De Amsterdamse leefsituatie

Transcriptie

1 2 Bevolking, woningmarkt en woonmilieus 21 1 De Amsterdamse leefsituatie Voor de derde keer is de Amsterdamse leefsituatie-index berekend. Deze beschrijft aan de hand van een aantal participatieterreinen, in één maat, hoe goed of hoe slecht het met de Amsterdammers gaat op het terrein van welzijn. Hoe heeft de leefsituatie zich ontwikkeld voor verschillende bevolkingsgroepen in de stad? Welke groepen gaan erop vooruit, welke erop achteruit. Welke factoren zijn bepalend voor de leefsituatie? Spelen aan de integratie van allochtonen gerelateerde factoren, zoals het beheersen van de Nederlandse taal en contacten met Nederlanders, ook een rol? Op deze vragen vindt u een antwoord in dit hoofdstuk.

2 22 De Staat van de Stad Amsterdam III Kernpunten Hoger opgeleiden scoren gemiddeld hoger op de leefsituatie-index dan lager opgeleiden. Amsterdammers met een VBO en MAVO/VMBO opleiding zijn er op achteruitgegaan. Paren hebben een betere leefsituatie dan andere huishoudtypen, met name paren zonder kinderen. Eenoudergezinnen en alleenstaanden zijn in vergelijking met 2002 achteruitgegaan in hun leefsituatie. Amsterdammers die geen betaald werk hebben, hebben een veel lagere leefsituatiescore dan diegenen met betaald werk. De positieverbetering van mensen met een werkloosheiduitkering zet ook in 2004 door. Een hoger inkomen gaat samen met een hogere leefsituatiescore. De achteruitgang van de hoogste vier inkomensgroepen van 2000 op 2002 is tot stilstand gekomen. De trend van vooruitgang voor de twee laagste inkomensgroepen van 2000 op 2002 zet niet verder door. De leefsituatie in Amsterdam-Centrum en Slotervaart is van 2002 op 2004 verbeterd en is verslechterd in Westerpark en in De Baarsjes. Amsterdammers van Marokkaanse afkomst hebben nog steeds de minst gunstige leefsituatie. Ook Amsterdammers van Surinaamse en Turkse afkomst en mensen afkomstig uit niet-geïndustrialiseerde landen scoren wederom onder het Amsterdams gemiddelde. De leefsituatie van mensen uit niet-geïndustrialiseerde landen verslechtert verder, die van mensen uit geïndustrialiseerde landen wordt steeds gunstiger. Tweede generatie allochtonen scoren beter op de leefsituatie dan eerste generatie allochtonen. Het beheersen van de Nederlandse taal en contacten met Nederlanders zijn bevorderlijk voor de leefsituatie van allochtonen. Amsterdammers die geen betaald werk hebben, die ongeschoold zijn én alleenstaand zijn, hebben gemiddeld de laagste leefsituatiescore (81). De hoogste leefsituatiescore hebben Amsterdammers met zowel betaald werk, als een hoge opleiding en een hoog inkomen (115). In Amsterdam is minder vooruitgang in de leefsituatie van groepen die laag scoren te zien dan landelijk. In dit hoofdstuk wordt een totaalbeeld geschetst van de verschillende vormen van participatie. Er wordt gekeken naar de combinatie van verschillende participatievormen uitgedrukt in de leefsituatie-index. In de volgende hoofdstukken worden de afzonderlijke vormen van participatie besproken en wordt aandacht besteed aan de relatie van de verschillen subthema s met de leefsituatie-index. De leefsituatie-index, die wij gebruiken, is door het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) ontwikkeld. 1 Het SCP ondervraagt al sinds de jaren zeventig Nederlanders over hun leefsituatie. Sinds 1997 worden hierbinnen acht terreinen onderscheiden: wonen, gezondheid, bezit van duurzame consumptiegoederen, mobiliteit, vrijetijdsactiviteiten, sociale participatie, sportbeoefening en vakantiegedrag. 2 De acht terreinen vormen een betrouwbare beschrijving van de leefsituatie, ook wel het welzijn genoemd. In navolging van het SCP is de samenstelling van de leefsituatie-index dit keer veranderd. De grootste verandering is dat voor de factor gezondheid niet meer uitgebreid is gevraagd naar het voorkomen van velerlei ziekten en kwalen maar dat gevraagd is naar het last hebben van langdurige ziekten, handicaps en aandoeningen in het algemeen en naar het optreden van fysieke beperkingen als gevolg hiervan. Deze veranderingen hebben tot gevolg dat de totale score op de leefsituatie-index over 2004 niet uitgedrukt kan worden in die van 2002, zoals de leefsituatiescore van 2002 uitgedrukt werd in die van 2000 in de vorige monitor. Wel kunnen we de leefsituatie van verschillende groepen over de jaren vergelijken. Allereerst wordt gekeken naar de ontwikkeling van de leefsituatie van groepen Amsterdammers gedurende de afgelopen jaren (2000, 2002, 2004). Welke veranderingen zijn er zichtbaar in de leefsituatie van bepaalde sociale groepen: welke groepen laten een vooruitgang zien ten opzichte van de eerdere metingen en welke een achteruitgang? Daarna is nader onderzocht welke