Evidentie cliëntgerichte psychotherapie; een doorlopende discussie

Transcriptie

1 Forum Evidentie cliëntgerichte psychotherapie; een doorlopende discussie Roelf Jan Takens en Wies Verheul * Inleiding Vorig jaar werden we verrast door het bericht dat het Kenniscentrum van Zorgverzekeraars Nederland de intentie had om de cliëntgerichte psychotherapie in het door hen gehanteerde Dynamisch overzicht (psychologische) interventies binnen de ggz op de rode lijst te plaatsen omdat men tot de conclusie gekomen was dat er in de wetenschappelijke literatuur onvoldoende onderbouwing te vinden is voor de effectiviteit van cliëntgerichte psychotherapie. Hierdoor gealarmeerd, hebben we vanuit de Nederlandse Vereniging voor Vrijgevestigde Psychologen & Psychotherapeuten en de VCgP daarop onmiddellijk en uiteindelijk in een tweetal ronden gereageerd. In onze reacties zijn verschillende lijnen van evidentie samengebracht en is naar ons oordeel de evidentie voor de werkzaamheid van cliëntgerichte therapie meer dan voldoende aangetoond. In onderstaande bijdrage zijn deze elkaar overlappende reacties in elkaar geschoven. De uitkomsten van de meta-analysen van Elliott e.a. (2013) staan hierin centraal. Op verzoek van de zorgverzekeraars is een lijst toegevoegd van de belangrijk ste onderliggende studies en van studies die zijn gepubliceerd na het verschijnen van de meta-analyse van Elliott e.a. (2013). Deze treft u aan in de bijlage; vanwege beperkte ruimte in het tijdschrift echter zonder de samenvattingen van de betreffende onderzoeken. Uiteindelijk heeft een definitieve toetsing van het door ons aangeleverde materiaal door het Kenniscentrum niet plaatsgevonden. Naar aanleiding van kritiek die is geuit over het hanteren van de dynamische lijst, hebben de zorgverzekeraars de werkzaamheden die betrekking hadden op het collectief duiden van het verzekerde pakket gestaakt. Deze taak ligt nu bij het Zorginstituut Nederland. Dit betekent dat de discussie over het al dan niet evidencebased zijn van de cliëntgerichte benadering, * Roelf Jan Takens is klinisch psycholoog en psychotherapeut en is werkzaam in eigen praktijk. Tot voor kort was hij als universitair hoofddocent verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en was hij hoofdopleider van de specialistische beroepsopleiding tot klinisch psycholoog in Noordwest-Nederland. * Wies Verheul is klinisch psycholoog en psychotherapeut. Zij is werkzaam in eigen praktijk en is daarnaast eindredacteur van dit tijdschrift.

2 mogelijk later zal worden hervat. De wijze waarop het Zorginstituut hierbij te werk zal gaan en de termijn waarop dit zal gebeuren, is nog niet bekend. Het Kenniscentrum liet ons intussen wel weten dat ze onze stukken aan alle zorgverzekeraars heeft doorgestuurd. Laten we hopen dat het zijn beoogde werking zal krijgen. Hieronder een samenvatting van onze reactie, waarbij eerst een plaatsbepaling van het cliëntgerichte gedachtegoed wordt gegeven, gevolgd door een korte historische schets en een opsomming van de door ons gerefereerde studies. Plaatsbepaling Carl Ransom Rogers ( ) is de grondlegger van wat aanvankelijk non-directieve therapie werd genoemd (Rogers, 1942), later client-centered therapy (Rogers, 1951), in Nederland vroeger bekend stond onder de naam rogeriaanse therapie, momenteel als cliëntgerichte therapie te boek staat en internationaal veelal aangeduid wordt als person-centered therapy (Cooper e.a., 2007). Daarnaast worden wel de aanduidingen gesprekstherapie (Lietaer e.a., 2008) en proces-experiëntiële psychotherapie (later bekend geworden als emotion-focused therapy, EFT) gebezigd. EFT is gebaseerd op het werk van onder anderen Greenberg en Elliott (Greenberg, Rice & Elliott, 1993; Elliott e.a., 2004) en heeft in de kring van cliëntgerichte psychotherapeuten een hoge vlucht genomen. Het is een persoonsgerichte, proces-experiëntiële benadering, waarbij de therapeut niet alleen door middel van empathische reflecties, maar ook door processturende interventies (Greenberg, Rice & Elliott, 1993; Sachse, 