk had gedragen) wordt weergegeven door de smalle paarse balken. De soortenaantallen in de opnamelocaties zijn een gegeven vanuit de bestaande situatie, dat nog niet is beïnvloed door eventuele verschillen in het beheer in het huidige jaar. Uitschieters in de vorm van het hoogste en het laagste soortenaantal liggen allen langs het Havenspoorpad. De hoogste soortenaantallen worden gevonden in de locaties 19 en 20 waar na werkzaamheden de vegetatie volledig spontaan ontwikkeld op basis van de oorspronkelijke bodem. De vegetatie bevindt zich hier in een nog niet gesloten pioniersstadium dat van nature zeer soortenrijk, maar nog lang niet stabiel van samenstelling is. Het laagste totale soortenaantal is geregistreerd in locatie 25. Het betreft hier een weliswaar zeer bloemrijke en visueel aantrekkelijke begroeiing die echter gebaseerd is op de inzaai van een kruidenmengsel en ook weinig andere soorten bevat. Op de referentielocaties met traditioneel- en begrazingsbeheer is te zien hoe de hoogste percentages bloei worden aangetroffen op plekken met traditioneel maaibeheer. Begrazing combineert juist actuele bloei met voltooide bloei in de vorm van vrucht/zaad stadia. Daar waar locaties van dit beeld afwijken is dat meestal direct te verklaren met de afwijkingen in het beheer die genoemd worden in de inleiding van dit hoofdstuk: de voortijdige of tussentijdse maaibeurten op de locaties 13,14 en 21. De locaties met Mozaïekbeheer onderscheiden zich in de eerste plaats doordat in niet gemaaide delen de planten hun hele bloei kunnen voltooien. De hoge geregistreerde percentages vrucht/zaad zullen in feite nog hoger zijn omdat van sommige soorten ten tijde van de opnamen al weinig meer terug te vinden was. Het gemiddelde percentage bloei was in de locaties met mozaïekmaaien vrijwel gelijk aan dat in de begraasde gebieden, zie ook Tabel 6. Tabel 6. Gemiddelde percentages bloei en vrucht/zaad stadium in de verschillende beheertypen. gem % bloei Gem % vrucht/zaad Mozaïekmaaien 18% 21% Traditioneel maaibeheer 21% 2% Begrazing 17% 16% bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

22 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Begrazing Traditioneel Mozaïek gemaaid (1) niet gemaaid totaal gemaaid (1) gemaaid (1) niet gemaaid totaal gemaaid (2) gemaaid (1) niet gemaaid totaal gemaaid (1)(2) niet gemaaid totaal gemaaid (1) niet gemaaid totaal X gemaaid (2) niet gemaaid totaal gemaaid (1) niet gemaaid totaal gemaaid (1) gemaaid gemaaid (1) niet gemaaid totaal gemaaid (1) niet gemaaid totaal gemaaid gemaaid gemaaid gemaaid gemaaid gemaaid gemaaid gemaaid gemaaid begraasd begraasd begraasd begraasd Figuur 5. Soortenaantallen en percentages bloei en vrucht/zaad stadium van de vegetatie in de onderzoeksplots gegroepeerd per beheertype en staat van beheer. Tussen haakjes maaibeurt in 1 e of 2 e ronde.. Groen= totaal soortenaantal per locatie, roze= soortenaantal per deellocatie, rood= percentage soorten in bloei, paars= percentage soorten in vrucht/zaad. 18 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

23 Qua maaitijdstip liggen verreweg de meeste opnamelocaties op plekken die in de eerste maaibeurt van eind mei zijn gemaaid. Dit is toeval. De twee opnamelocaties die bij de tweede maaibeurt zijn gemaaid vallen op door de afwezigheid of lage score voor vrucht/zaad stadia. Losse waarnemingen tijdens de opnameronde voor de flora wekken de indruk dat de vakken die in juni zijn gemaaid duidelijk minder nabloei vertonen. bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