factoren belangrijke voorspellers zijn van de Amsterdamse leefsituatie. Zijn arbeid, inkomen en opleiding ook nu weer bepalende factoren voor een hogere leefsituatie? Spelen deze factoren ook de belangrijkste rol voor de leefsituatie van Amsterdammers van niet-nederlandse komaf, en spelen andere aan integratie gerelateerde factoren, zoals het beheersen van de Nederlandse taal en contacten met Nederlanders, ook een rol? Verder wordt gekeken naar de relatie tussen enerzijds gezondheid, tevredenheid met het leven en geluk, sociaal isolement, en anderzijds de leefsituatie-index. De relatie tussen aan het wonen gerelateerde aspecten en de leefsituatie komt aan het einde van hoofdstuk 10 aan de orde. Ook in de andere hoofdstukken wordt aandacht besteed aan de relatie tussen het betreffende participatieterrein en de leefsituatie-index. Tot slot wordt in dit hoofdstuk de samenhang geanalyseerd tussen het verkeren in een achterstandspositie op het gebied van opleiding, arbeid en inkomen enerzijds en de leefsituatiescore anderzijds. De leefsituatie van groepen Amsterdammers De leefsituatie-index over 2004 is voor Amsterdam gemiddeld op 100 gesteld. Vervolgens is voor elke respondent zijn persoonlijke index berekend en is voor verschillende bevolkingsgroepen het gemiddelde op deze index berekend. Als een bepaalde groep

3 1 De Amsterdamse leefsituatie 23 Amsterdammers in 2004 een score van bijvoorbeeld 107 heeft dan betekent dit dat hij ten opzichte van de gemiddelde Amsterdammer in 2004 een hogere leefsituatiescore heeft (7 punten hoger), een score van bijvoorbeeld 93 betekent dan juist een slechtere leefsituatie dan de gemiddelde Amsterdammer. Leeftijd Over het algemeen geldt dat oudere Amsterdammers in 2004 een slechtere leefsituatie hebben dan jongere Amsterdammers. Dergelijke verschillen vonden we ook in de voorafgaande jaren maar de verschillen tussen de groepen zijn nog sterker geworden. Dit komt door de sterke afname van de gemiddelde leefsituatiescore van 75-jarigen en ouder. Juist bij deze groep ouderen zullen fysieke beperkingen een rol gaan spelen, een item dat in de voorgaande jaren nog niet mee werd genomen bij de berekening van de gemiddelde leefsituatiescore. De gemiddelde leefsituatiescores in 2004 zijn voor de leeftijdsgroepen tussen de 18 en 55 jaar vrij stabiel, ze zijn bijna onveranderd ten opzichte van Opleiding Hoger opgeleiden scoren gemiddeld hoger op de leefsituatie-index dan lager opgeleiden. De opvallendste ontwikkeling is dat Amsterdammers met een VBO en MAVO/VMBO opleiding er op achteruitgaan. Na de daling voor Amsterdammers met een HBO-opleiding van 2000 op 2002 is deze nu weer gestegen tot op het oude niveau van Een zelfde effect is te zien voor de HAVO/VWO-ers, maar dan daalt de leefsituatie score weer naar het gemiddelde van Huishoudtype Wat betreft huishoudsamenstelling geldt dat paren een betere leefsituatie hebben dan alleenstaanden of eenoudergezinnen. Paren zonder kinderen hebben wederom een iets hogere score dan paren met kinderen. De eenoudergezinnen en (in mindere mate) alleenstaanden zijn achteruitgegaan in hun gemiddelde leefsituatie. Hiermee zijn de verschillen tussen de huishoudtypes in 2004 groter geworden. Werk en inkomen Amsterdammers die geen betaald werk hebben, hebben gemiddeld een veel lagere leefsituatiescore dan diegenen met betaald werk. Dit komt in de drie monitorjaren even duidelijk naar voren. Ook de bron van inkomsten blijkt van invloed op de leefsituatie. Mensen in loondienst, met een eigen bedrijf, of met een studiebeurs hebben een hogere leefsituatiescore dan mensen met een uitkering of pensioen. Vooral Amsterdammers met een studiebeurs, wat uiteraard vaak jonge mensen zijn, maar ook mensen met een eigen bedrijf scoren goed. De stijging in de leefsituatiescore van mensen met een werkloosheiduitkering zet in 2004 door. Mensen met een bijstandsuitkering of een AOW of pensioen blijven ongeveer op hetzelfde niveau als in Ook in 2002 hebben Amsterdammers met een hoger inkomen een hogere leefsituatiescore dan mensen met een lager inkomen. 3 De achteruitgang van de hoogste vier inkomensgroepen van 2000 op 2002 Afb. 1.1 Gemiddelde leefsituatiescore voor sociale groepen, 2000, 2002 en 2004 Leefsituatiescore Leefsituatiescore Leefsituatiescore (uitgedrukt 2004 in 2000) Gemiddelde Amsterdam Leeftijd jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar en ouder Opleidingsniveau Geen opleiding Lager onderwijs VBO, MBO-kort, leerlingwezen MAVO, VMBO MBO-lang HAVO, VWO HBO Universiteit Huishoudsamenstelling Alleenstaande Eenoudergezin Gezin zonder kind Gezin met kind(eren) Afb. 1.2 Gemiddelde leefsituatiescore naar inkomen en arbeid, 2000, 2002 en 2004 (gemiddelde score in Amsterdam = 100) Leefsituatiescore Leefsituatiescore Leefsituatiescore (uitgedrukt 2004 in 2000) Voornaamste inkomstenbron Loon, salaris Eigen bedrijf (N)WW WAO, ANW, AAW RWW, bijstand AOW, pensioen Studiebeurs Arbeidsmarktpositie Betaald werk Geen betaald werk Netto maandelijks huishoudinkomen (exclusief studenten) 700 euro of minder euro euro euro euro euro of meer