1990) de cliënt tot zelfonderzoek aanzet en van daaruit tot veranderingen in emotioneel, cognitief en gedragsmatig functioneren. Dit alles vanzelfsprekend binnen de grenzen van de mogelijkheden van de cliënt. Onderzoek Rogers kan als de eerste therapie-onderzoeker worden beschouwd. Reeds in de jaren veertig van de vorige eeuw nam hij psychotherapiegesprekken op een geluidsdrager op (met een zogenaamde wire-recorder), teneinde deze met zijn medewerkers te analyseren op verscheidene procesaspecten, in het bijzonder de houdingsvariabelen van de therapeut en de zelfexploratie bij de cliënt (Rogers, 1942). Eerste publicaties, onder meer over de uitkomsten van zijn therapeutische invalshoek, verschenen reeds in de jaren vijftig (bijvoorbeeld Rogers & Dymond, 1954). Een groot aantal onderzoekspublicaties volgde, waarbij nut en noodzaak van de zogenaamde faciliterende condities werden aangetoond. Eind jaren zestig van de vorige eeuw trok Rogers, die door de American Psychological Association inmiddels onderscheiden was met de Distinguished Scientific Forum 137

3 Roelf Jan Takens en Wies Verheul 138 Contribution Award (1956) 1, zich terug uit de onderzoekswereld. Dit betekende een terugval in het onderzoek op het gebied van de CCT (zie Takens, 2004). Rond 1980 kreeg het onderzoek een nieuwe impuls, met name het procesonderzoek (Rice & Greenberg, 1984), dat sindsdien een prominente plaats inneemt binnen het domein van de cliëntgerichte psychotherapie. De werkzaamheid van processen die vanuit het theoretische kader worden verondersteld is inmiddels ruimschoots aangetoond (Greenberg & Pascual-Leone, 2006; Elliott, 2010). Zo blijkt bijvoorbeeld uit onderzoek dat empathie samenhangt met en voorspellend is voor de uitkomst van therapie (Elliott e.a., 2011; Watson, Steckley & McMullen, 2014). Hedendaags procesonderzoek richt zich vooral op de werkzaamheid van emotional processing: het (h)erkennen van emoties, het reguleren ervan, er betekenis aan geven en het transformeren van maladaptieve emoties (zie bijvoorbeeld Greenberg, Auszra & Hermann, 2007; Pascual-Leone & Greenberg, 2008; Watson e.a., 2011; Holowaty & Paivio, 2012). De belangstelling voor onderzoek op het gebied van therapeutische processen is in CCT-kring altijd groter geweest en gebleven dan outcome-onderzoek, passend binnen de traditie van de aandacht die naar het therapieproces uitgaat (Van Doesum & Takens, 2011, 2013). Nochtans is er een toenemende aandacht voor effectstudies te zien (zie de overzichten in de opeenvolgende edities van Bergin & Garfield s handbook of psychotherapy and behavior change; Greenberg, Elliott & Lietaer, 1994; Elliott, Greenberg & Lietaer, 2004; Elliott e.a., 2013). Onderzoeksoverzichten c.q. meta-analysen Werden er in het handboek van Bergin en Garfield in 1994 nog maar 37 studies besproken waarbij ten minste een controlegroep was betrokken, in 2004 waren dat er al 112 (waaraan in totaal cliënten deelnamen). Het meest recente overzicht van Elliott e.a. (2013) is gebaseerd op 191 studies, waarin meer dan cliënten betrokken zijn. In dit laatste overzicht kwamen Elliott e.a. (2013) op basis van pre-postvergelijkingen (N=199) uit op een effect size (ES) van.95. Bij follow-up bleef dit effect gehandhaafd en nam zelf iets toe (ES = 1.05 bij follow-up na 1-11 maanden; ES = 1.11 bij follow-up > 12 maanden). Hoewel CCT geen klachtgerichte benadering is, bleek het effect van de therapie relatief het sterkst op instrumenten die met name symptomen meten (zoals de CORE). Om te bepalen in hoeverre veranderingen door de therapie zijn teweeggebracht of ook zonder therapie zouden zijn opgetreden, zijn gecontroleerde studies uitgevoerd. Op grond van 59 studies, waarbij cliënten in de behandelconditie en in de controleconditie (meestal wachtlijstgoepen), bleek het effect nog steeds groot (ES =.81). Bij ongeveer de helft van deze studies is de toewijzing aan de behandel- of controlecondities gerandomiseerd. (Meta)analyse van alleen deze gerandomiseerde studies leverde exact dezelfde effectgrootte op (ES =.81).