24 20 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

25 4 CONCLUSIE 4.1 Conclusie Mozaïekbeheer biedt veel graslandsoorten de mogelijkheid om hun hele bloeicyclus te voltooien terwijl in de gemaaide delen exemplaren van die zelfde soorten nog een late bloeiperiode kunnen doormaken. Al na een korte periode van Mozaïekbeheer worden flinke verschillen in met name de vlinderfauna gezien tussen plekken met dit beheer en de traditioneel beheerde vegetaties. Dit zal nu wellicht vooral veroorzaakt worden door het vastgestelde hogere aandeel aan bloeiende kruiden. Een effect op overleving van overwinterende poppen of eitjes kan nu nog niet vastgesteld worden. Feit is dat enkele meer kritische soorten deze vegetaties wel weten te vinden vanuit nabijgelegen vliegplaatsen, wat betekent dat wanneer door Mozaïekbeheer deze plekken op termijn ook geschikt worden als permanent leefgebied, de soorten er de komende jaren vaker zullen worden aangetroffen. Ten aanzien van de uitvoering van het mozaïekbeheer bleken maaivakken van ongeveer 100 meter op veel plaatsen te groot om het gewenste mozaïekeffect te bereiken. Daarnaast lagen de maaitijdstippen van de eerste en tweede maaironde in de praktijk te dicht bijeen om de bedoelde variatie tot gevolg te hebben. 4.2 Aanbevelingen Op basis van de resultaten van dit onderzoek zijn op verschillende fronten een aantal aanbevelingen te doen: Inrichting en beheer Ga door met de ontwikkeling van mozaïekbeheer als instrument in het natuurlijk groenbeheer. Voor deze ontwikkeling is het van belang aandacht te besteden aan het effect van andere maaitijdstippen en een mogelijk mindere afvoer van voedingsstoffen. De meeste locaties die bij de pilot betrokken zijn hebben nu al een min of meer bloemrijk karakter. Op plaatsen waar dat niet het geval is, is het aan te raden eerst de productiviteit door verschralend maaibeheer terug te brengen, voordat met mozaïekbeheer wordt begonnen. Lage productiviteit is belangrijk voor bermvegetaties. Zorg daarom dat bij aanleg, reconstructie of herstel na werkzaamheden altijd schraal zand wordt gebruikt en er niet met grasmengsels wordt ingezaaid. Deze aanbeveling is binnen de pilot direct van toepassing op locatie 15 (Kreekhuizenlaan) waar momenteel werkzaamheden gaande zijn. Het mozaïekbeheer zoals dat in deze pilot is uitgevoerd, is ingericht op smalle lange percelen die tweezijdig grenzen aan niet groene elementen. Enkele locaties, met name bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

26 het Havenspoorpad ten oosten van de Pascalweg en locatie 26, zijn door hun ligging ook geschikt voor andere vormen van gefaseerd maaibeheer. Streef naar een kleinschaliger verdeling van de maaivakken. De huidige verdeling in 100 meter vakken leidt aanvankelijk tot een grovere verdeling dan gewenst is en wordt vervolgens onoverzichtelijk doordat vakken in het najaar worden gehalveerd. Door de percelen aan de hand van in het veld herkenbare elementen als lichtmasten of bomen te verdelen in een groter aantal mozaïekstenen kan een fijnschaliger en ook hanteerbaarder en begrijpelijker indeling worden gemaakt. Een voorbeeld daarvoor is hieronder weergegeven: In Figuur 6 staat de maaiverdeling zoals die in 2016 is toegepast langs een deel van de Stadionweg. In Figuur 7 is getekend hoe voor datzelfde traject de maaiverdeling eruit zou zien als de aanwezige lichtmasten als markeerpunt worden gebruikt. Figuur 6. Stadionweg, maaiverdeling in Groen= eerste maaibeurt, mei. Rood= 2 e maaibeurt, juni. Geel is 3 e maaibeurt, september. Figuur 7. Voorbeeld van een kleinschaliger maaiverdeling op basis van lichtmasten. Boven: Groen= eerste maaibeurt, mei. Rood= 2 e maaibeurt, juni. Onder: ingevoegd geel is 3 e maaibeurt, september. 22 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