4 24 De Staat van de Stad Amsterdam III Afb.1.3 Gemiddelde leefsituatiescore naar etnische groepen, 2000, 2002 en 2004 (gemiddelde score in Amsterdam = 100) Leefsituatiescore Leefsituatiescore Leefsituatiescore (uitgedrukt 2004 in 2000) Surinamers Turken Marokkanen Zuid-Europeanen Overige niet-geïndustrialiseerde landen Overige geïndustrialiseerde landen Nederlanders is tot stilstand gekomen, en is voor de hoogste inkomensgroep weer iets omhoog gegaan. De trend die we van 2000 op 2002 zagen van een vooruitgang voor de twee laagste inkomensgroepen zet niet verder door. Etnische groepen Amsterdammers van Marokkaanse afkomst hebben, evenals in de voorgaande jaren, de minst gunstige leefsituatie, van de etnische groepen. 5 Ook Amsterdammers van Surinaamse en Turkse afkomst en mensen afkomstig uit overige niet-geïndustrialiseerde landen 6 scoren wederom onder het Amsterdams gemiddelde. Opvallend zijn de verdere verslechtering van de leefsituatie van mensen uit overige niet-geïndustrialiseerde landen en de nog beter wordende positie van Amsterdammers afkomstig uit geïndustrialiseerde landen. 7 De leefsituatie blijkt ook samen te hangen met de etnische identiteit van allochtonen. 8 Amsterdammers afkomstig uit Suriname, Turkije en Marokko, die zich meer identificeren met hun land van herkomst dan met Nederland hebben gemiddeld de slechtste leefsituatie (91). Zij die zich meer Nederlands voelen of zich beide evenveel voelen (Nederlands en zoals land van herkomst) scoren hoger (96) en beide groepen scoren even hoog. Ook is gekeken naar het verschil in leefsituatie tussen eerste en tweede generatie allochtonen in Amsterdam. Amsterdammers van allochtone afkomst die zelf wel in Nederland geboren zijn hebben gemiddeld genomen een betere leefsituatie dan allochtonen die niet in Nederland geboren zijn (score 105 tegenover 95). Dit grote verschil hangt samen met het feit dat de tweede generatie allochtonen jonger zijn en jongeren gemiddeld hoger scoren op de leefsituatie-index. Met behulp van een regressie-analyse is bekeken in welke mate de hier boven geschetste achtergrondkenmerken bijdragen aan een verklaring van de leefsituatiescore van allochtonen. Met andere woorden: welke van deze achtergrondkenmerken zijn het meest bepalend voor hun leefsituatie? En dragen daarnaast factoren die samenhangen met de integratie van allochtonen bij aan de leefsituatie? De volgende factoren zijn daarbij als mogelijke voorspellers opgenomen: het al dan niet hebben van werk, leeftijd, netto inkomen, hoogst voltooide opleiding, wel of niet alleenstaand en het geslacht. Ook is gekeken naar mogelijke effecten van aan integratie gerelateerde factoren: behoren tot de eerste of tweede generatie, moeite hebben met de Nederlandse taal (spreken, lezen, schrijven), en de mate van contact met Nederlanders. De genoten opleiding en de leeftijd blijken het grootste effect op de leefsituatiescore te hebben. De leefsituatie is gunstiger naarmate men hoger opgeleid is en naarmate men jonger is. De mate waarin men omgaat met Nederlanders heeft eveneens een dergelijk groot effect. De leefsituatie van Amsterdammers van niet-nederlandse afkomst is beter naarmate men meer omgaat met Nederlanders. Ook treedt een groot effect van het beheersen van de Nederlandse taal op. De leefsituatie is minder goed wanneer men aangeeft moeite te hebben met het schrijven van de Nederlandse taal dan wanneer men daar geen moeite mee heeft. Moeite hebben met het spreken of met het lezen van de Nederlandse taal hebben geen significant effect op de leefsituatiescore. Dit houdt waarschijnlijk verband met de geënquêteerde Amsterdammers, immers zij die grote moeite met het Nederlands (spreken) hebben zullen niet zo snel aan het onderzoek meewerken. Daarnaast is het hebben van betaald werk bevorderlijk voor de leefsituatie en neemt de score toe naarmate het inkomen hoger is. Alleenstaanden scoren lager op de leefsituatie-index dan zij die niet alleen wonen. Opvallend is dat er, naast deze effecten (inclusief leeftijd), nog invloed van de generatie op de leefsituatie optreedt. Tweede generatie allochtonen hebben gemiddeld een betere leefsituatie dan allochtonen van de eerste generatie. De resultaten sluiten aan bij landelijk onderzoek van het SCP waarin het belang van het beheersen van de Nederlandse taal en contacten met Nederlanders sterk naar voren komen. 