4 Aldus kan gesteld worden dat cliëntgerichte psychotherapie tot veranderingen leidt, die stabiel zijn over de tijd heen en niet zouden zijn opgetreden zonder therapeutische interventie. Om te bepalen hoe de resultaten van cliëntgerichte psychotherapie zich verhouden tot andere vormen van psychotherapie is in een 100-tal studies cliëntgerichte therapie vergeleken met een andere vorm van therapie, onder andere cognitieve gedragstherapie (CGT). 28 vergelijkingen vielen ten gunste uit voor de andere vormen van cliënt gerichte psychotherapie, 26 waren in het voordeel van CCT, bij de overige bleek er geen verschil. Een evenwichtig beeld dus, wat ook in de metaanalyse tot uitdrukking kwam in een niet-significant verschil van ES =.02. Omdat cognitieve gedragstherapie veelal als eerstekeuzebehandeling wordt aangemerkt, hebben Elliott e.a. (2013) hun meta-analyse nog toegespitst op een vergelijking tussen CCT en CGT in 76 studies. Er bleek een verschil van ES =.13 in het voordeel van CGT. Echter, wanneer gecorrigeerd werd voor researcher allegiance, verbleekte dit (significante) verschil totaal. Deze uitkomst komt overeen met de conclusie die Cuijpers e.a. (2012) trokken ten aanzien van de werkzaamheid van traditionele non-directive supportive therapy (NDST). Deze in onze ogen gedateerde therapievorm wordt in onderzoek nog wel eens als placebobehandeling geïncludeerd. Cuijpers e.a. (2012) waren nieuwsgierig naar de effecten van deze placebotherapie als zodanig en voerden een metaanalyse uit over 31 studies, gericht op de behandeling van depressieve stoornissen. Zij concludeerden dat ook non-directive supportive therapy als zodanig effectief is (g = 0.58; 95% CI: ). Overigens wel iets minder effectief dan andere therapieën (g = -0.20; 95% CI: tot -0.08), maar niet significant verschillend ten opzichte van CGT, terwijl ook hier de verschillen verdwijnen wanneer voor researcher allegiance gecorrigeerd wordt. Naturalistisch onderzoek Hoewel veel geld en energie gestoken wordt in gerandomiseerd klinisch onderzoek en de uitkomsten daarvan als maatgevend voor de evidentie van een therapievorm worden beschouwd, mag ons inziens (uitkomsten van) naturalistisch onderzoek niet uit het oog worden verloren. Derhalve attenderen wij hier nog graag op het onderzoek van Stiles en collega s in Engeland waarbij CCT, CGT en psychodynamische therapie (PDT) in 32 eerstelijnsvoorzieningen is vergeleken (Stiles, e.a., 2006; Stiles e.a., 2008). Vanwege het grote aantal deelnemende patiënten (N = 5.613, waarvan in CGT-behandeling, in CCT en 791 in PDT) zijn de uitkomsten hiervan vergelijkbaar met die van experimenteel opgezette RCT s. Pre-postvergelijkingen op de CORE-OM leverde geen significante verschillen op tussen de onderscheiden groepen. Gemiddeld genomen was er sprake van een effectgrootte van Forum 139

5 ROM-metingen Roelf Jan Takens en Wies Verheul 140 Interessante gegevens ten aanzien van de werkzaamheid van psychotherapie leveren ook de tegenwoordige ROM-metingen op. In haar proefschrift presenteerde De Jong (2012) de eerste systematisch verzamelde ROM-data gebaseerd op de Outcome Questionnaire (OQ-45, Lambert e.a., 2004) in Nederland. De verzamelde ROM-data waren afkomstig van 97 psychotherapeuten met verschillende therapeutische oriëntaties (respectievelijk cognitief-gedragstherapeutisch, psychodynamisch, cliëntgericht, systemisch en integratief). Hieruit blijkt dat cognitieve gedragstherapie het snelst een verbetering te zien geeft (gevolgd door een lichte terugval) en dat cliëntgerichte psychotherapie uiteindelijk de grootste verbetering te zien geeft (Verheul, Timman & Takens, 2015). Overzicht afzonderlijke studies In de bijlage treft u een overzicht aan van de belangrijkste studies die de werkzaamheid van cliëntgerichte psychotherapie ondersteunen. In het overzicht hebben wij ons op één uitzondering na beperkt tot gecontroleerde studies. Conclusie Concluderend kan gesteld worden dat cliëntgerichte psychotherapie (CCT) wel degelijk een evidencebased behandeling is. Dit blijkt uit verschillende soorten empirisch onderzoek: pre-posttherapiemetingen, (gerandomiseerd) gecontroleerd onderzoek en naturalistische studies (waaronder ROM). Vergelijkingsstudies tonen ruwweg dezelfde uitkomsten met andere vormen van psychotherapie (waaronder cognitieve gedragstherapie). Noten 1 Later werd Rogers ook nog onderscheiden met de Distinguished Professional Award (1973). Correspondentie-adres rjtakens@gmail.com