27 Verbeter de afstemming met de verkeersveiligheid door randen uit te maaien en zichtlijnen bij kruispunten intensiever te maaien. Naast de verkeersveiligheid draagt deze maatregel ook bij aan de acceptatie van mozaïekmaaien. Houdt voldoende tussentijd aan tussen de eerste en de tweede maaironde. Waar het gaat om de maaimethodiek is het gebruik van maaizuig-combinaties ongewenst omdat deze methode zeer schadelijk is voor de insectenfauna en dus regelrecht indruist tegen het doel van het mozaïekmaaien. Maaizuigapparatuur kan wel worden toegepast bij bovengenoemde randen Monitoring Om te zien of de geconstateerde hogere aanwezigheid van graslandvlinders ook op termijn tot de gewenste voortplanting en populatieopbouw leidt, is het nuttig om in de mozaïekplots de dagvlinderinventarisatie twee jaar na de start, in 2018, te herhalen. Zoals in paragraaf is aangegeven zou het gezien de maatschappelijke belangstelling voor het onderwerp nuttig zijn te onderzoeken welk gebruik wilde bijen kunnen maken van mozaïek gemaaide bermen. Onderzoek uit 2014 (Reemer & Smit 2014) heeft inzicht gegeven in de mogelijkheden die het Rotterdamse groen voor deze groep kan bieden. Door volgens de werkwijze van dat onderzoek in 2017 de mozaïekplots uit de pilot te inventariseren op wilde bijen en zweefvliegen kan ook voor deze groep een goed beeld ontstaan. Voor het bepalen van de invloed van mozaïekmaaien op de vegetatie zou deze in een frequentie van enkele (3 5) jaar opgenomen moeten worden. bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

28 24 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

29 LITERATUUR Bink, F.A Ecologische Atlas van de Dagvlinders van Noordwest-Europa. Schuyt & Co., Haarlem. Bos, F., M. Bosveld, D. Groenendijk, C. van Swaay, I. Wynhoff, De vlinderstichting De dagvlinders van Nederland, verspreiding en bescherming (Lepidoptera: Hesperioidae, Papilionidae). Nederlandse Fauna 7. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis Kleukers R.M.J.C., E.J. van Nieukerken, B. Odé, L.P.M. Willemse & W.K.R.E. van Wingerden De sprinkhanen en krekels van Nederland (Orthoptera). - Nederlandse Fauna 1. Nationaal Historisch Museum, KNNV uitgeverij & EIS-Nederland, Leiden. Klop, E., Omon, B. & WallisDeVries, M.F. Journal of Insect Conservation 2015 (19): 393. Reemer, Menno & John T. Smit Bijen en zweefvliegen in stedelijk groen van Rotterdam. EIS Kenniscentrum Insecten. Rapport EIS , Leiden. Swaay, C.A.M. van & A.J. van Strien Stadsvlinders profiteren van ecologisch beheer. De Levende Natuur jrg. 106 (4), Swaay, C.A.M. Van, T. Termaat & C.L. Plate Handleiding Landelijke Meetnetten Vlinders en Libellen. Rapport VS , De Vlinderstichting, Wageningen & Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag. Wallis de Vries, Michiel Vlindervriendelijk maaien: hoe doe je dat?. Vlinders 2016 (3): bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

30 26 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

31 INHOUD BIJLAGEN Bijlage 1 - Onderzoekslocaties Bijlage 2 - Resultaten Insecten Bijlage 3 - Resultaten Flora Bijlage 4 - Data veldbezoeken Bijlage 5 - Boxplots bij statistische toetsen bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

32 28 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

33 BIJLAGE 1 - ONDERZOEKSLOCATIES Locatie 1: Stadionweg bij stadion 1 Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 8. Locatie 1, eerste maaibeurt, 1 juni Locatie 2: Stadionweg bij stadion 2 Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 9. Locatie 2, eerste maaibeurt, 1 juni bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