9 Voor een verdere beschouwing over de leefsituatie van allochtonen en aan integratie verwanten factoren verwijzen we naar hoofdstuk 7 over maatschappelijke participatie. De leefsituatie naar woonomgeving De leefsituatiescore zal variëren al naar gelang het soort woningen in de buurt, de bevolkingssamenstelling en de ontwikkelingsfase van een gebied. Het is daarom interessant om naar verschillen tussen stadsdelen en woonmilieus te kijken. Stadsdelen De gemiddelde leefsituatiescores op stadsdeelniveau zijn in de afgelopen jaren veranderd (zie afbeelding 1.4). Vaak gaat het om kleine verschillen en fluctueert de score over de drie jaren. Maar voor een aantal stadsdelen zien we toch duidelijke trends. De meest opvallende veranderingen zijn een verbetering van de leefsituatie in Amsterdam-Centrum (van 105 naar 108) en Slotervaart (van 99 naar 102) en een verslechtering in Westerpark (van 102 naar 99) en in De Baarsjes (van 101 naar 98). De leefsituatiescore

5 1 De Amsterdamse leefsituatie 25 voor Geuzenveld-Slotermeer was vorige keer sterk gedaald (van 99 naar 95), maar is nu stabiel (op 95). De stadsdelen Amsterdam-Noord, Geuzenveld- Slotermeer en Zuidoost hebben een gemiddelde leefsituatiescore die duidelijk onder het gemiddelde van Amsterdam ligt (alle drie 95). Maar ook Bos en Lommer (97), Oost/Watergraafsmeer (98), Osdorp (98), De Baarsjes (98) en Westerpark (99) scoren onder het gemiddelde. De laatste drie genoemde stadsdelen scoorden in de vorige jaren nog niet onder het gemiddelde. Amsterdam-Centrum, Amsterdam Oud Zuid en Oud-West laten in alle drie de jaren een duidelijk boven gemiddelde leefsituatie zien. Woonmilieus De indeling naar Amsterdamse woonmilieus heeft zoals verwacht betekenis voor de ruimtelijke differentiatie in de leefsituatie-index. Voor een nadere beschrijving van de woonmilieus verwijzen we naar hoofdstuk 2. De gemiddelde leefsituatiescore is evenals in de voorgaande jaren lager dan het Amsterdamse gemiddelde in het transitiemilieu het overgangsmilieu en het stadsvernieuwingsmilieu. In de overige woonmilieus zijn de gemiddelde leefsituatiescores hoger dan gemiddeld in Amsterdam, met als toppers het welgesteld stedelijk, het centrum en het inbreidingsmilieu. De verschillen tussen de stadsdelen en woonmilieus zijn echter wat minder groot dan tussen verschillende bevolkingsgroepen qua leeftijd, inkomen en opleidingsniveau. Dit wijst erop dat er binnen de stadsdelen en woonmilieus menging van groepen bestaat met een verschillende leefsituatie. Leefsituatie-index naar combinaties van achtergrondkenmerken De leefsituatie-index blijkt voor verschillende bevolkingsgroepen en naar verschillende woongebieden te variëren. De gevonden verschillen geven echter nog geen uitsluitsel over welke combinaties van factoren, meer of minder bepalend zijn voor de kwaliteit van iemands leefsituatie. Dit is, evenals in de vorige monitoren, met behulp van een boomdiagram in beeld gebracht (zie afb. 1.6). Aan de hand van een zogenoemde segmentatie-analyse is geanalyseerd waar de grootste verschillen tussen groepen Amsterdammers zitten. Op deze wijze kunnen uitspraken worden gedaan over de scores van specifieke groepen met combinaties van kenmerken, bijvoorbeeld over scores van laagopgeleide Amsterdammers zonder betaald werk versus hoogopgeleide Amsterdammers zonder betaald werk. Ook komt dan naar voren welke bevolkingsgroep in Amsterdam, bijvoorbeeld qua opleidingsniveau en etniciteit, gemiddeld de laagste leefsituatie score heeft en gemiddeld de hoogste. De volgende acht kenmerken zijn in de analyse meegenomen: Afb. 1.4 Gemiddelde leefsituatiescores (SLI) per stadsdeel, 2000, 2002 en 2004 SLI 2000 SLI 2002 SLI 2004 (uitgedrukt Stadsdelen in 2000) Amsterdam-Centrum Westerpark Oud-West Zeeburg Bos en Lommer De Baarsjes Amsterdam-Noord Geuzenveld-Slotermeer Osdorp Slotervaart Zuidoost Oost/Watergraafsmeer Amsterdam Oud Zuid ZuiderAmstel Gemiddeld Afb. 1.5 Gemiddelde leefsituatiescore per woonmilieu, 2004 Participatie op de arbeidsmarkt (2 categorieën: wel betaald werk, geen betaald werk); Hoogte van het inkomen (3 categorieën: laag, gemiddeld, hoog); Opleidingsniveau (4 categorieën: ongeschoold, laag, middelbaar, hoog); Huishoudtype (4 categorieën: alleenstaand, eenoudergezin, 2 volwassenen zonder kinderen, 2 volwassenen met kinderen); Sekse (2 categorieën: man, vrouw); Leeftijd (7 categorieën: jaar, 25-34, 35-44, 45-54, 55-64, 65-74, 75 jaar en ouder); Etnische afkomst (aan de hand van geboorteland respondent, geboorteland vader en geboorteland moeder; 8 categorieën: Nederlands, Antilliaans, Surinaams, Turks, Marokkaans, Zuid- Europees, uit overige geïndustrialiseerde landen, uit overige niet-geïndustrialiseerde landen); Stadsdeel (14 stadsdelen, Westpoort en Westerpark samen genomen).