6 Literatuur Cooper, M., O Hara, M., Schmid, P.F., & Wyatt, G. (Eds.) (2007, 2013). The handbook of person-centered therapy. London: Palgrave. Cuijpers, P., Driessen, E., Hollon, S.D., Oppen, P. van, Barth, J., & Andersson, G. (2012). The efficacy of non-directive supportive therapy for adult depression. Clinical Psychological Review, 32, Doesum, N.J. van & Takens, R.J. (2011). Geïntegreerde evidentie; Over wetenschappelijk onderzoek in de cliëntgerichte psychotherapie. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie, 49, Doesum, N.J. van & Takens, R.J. (2013). A wide array research model for providing evidence in personcentered psychotherapies, or what we can learn from LOFAR. Person-Centered and Experiential Psychotherapy, 12, Elliott, R. (2010). Psychotherapy change process research: realizing the promise. Psychotherapy Research, 20, Elliott, R., Bohart, A.C., Watson, J.C., & Greenberg, L.S. (2011). Empathy. Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training, 48, Elliott, R., Watson, J.C., Goldman, R.N., & Greenberg, L.S. (2004). Learning emotion-focused therapy: The process-experiential approach to change. Washington, DC: American Psychological Association. Elliott, R., Watson, J., Greenberg, L.S., Timulak, L., & Freire, E. (2013). Research on humanisticexperiential psychotherapies. In: M.J. Lambert (Ed.), Bergin & Garfield s handbook of psychotherapy and behavior change (6th ed.) (pp ). New York: Wiley. Elliott, R., Greenberg, L.S., & Lietaer, G. (2004). Research on experiential psychotherapies. In: M.J. Lambert (Ed.), Bergin & Garfield s handbook of psychotherapy and behavior change (5th ed., pp ). New York: Wiley. Greenberg, L.S., Elliott, R., & Lietaer, G. (1994). Research on experiential psychotherapies. In: A.E. Bergin & S.L. Garfield (Eds.). Handbook of psychotherapy and behavior change (4th ed., pp ). New York: Wiley. Greenberg, L.S, Rice, L.N., & Elliott, R. (1993). Facilitating emotional change: The moment-by-moment process. New York: Guilford. Greenberg, L.S., Auszra, L., & Herrmann, I.R. (2007). The relationship among emotional productivity, emotional arousal and outcome in experiential therapy of depression. Psychotherapy Research, 17, Greenberg, L.S., & Pascual-Leone, A. (2006). Emotions in psychotherapy: A practice-friendly research review. Journal of Clinical Psychology, 62, Holowaty, K.A., & Paivio, S.C. (2012). Characteristics of client-identified helpful events in emotionfocused therapy for child abuse trauma. Psychotherapy Research, 22, Jong, K. de (2012). A change for change: Building an outcome monitoring feedback system for outpatient mental health care. Doctoral dissertation, Leiden University. Lambert, M.J., Morton, J.J., Hathfield, D., Harmon, C., Hamilton, S., Reid, R.C., e.a. (2004). Administration and scoring manual for the OQ-45-2 (Outcome questionnaire). Wilmington: American Professional Credentialing Services LLC. Lietaer, G., Vanaerschot, G., Snijders, J.A., & Takens, R.J. (2008). Handboek gesprekstherapie; De persoonsgerichte benadering. Utrecht: De Tijdstroom. Pascual-Leone, A., & Greenberg, L.S. (2008) Emotional processing in experiential therapy: why the only way out is through. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 75, Rice, L.N., & Greenberg, L.S. (1984). Patterns of change: Intensive analysis of psychotherapy process. New York: Guilford Press. Rogers, C.R. (1942). Counseling and psychotherapy. Boston: Houghton Mifflin. Rogers, C.R. (1951). Client-centered therapy. Its current practice, implications, and theory. Boston: Houghton Mifflin. Rogers, C.R., & Dymond, R.F. (1954). Psychotherapy and personality change. Chicago: University of Chicago Press. Sachse, R. (1990). Concrete interventions are crucial: The influence of the therapist s processing proposals on the client s interpersonal exploration in client-centered therapy. In: G. Lietaer, J. Rombauts & R. Van Balen (Eds.). Client-centered and experiential psychotherapy in the nineties (pp ). Leuven: Leuven University Press. Forum 141