34 Locatie 3: Coen Moulijnweg Beheer: Grasvegetatie, 2x maaien Figuur 10. Locatie 3, 31 mei 2016 Locatie 4:Stadionlaan Beheer: Grasvegetatie, 2x maaien Figuur 11. Locatie 4, 5 augustus bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

35 Locatie 5: Stadionweg oost van hoendiep. Zuidtalud. Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 12. Locatie 5, 5 augustus 2016 Locatie 6: Stadionweg oostkant zuidtalud. Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 13 Locatie 6, eerste maaibeurt, 1 juni bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

36 Locatie 7: IJsselmondse plein. Beheer: Grasvegetatie, 2x maaien Figuur 14. Locatie 7, 5 augustus 2016 Locatie 8: Geluidswal tussen teen en fietspad. Beheer: Begrazing. Figuur 15. Locatie 8, 1 september bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

37 Locatie 9: Geluidswal boven fietspad. Beheer: Begrazing. Figuur 16. Locatie 9, 1 september 2016 Locatie 10: Groeninx van Zoelenlaan Oost van Notenhagen. Tussen sloot en fietspad. Beheer: Grasvegetatie, 2x maaien Figuur 17. Locatie 10, 1 september 2016 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

38 Locatie 11: Adriaan Volkerlaan NO berm. Tussen rijweg en fiets/voetpad. Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 18. Locatie 11, 27 mei 2016 Locatie 12: Adriaan Volkerlaan ZW berm. Tussen fietspad en voetpad. Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 19. Locatie 12, eerste maaibeurt, 1 juni bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

39 Locatie 13: Olympiaweg west van Klein Nieuwland Middenberm. Beheer: Grasvegetatie, 10x maaien. Figuur 20. Locatie 13, 19 augustus Locatie 14: Olympiaweg west van Grote Kreek Middenberm Beheer: Grasvegetatie, 10 x maaien Figuur 21. Locatie 14, 19 augustus bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

40 Locatie 15: Kreekhuizenlaan Middenberm tussen Klein Nieuwland en Reyerdijk / Grote Kreek. Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 22. Locatie 15 eerste maaibeurt, 1 juni Locatie 16: Kreekhuizenlaan Middenberm tussen Kreekhuizenplein en Reyerdijk / Grote Kreek Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 23. Locatie 16 na kap van de iepen, 30 augustus bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

41 Locatie 17: IJsselmondse Randweg ZW berm tussen rijbaan en fietspad. Vanaf Bergambachtstraat. Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 24. Locatie 17, 30 augustus 2016 Locatie 18:IJsselmondse Randweg oost berm tussen Fietspad en bosrand Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 25, Locatie 18, 30 augustus 2016 bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

42 Locatie 19: Havenspoorpad thv Homerusstraat 2. Noordberm. Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 26. Locatie 19, 12 mei Locatie 20: Havenspoorpad thv Homerusstraat 1. Oostberm Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 27. Locatie 20, 12 mei bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

43 Locatie 21: Bijenpark 2 tussen kinderboerderij en woonwagencentrum. Beheer: Begrazing. Figuur 28. Locatie 21, 12 mei Locatie 22: Bijenpark 1 oost langs kinderboerderij / Educatieve Tuin Beheer: Begrazing. Figuur 29 Locatie 22, 12 mei bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid

44 Locatie 23: Zuiderpark 2 Tussen volkstuin en Zuiderbegraafplaats. Tussen fietspad en voetpad. Beheer: Grasvegetatie, 2x maaien Figuur 30. locatie 23, 12 mei Locatie 24: Zuiderpark 1 Beheer: Grasvegetatie, 2x maaien Figuur 31. Locatie 24, 12 mei bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid 2016

45 Locatie 25: Havenspoorpad thv Maeterlinckweg. Noordberm Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 32. Locatie 25,. 12 mei Locatie 26: Kapelburg noordberm tussen weg en haag. Beheer: Mozaïekmaaien. Figuur 33. Locatie 26, 12 mei bsr-rapport Monitoring pilot mozaïekmaaien Rotterdam-Zuid