6 26 De Staat van de Stad Amsterdam III Afb. 1.6 Analyse van de leefsituatie naar achtergrondkenmerken (gemiddelde score op leefsituatie-index), 2004 In afbeelding 1.6 is te zien wat de belangrijkste bepalende factoren zijn. 10 De belangrijkste bepalende factor voor de leefsituatie is evenals in 2000 en 2002 het al dan niet hebben van betaald werk. Mensen die betaald werk verrichten, verkeren gemiddeld in een betere leefsituatie dan zij die geen werk hebben (respectievelijk score 107 tegenover 94). Binnen deze twee groepen Amsterdammers zijn vervolgens nadere uitsplitsingen te maken. Voor zowel de Amsterdammers met betaald werk als zonder betaald werk is vervolgens het opleidingsniveau van belang. Voor beide groepen geldt: hoe hoger de voltooide opleiding, des te beter de leefsituatie. In de vorige monitor kwam bij mensen met betaald werk eveneens de opleiding als volgende factor van belang naar voren, maar bij de mensen zonder betaald werk kwam de etnische groep als tweede factor naar voren. Voor de mensen met betaald werk is vervolgens het inkomen van belang: hoe hoger het inkomen, des te hoger de leefsituatiescore. Dit geldt voor alle Amsterdammers met betaald werk behalve de ongeschoolden. Bij de mensen zonder betaald werk is het inkomen alleen bij de laag- en hoogopgeleiden van belang. Voor de ongeschoolden is het huishoudtype van belang: alleenstaanden hebben een lagere score dan mensen uit andere huishoudtypen. Voor de Amsterdammers zonder betaald werk die een middelbare opleiding hebben voltooid geldt dat 18- tot 25-jarigen een betere leefsituatie hebben dan de overige leeftijdsgroepen. De twee laatst genoemde bevindingen komen overeen met de resultaten in de vorige monitor. Welke groep heeft nu gemiddeld de laagste leefsituatiescore in Amsterdam en welke de hoogste? Uit de boomdiagram blijkt dat Amsterdammers zonder betaald werk, die geen opleiding hebben en alleenstaand zijn, duidelijk het laagst scoren op de leefsituatie-index (81). Deze groep kwam in de vorige monitoren ook naar voren als de groep met de laagste score op de leefsituatie-index (respectievelijk 83 in 2002 en 80 in 2000). De hoogste leefsituatiescore hebben Amsterdammers met betaald werk met een hoge opleiding en een hoog inkomen (115). Amsterdammers zonder betaald werk, met een hoge opleiding en een hoog inkomen hebben eveneens een zeer goede leefsituatie (114). Dat zijn vaak hoog opgeleide 55-plussers met een goed (pre)pensioen en voor een kleiner deel gaat het om hoog opgeleide huisvrouwen met een hoog gezinsinkomen. Een andere hoog scorende groep is die van jongeren (18-24 jaar) zonder betaald werk en met een middelbare opleiding: de studenten (score 113). Gezonde mensen hebben een hogere leefsituatiescore Een belangrijk deelterrein van de leefsituatie-index is de gezondheid. We zien dan ook dat Amsterdammers die zichzelf gezond noemen, gemiddeld een hogere score op hun leefsituatie hebben dan mensen die hun gezondheid matig of slecht noemen. In vergelijking met 2002, zijn de scores voor de mensen met een slechte tot goede gezondheid gedaald. Van 2000 op 2002 zagen we nog een lichte verbetering voor de mensen met een slechte gezondheid.