7 Roelf Jan Takens en Wies Verheul 142 Stiles, W.B., Barkham, M, Twigg, E., Mellor-Clark, J., & Cooper, M. (2006). Effectiveness of cognitivebehaviourial, person-centred, and psychodynamic therapies as practiced in UK national health service settings. Psychological Medicine, 36, Stiles, W.B., Barkham, M., Mellor-Clark, J., & Connell, J. (2008). Effectiveness of cognitive-behavioural, person-centred, and psychodynamic therapies as practiced in UK primary care routine practice: replication in a larger sample. Psychological Medicine, 38, Takens, R.J. (2004). Luctor et emergo: Opkomst, ondergang en wederopstanding van het cliëntgerichte onderzoek. In: M. Leijssen & N. Stinckens (red.), Wijsheid in gesprekstherapie (pp ). Leuven: Universitaire Pers. Verheul, W., Timman, R., & Takens, R.J. (2015). Monitoring van cliëntgerichte psychotherapieën. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie, 53, in druk. Watson, J.C., McMullen, E.J., Prosser, M.C., & Bedard, D.L. (2011). An examination of the relationships among clients affect regulation, in-session emotional processing, the working alliance, and outcome. Psychotherapy Research, 21, Watson, J.C., Steckley, J.C., & McMullen, P.L. (2014). The role of empathy in promoting change. Psychotherapy Research, 24, Bijlage I In dit overzicht treft u de belangrijkste studies aan die de werkzaamheid van cliëntgerichte psychotherapie ondersteunen. In chronologische volgorde komen eerst de meer traditionele vormen van cliëntgerichte psychotherapie aan bod, gevolgd door de meer recente uitwerkingen ervan, in het bijzonder de proces-experiëntiële psychotherapie. In het overzicht hebben wij ons beperkt tot gecontroleerde studies: randomized clinical trials, vergelijkend effectonderzoek en onderzoek waarbij ten minste een controlegroep (treatment as usual en/of een wachtlijstgroep) betrokken is. Een uitzondering hebben we gemaakt voor een naturalistische studie die vanwege het grote aantal betrokken patiënten (N= 5.613) van bijzonder belang is. Meyer, A.E. (1981). The Hamburg short psychotherapy comparison experiment. Psychotherapy and Psychosomatics, 35, Blowers, C., Cobb, J., & Mathews, A. (1987). Generalised anxiety: A controlled treatment study. Behaviour Research and Therapy, 25, Borkovec, T.D., & Mathews, A. (1988). Treatment of nonphobic anxiety disorders: A comparison of nondirective, cognitive, and coping desensitization therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, Teusch, L. (1990). Positive effects and limitations of client-centered therapy with schizophrenic patients. In: G. Lietaer, J. Rombauts & R. Van Balen (Eds.). Client-centered and experiential psychotherapy in the nineties (pp ). Leuven: Leuven University Press. Grawe, K., Caspar, F., & Ambühl, H. (1990). Differentielle Psychotherapieforschung: Vier Therapieformen im Vergleich. Zeitschrift für Klinische Psychologie, 19, Shear, K.M., Pilkonis, P.A., Cloitre, M., & Leon, A.C. (1994). Cognitive behavioral treatment compared with nonprescriptive treatment of panic disorder. Archives of General Psychiatry, 51, Paivio, S.C., & Greenberg, L.S. (1995). Resolving unfinished business : Efficacy of experiential therapy using empty-chair dialogue. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63, Wickberg, B., & Hwang, C.P. (1996). Counselling of postnatal depression: A controlled study on a population based Swedish sample. Journal of Affective Disorders, 39, Stanley, M.A., Beck, J.G., & Glassco, J.D. (1996). Treatment of generalized anxiety in older adults: A preliminary comparison of cognitive-behavioral and supportive approaches. Behavior Therapy, 27, Teusch, L., Böhme, H., & Gastpar, M. (1997). The benefit of an insight-oriented and experiential approach on panic and agoraphobia symptoms. Psychotherapy & Psychosomatics, 66,

8 Greenberg, L.S., & Watson, J. (1998). Experiential therapy for depression: Differential effects of clientcentered relationship conditions and process experiential interventions. Psychotherapy Research, 8, Ward, E., King, M., Lloyd, M., Bower, P. Sibbald, B., Farrelly, S. e.a. (2000). Randomised controlled trial of non-directive counselling, cognitive-behaviour therapy, and usual general practitioner care for patients with depression. British Medical Journal, 321, Zie ook over hetzelfde onderzoek: King, M., Sibbald, B., Ward, E., Bower, P., Lloyd, M., Gabbay, M., e.a. (2000). Randomised controlled trial of non-directive counselling, cognitive-behavior therapy and usual general practitioner care in the management of depression as well as mixed anxiety and depression in primary care. Health Technology Assessment, 4, Tarrier, N., Kinney, C., McCarthy, E., Humphreys, L., Wittkowski, A., & Morris, J. (2000). Two-year follow-up of cognitive-behavioral therapy and supportive counseling in the treatment of persistent symptoms in chronic schizophrenia. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68, Paivio, S.C., & Nieuwenhuis, J.A. (2001). Efficacy of Emotion Focused Therapy for adult survivors of child abuse: A preliminary study. Journal of Traumatic Stress, 14, Washington, O.G.M. (2001). Using brief therapeutic interventions to create change in self-efficacy and personal control of chemically dependent women. Archives of Psychiatric Nursing, 15, Teusch, L., Böhme, H., Finke, J., & Gastpar, M. (2001). Effects of client-centered psychotherapy for personality disorders alone and in combination with psychopharmacological treatment: An empirical follow-up study. Psychotherapy & Psychosomatics, 70, Cooper, P. J., Murray, L., Wilson, A., & Romaniuk, H. (2003). Controlled trial of the short- and longterm effect of psychological treatment of post-partum depression. British Journal of Psychiatry, 182, Watson, J. C., Gordon, L. B., Stermac, L., Kalogerakos, F., & Steckley, P. (2003). Comparing the effectiveness of process-experiential with cognitive-behavioral psychotherapy in the treatment of depression. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 71, Murray, L., Cooper, P.J., Wilson, A., & Romaniuk, H. (2003). Controlled trial of the short- and longterm effect of psychological treatment of post-partum depression. British Journal of Psychiatry, 182, Dessaulles, A., Johnson, S.M., & Denton, W.H. (2003). Emotion-focused therapy for couples in the treatment of depression: A pilot study. American Family Therapy, 31, Barbe, R.P., Bridge, J.A., Birmaher, B., Kolko, D.J., & Brent, D.A. (2004). Lifetime history of sexual abuse, clinical presentation, and outcome in a clinical trial for adolescent depression. Journal of Clinical Psychiatry, 65, Kissane, D.W., Grabsch, B., Clarke, D.M., Christie, G., Clifton, D., Gold, S., e.a. (2004). Supportiveexpressive group therapy: The transformation of existential ambivalence into creative living while enhancing adherence to anti-cancer therapies. Psycho-Oncology, 13, Wetzel, H., Szegedi, A., Scheurich, A., Lörch, B., Singer, P., Schläfke, D. e.a. (2004). Combination treatment with nefazodone and cognitive-behavioral therapy for relapse prevention in alcoholdependent men: A randomized controlled study. Journal of Clinical Psychiatry, 65, Milgrom, J., Negri, L.M., Gemmil, A.W., McNeil, M., & Martin, P.R. (2005). A randomized controlled trial of psychological interventions for postnatal depression. British Journal of Clinical Psychology, 44, Jacobs, S., & Bangert, M. (2005). Effekte und Prozessmerkmale der klientenzentrierten Gespråchspsychotherapie bei Alkoholismus. Gesprächspsychotherapie und Personzentrierte Beratung, 2, Goldman, R.N., Greenberg, L.S., & Angus, L. (2006). The effects of adding emotion-focused interventions to the client-centered relationship conditions in the treatment of depression. Psychotherapy Research, 16, Stice, E., Burton, E., Bearman, S.K., & Rohde, P. (2007). Randomized trial of brief depression prevention program: An elusive search for a psychosocial placebo control condition. Behaviour Research and Therapy, 45, Forum 143