7 1 De Amsterdamse leefsituatie 27 Opvallend is de sterke verslechtering voor de groep met een slechte gezondheid. Mogelijk houdt deze verandering verband met de veranderingen in de samenstelling van de leefsituatie-index. Dit jaar is niet meer uitgebreid gevraagd naar het voorkomen van ziekten en kwalen maar naar fysieke beperkingen, die juist bij mensen met een slechte gezondheid een belangrijke rol zullen spelen. We zien dan ook zeer lage scores op de leefsituatie bij mensen met sterke belemmeringen. De gevonden samenhang tussen gezondheid en leefsituatie kan twee kanten op werken: niet alleen kan de gezondheidstoestand van mensen als gevolg van slechte leefomstandigheden verslechteren, ook kan een slechte gezondheid er voor zorgen dat de leefomstandigheden (verder) verslechteren. Betere leefsituatie voor tevreden en gelukkige mensen Het oordeel over het eigen leven, de mate van tevredenheid ermee en de mate waarin men zich gelukkig voelt zal samenhangen met iemands leefsituatie. Ruim de helft van de Amsterdammers is tevreden met zijn leven (55%) en 22% is zelfs zeer tevreden. Een klein deel is ontevreden: 4% is zeer ontevreden met zijn leven, 3% ontevreden. Elf procent van de Amsterdammers is niet tevreden/niet ontevreden, 4% geeft geen antwoord. De leefsituatie is gunstiger naarmate men tevredener is met het leven (zie afbeelding 1.8). Opvallend is de toename in de leefsituatiescore van 2002 op 2004 voor de mensen die niet tevreden zijn. Levenstevredenheid en zich gelukkig voelen hangen nauw met elkaar samen. Ook ruim de helft van de Amsterdammers voelt zich gelukkig, 17% voelt zich zeer gelukkig. Twee procent voelt zich ongelukkig, 5% voelt zich niet zo gelukkig en 19% niet gelukkig/ niet ongelukkig, De leefsituatie is beter naarmate iemand zich gelukkiger voelt (zie afbeelding 1.8). Er treden meer verschillen op in de gemiddelde leefsituatiescore naar gradaties van zich ongelukkig/gelukkig voelen dan naar gradaties van ontevredenheid/tevredenheid. Zich gelukkig voelen hangt blijkbaar sterker samen met de leefsituatie. Slechtere leefsituatiescore voor mensen in isolement Sociale contacten zijn belangrijk in iemands leefsituatie. Deze samenhang kan beide kanten op werken: niet alleen kunnen mensen als gevolg van slechte leefomstandigheden in een sociaal isolement terecht komen, maar ook kan het sociale isolement er voor zorgen dat de leefomstandigheden (verder) verslechteren. In de enquête zijn dan stellingen over contacten met vrienden en kennissen voorgelegd die de mate van sociaal isolement meten, bijvoorbeeld ik voel me van andere mensen geïsoleerd. Deze vragen Afb. 1.7 Gemiddelde leefsituatiescore naar gezondheid, 2000, 2002 en 2004 zijn meegenomen in het berekenen van de leefsituatie-index. In afbeelding 1.9 staan de gemiddelde scores op de leefsituatie-index naar de mate van sociaal isolement weergegeven. Amsterdammers die aangeven zich sociaal geïsoleerd te voelen hebben een beduidend slechtere leefsituatiescore (86) dan Amsterdammers die zich niet geïsoleerd voelen (108) Gemiddelde Amsterdam Hoe is over het algemeen uw gezondheid? slecht matig goed zeer goed uitstekend Heeft u last van één of meer langdurige ziekten, aandoeningen of handicaps? Ook ouderdomsklachten of specifieke ouderdomsziekten tellen mee. ja 92 nee 105 Belemmerd bij het uitvoeren van dagelijkse bezigheden thuis sterk belemmerd 81 licht belemmerd 92 niet belemmerd 104 Belemmerd in vrijetijdsbesteding, bij het sporten of reizen sterk belemmerd 83 licht belemmerd 95 niet belemmerd 104 Afb. 1.8 Gemiddelde leefsituatiescore naar levenstevredenheid en geluk, 2000, 2002 en Levenstevredenheid in 5 categorieën zeer ontevreden (1-2) ontevreden (3-4) niet tevreden/niet ontevreden (5-6) tevreden (7-8) zeer tevreden (9-10) Mate van zich gelukkig voelen ongelukkig 85 niet zo gelukkig 90 niet gelukkig, niet ongelukkig 93 gelukkig 102 erg gelukkig 106