9 Roelf Jan Takens en Wies Verheul 144 Manne, S.L., Rubin, S., Edelson, M., Rosenblum, N., Bergman, C., Hernandez, E., e.a. (2007). Coping and communication-enhancing intervention versus supportive counseling for women diagnosed with gynecological cancers. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 75, Greenberg, L.J., Warwar, S.H., & Malcolm, W. (2008). Differential effects of emotion-focused therapy and psycho-education in facilitating forgiveness and letting go of emotional injuries. Journal of Counseling Psychology, 55, Stiles, W.B., Barkham, M., Mellor-Clark, J., & Connell, J. (2008). Effectiveness of cognitive-behavioural, person-centred, and psychodynamic therapies in UK primary-care routine practice: Replication in a larger sample. Psychological Medicine, 38, Cuijpers, P., Straten, A. van, Andersson, G., & Oppen, P. van (2008). Psychotherapy for depression in adults: a meta-analysis of comparative outcome studies. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 76, Schützmann, K, Schützmann, M., & Eckert J.(2010). Wirksamkeit von ambulanter Gesprächspsychotherapie bei Bulimia nervosa : Ergebnisse einer randomisiert-kontrollierten Studie. Psychotherapie, Psychosomatik, Medizinische Psychologie, 60, Greenberg, L., Warwar, S., & Malcolm, W. (2010). Emotion-focused couples therapy and the facilitation of forgiveness. Journal of Marital and Family Therapy, 36, Anderson, T., Fende Guajardo, J., Luthra, R., & Edwards, K.M. (2010). Effects of clinician-assisted emotional disclosure for sexual assault survivors: A pilot study. Journal of Interpersonal Violence, 25, Paivio, S.C., Jarry, J.L., Chagigiorgis, H., Hall, I., & Ralston, M. (2010). Efficacy of two versions of emotion-focused therapy for resolving child abuse trauma. Psychotherapy Research, 20, Stice, E., Rohde, P., Gau, J.M., & Wade, E. (2010). Efficacy trial of a brief cognitive-behavioral depression prevention program for high-risk adolescents: Effects at 1- and 2-year follow-up. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 78, Greenberg, L., & Watson, J. (2010). Experiential therapy of depression: Differential effects of clientcentered relationship conditions and process experiential interventions. Psychotherapy Research, 8, Pascual-Leone, A., Bierman, R., Arnold, R., & Stasiak, E. (2011). Emotion-focused therapy for incarcerated offenders of intimate partner violence: A 3-year outcome using a new whole-sample matching method. Psychotherapy Research, 21, Cuijpers, P., Driessen, E., Hollon, S.D., Oppen, P. van, Barth, J., & Andersson, G. (2012). The Efficacy of non-directive supportive therapy for adult depression: a meta-analysis. Clinical Psychology Review, 32, Compare, A., Calugi, S., Marchesini, G., Molinari, E., & Dalle Grave, R. (2013). Emotion-Focused Therapy and dietary counseling for obese patients with binge eating disorder: A propensity scoreadjusted study. Psychotherapy and Psychosomatic, 82, Zie ook: Compare, A., Calugi, S., Marchesini, G., Shonin, E., Grossi, E., Molinari, E., e.a. (2013). Emotionally focused group therapy and dietary counseling in binge eating disorder: Effect on eating disorder psychopathology and quality of life. Appetite, 71, Szigethy, E., Bujoreanu, S.I., Youk, A.O, Weisz, Benhayon, D., Fairclough, D., e.a. (2014). Randomized efficacy trial of two psychotherapies for depression in youth with inflammatory bowel disease. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 53, King, M., Marston, L., & Bower, P. (2014). Comparison of non-directive counselling and cognitive behaviour therapy for patients presenting in general practice with an ICD-10 depressive episode: a randomized control trial. Psychological Medicine, 44,