8 28 De Staat van de Stad Amsterdam III Afb. 1.9 Gemiddelde leefsituatiescore naar sociaal isolement, 2000, 2002 en 2004 Sociale isolementscore score 6 tm 11 (isolement) score 12 of score score score score score 18 (geen isolement) Maatschappelijke achterstand en leefsituatie In het voorafgaande kwam een sterke invloed van primaire participatiekenmerken op de leefsituatieindex naar voren. Factoren als opleiding, arbeidsmarktpositie en inkomen dragen in belangrijke mate bij aan een hoog welzijnsniveau. In de onderstaande analyse wordt gekeken hoe de leefsituatie zich ontwikkelt van Amsterdammers die zich in een achterstandspositie op deze factoren bevinden. Hiervoor is een achterstandsmaat ontwikkeld, de maatschappelijke achterstandsindex. 11 Amsterdammers verkeren in een achterstandspositie wanneer men én een lage opleiding heeft (maximaal MAVO/VMBO) 12 én een laag huishoudinkomen 13 én wanneer men geen betaald werk verricht. Voor de groep ouderen boven de 65 jaar is het laatste criterium losgelaten, omdat slechts weinigen nog betaalde arbeid verrichten. Onder de Amsterdammers onder de 65 jaar heeft 40% geen achterstandspositie gerekend met deze achterstandsmaat. In 2002 lag het aandeel dat op geen van de drie indicatoren een achterstand had nog op 45%, in 2000 op 42%. Het aandeel Amsterdammers met achterstand op Afb Maatschappelijke achterstandsscore voor personen van 65 jaar of jonger, 2000, 2002 en 2004 (procenten) één indicator is toegenomen. In 2000 had meer dan een kwart (26%) een achterstand op één van de drie indicatoren, in 2002 was dat 27% en in 2004 is het gestegen naar 32%. Het aandeel van de groep met een achterstand op twee van de drie factoren is iets toegenomen: van 19% in 2000 en 17% in 2002, naar 20% in Het aandeel van de groep met maximale achterstand, dat wil zeggen zowel een lage opleiding, een laag inkomen en geen betaald werk, is daarentegen iets afgenomen: van 13% onder de Amsterdammers onder de 65 jaar in 2000, naar 11% in 2002 en naar 9% in Hoe heeft de score op de leefsituatie zich ontwikkeld voor mensen in een achterstandspositie? Is hun positie verbeterd of zijn ze er juist verder op achteruitgegaan? De leefsituatie van Amsterdammers jonger dan 65 jaar met een achterstand is ten opzichte van 2002 nauwelijks veranderd. De verbetering van de score voor mensen in een maximale achterstand, van 2000 op 2002, lijkt nu gestabiliseerd. Voor de ontwikkelingen in de welzijnspositie van ouderen te bekijken, kijken we eerst naar de samenstelling van die groep (zie afbeelding 1.12). Binnen de groep personen boven de 65 jaar is de verdeling naar achterstandsgroepen verschoven, hierbij worden de trends van 2002 op 2004 verder doorgezet. Het aandeel zonder achterstand is sterk gedaald. In 2000 lag dat net boven een kwart en in 2002 net onder een kwart en is nu gedaald naar 16%. De groep met achterstand op 1 indicator is sterk toegenomen, van 33% in 2002, naar 42% in 2002, naar 51% in De groep met maximale achterstand is even groot als die in 2002: een derde deel van de 65-plussers heeft zowel een lage opleiding als een laag inkomen. De gemiddelde leefsituatiescore voor de achterstandsgroepen boven de 65 jaar is van 2002 op 2004 gedaald (zie afb. 1.11). Ook de gemiddelde leefsituatie van alle 65-plussers is afgenomen. Dergelijke dalingen zijn specifiek voor 65-plussers, we zien ze niet voor de achterstandsgroepen onder de 65 jaar. Een verklaring hiervoor zal deels in de veranderde samenstelling van de leefsituatiescore zitten. De opbouw van de welzijnsscore is op het gezondheidsaspect sterk veranderd, er zijn in 2004 vragen over fysieke beperkingen gesteld in plaats van het voorkomen van ziekten en kwalen. Eerder in dit hoofdstuk 1 zagen we reeds het effect hiervan op de leefsituatiescore van 2004 bij met name de oudere leeftijdsgroepen. Het voorkomen van fysieke beperkingen is immers sterker aan leeftijd en met name de oudere leeftijdsgroepen verbonden dan het voorkomen van ziekten en kwalen. Blijkbaar werkt dit effect nog sterker door bij ouderen met een achterstand in inkomen en/of opleiding.

9 1 De Amsterdamse leefsituatie 29 Ontwikkelingen voor bevolkingsgroepen: Amsterdam en landelijk In de groep van Amsterdammers die extreem laag scoren op de leefsituatie-index (lager dan 85) zijn ouderen oververtegenwoordigd (26% is 75-plus; 10% is jonger dan 35 jaar). Maar ook bestaat deze groep relatief vaak uit Amsterdammers afkomstig uit Suriname (13%), Marokko (11%) en uit overige niet-geïndustrialiseerde landen (15%). In de groep van Amsterdammers die gemiddeld juist heel hoog scoren op de leefsituatie-index (hoger dan 115) zitten vooral autochtonen (70%), mensen afkomstig uit geïndustrialiseerde landen (17%) en veel jongeren (52% is onder de 35 jaar, 1% is 75-plus). Samengevat zagen we in het voorafgaande dat er voor de meeste groepen met een relatief lage leefsituatiescore geen vooruitgang van 2002 op 2004 te zien is. Voor sommige groepen is zelfs een dalende trend waar te nemen. Amsterdammers met een lage opleiding zijn er gemiddeld genomen op achteruitgegaan in hun leefsituatie, evenals eenoudergezinnen. De van 2000 op 2002 gesignaleerde vooruitgang voor de lagere inkomensgroepen zet in 2004 niet door. Wel zet de trend van vooruitgang van de leefsituatie van mensen met een WW-uitkering zich in 2004 voort. Amsterdammers van Turkse afkomst gaan er, in tegenstelling tot de trend van 2000 op 2002, niet op vooruit. Voor de mensen uit de nietgeïndustrialiseerde landen zet de dalende trend door. In de situatie voor bevolkingsgroepen die een relatief goede leefsituatiescore hebben, zien we twee opvallende veranderingen. De gemiddelde leefsituatiescore voor Amsterdammers uit geïndustrialiseerde landen gaat verder omhoog. Daarnaast zien we dat de van 2000 op 2002 gesignaleerde trend van achteruitgang voor de hoogste inkomensgroepen tot stilstand is gekomen. De ontwikkelingen in de Amsterdamse leefsituatie kunnen we op een aantal punten vergelijken met die in geheel Nederland. 14 Het SCP constateerde dat de leefsituatie van de Nederlandse bevolking van 1999 op 2002 steeg van 101 naar 102. In De Staat van de Stad Amsterdam kunnen we de ontwikkelingen in de leefsituatie van 2000 op 2002 bekijken en zien we geen verandering in de gemiddelde leefsituatie. 15 Volgens het SCP profiteerden landelijk gezien vooral groepen die eerder achterbleven: ouderen (75-plussers), mensen met een laag inkomen, niet-werkenden en allochtonen gingen er van 1999 op 2002 in hun leefsituatie op vooruit. Deze veranderingen zijn voor Afb Gemiddelde leefsituatiescores naar maatschappelijke achterstandsscore, personen jonger en ouder dan 65 jaar, 2000, 2002 en 2004 Personen 65 jaar of jonger een groot deel ook terug te vinden in de leefsituatie van Amsterdammers. De gemiddelde leefsituatie van 75-plussers verbeterde van 2000 op Zoals genoemd, verbeterde alleen de leefsituatie van Amsterdammers van Turkse afkomst, maar niet voor de overige groepen allochtonen. Verder zagen we van 2000 op 2002 vooruitgang bij Amsterdammers met een laag inkomen en een verbetering voor mensen met een WW-uitkering. De door het SCP gevonden verbeterde leefsituatie van niet-werkenden in het algemeen trad in Amsterdam niet op. Leefsituatiescore Leefsituatiescore Leefsituatiescore Geen achterstand Achterstand op 1 indicator Achterstand op 2 indicatoren Achterstand op 3 indicatoren Gemiddeld Personen boven de 65 jaar Geen achterstand Achterstand op 1 indicator Achterstand op 2 indicatoren Gemiddeld Afb Maatschappelijke achterstandsscore voor personen ouder dan 65 jaar, 2000, 2002 en 2004 (procenten)

10 30 De Staat van de Stad Amsterdam III Noten 1 Zie: SCP. De Sociale Staat van Nederland Den Haag, september Voor een overzicht van de clusters en bijbehorende indicatoren wordt verwezen naar bijlage III. 3 Een uitzondering hierop wordt gevormd door de studenten en scholieren (vanaf 18 jaar), deze jonge mensen scoren ondanks hun gemiddelde lage inkomen goed op de leefsituatiescore. Om een duidelijk beeld te geven van het effect van inkomen is deze groep bij de cijfers in deze tabel buiten beschouwing gelaten. 4 Onder Zuid-Europa vallen: Spanje, Portugal, Italië, Griekenland en voormalig Joegoslavië. 5 Ter bepaling van de etnische groep wordt in deze publicatie uitgegaan van het geboorteland van de respondent en zijn/haar ouders. 6 Niet geïndustrialiseerde landen: zogenaamde b-landen (Oost-Europa, Midden- en Zuid- Amerika, Afrika en Azië). 7 Geïndustrialiseerde landen: zogenaamde a2-landen (Noordwest Europa, Noord- Amerika, Australië, Nieuw-Zeeland, Japan en het voormalige Nederlands-Indiïe). 8 Onder allochtonen wordt hier verstaan: iedereen die zelf niet in Nederland is geboren en/of waarvan één van de ouders (of beide ouders) buiten Nederland is geboren. 9 Bronnen: SCP. Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag, juni SCP en CBS, Sociale Positie en Voorzieningengebruik Allochtonen (SPVA). Den Haag, In de figuur zijn alleen de factoren tot en met de derde onderverdeling weergegeven, waar bovendien voor geldt dat er mimimaal 50 respondenten in elke groep zitten. Bij meer gedetailleerde uitsplitsingen zijn de groepen te klein om uit de analyse naar voren te komen. 11 Deze maat is ontwikkeld door het SCP (Sociale en Culturele Verkenningen 1999). 12 Specifieker: MAVO, MULO of VMBO. 13 Gekozen is voor de inkomensgrens van een huishoudinkomen van 1001 euro. Een correctie voor huishoudgrootte was helaas niet mogelijk, omdat gegevens over huishoudinkomen slechts op ordinaal niveau beschikbaar waren. 14 Bron: SCP. De Sociale Staat van Nederland Den Haag, september Gegevens over de landelijke leefsituatie-index in 2004 zijn nog niet beschikbaar. 15 Zoals reeds opgemerkt is vergelijking met de gemiddelde index over 2004 niet mogelijk omdat de samenstelling van de index veranderd is (zie ook bijlage III).