Naar een metropolitane voedselstrategie

Transcriptie

1 Naar een metropolitane voedselstrategie

2

3 Naar een metropolitane voedselstrategie

4

5 Inhoudsopgave Voorwoord 6 Vier jaar Proeftuin Amsterdam 8 Vier jaar Proeftuin Amsterdam: bereikte resultaten 9 Samenwerken aan een metropolitane voedselstrategie 19 Mogelijk programma voor onderzoek en beleid 32 Projecten Proeftuin Amsterdam 38 Boerderijeducatie Amsterdam 39 Moestuin stadslandgoed Klarenbeek 41 Schooltuinen en meer 42 Amsterdam, lekker regionaal 44 Streekmaaltijd Tuinen van West 46 Lunch op de basisschool: pilot Tijd Voor Eten op t Koggeschip 48 Gezonde schoolkantines Smaken Festival Amsterdam Zuidoost Jaar Food Center Amsterdam 54 Beroepsonderwijs in de voedselketen 56 Bedrijfsrestaurants gemeente Amsterdam 59 Scriptie Slotermeer De gezonde wijk 61 Symposia 63 Bijlage 68 Kalender Colofon 76

6 Voorwoord Voedsel is weer terug op de stedelijke en regionale agenda s. Het pionierswerk van Amsterdam heeft in binnenland en buitenland veel aandacht getrokken. Dit boekje illustreert op beknopte wijze de voornaamste activiteiten die door Amsterdam in het kader van Proeftuin Amsterdam sinds augustus 2006 zijn ondernomen. Hoogtepunt was het jaar 2009 waarin Amsterdam onder de titel Stad van 1001 Smaken, Hoofdstad van de Smaak was. Deze titel gaf ons de gelegenheid om brede aandacht te vragen voor een aantal acties van Proeftuin Amsterdam. In januari 2010 is deze titel overgedragen aan s Hertogenbosch. Dit is een goede gelegenheid voor een overzicht. Proeftuin Amsterdam is in 2006, met mijn ondersteuning als wethouder, gestart door een enthousiast team van mensen uit bedrijfsleven, onderwijs, gemeente en provincie. Minister Verburg raakte met haar bezoek aan Amsterdam ook enthousiast voor het idee van een voedselstrategie. Ook de provincie Noord-Holland zag raakvlakken met haar campagnes voor eten van de boer. En inmiddels was men in Zaanstad gestart met First in Food, waarmee opnieuw weer aandacht werd gevraagd voor de traditie van de voedselproductie in de Zaanstreek. Deze betrokkenheid van vele kanten heeft in 2007 geleid tot een Agenda Proeftuin Amsterdam waar naast Amsterdam ook de provincie Noord-Holland, ministerie van LNV en de gemeente Zaanstad hun handtekening onder hebben gezet. Inmiddels zijn we bijna vier jaar verder. Tijd om voor Amsterdam de balans op te maken. Marijke van Schendelen die vanaf het eerste uur nauw bij Proeftuin Amsterdam betrokken is geweest, geeft in de vorm van een essay aan wat de betekenis van Proeftuin is geweest tot nu toe en blikt ook voorzichtig vooruit. Voorzichtig omdat besluiten over het programma komende tijd nog genomen moeten worden. Naast illustraties van enkele spraakmakende activiteiten, bevat dit boekje in de bijlage tevens een overzicht van de activiteiten die onder de titel Amsterdam Stad van 1001 Smaken hebben plaatsgevonden. 6 Proeftuin Amsterdam

7 Boerderijbezoek van schoolklassen aan boerderijen in de omgeving en proefprojecten met lunches op basisscholen zijn met veel enthousiasme ontvangen en ook in schoolkantines en bedrijfsrestaurants groeit aandacht voor gezond en lekker. Ik ben blij dat de Amsterdamse gemeenteraad ons ruimte gaf voor het pionierswerk dat met Proeftuin Amsterdam is verricht. Ook ben ik er trots op om te kunnen constateren dat het belang van gezond en duurzaam voedsel bij de overheid op alle niveaus is geland. Andere steden in Nederland volgen inmiddels ons voorbeeld. Zoals dit boekje laat zien heeft Amsterdam in 2009 breed invulling gegeven aan de titel Hoofdstad van de Smaak. In 2010 is het de opgave voor s-hertogenbosch om de fakkel over te nemen en samen met andere steden en overheden mee te werken aan het tot stand brengen van een gezonde en duurzame voedselpolitiek in Nederland. Wethouder Marijke Vos Naar een metropolitane voedselstrategie 7

8 Vier jaar Proeftuin Amsterdam 8 Proeftuin Amsterdam

9 Vier jaar Proeftuin Amsterdam: bereikte resultaten Inspiratiebron: London Food Strategy In het najaar 2006 organiseerde de Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam een regionale netwerkbijeenkomst onder de titel Eten - schakel tussen stad en streek. De inspiratiebron was in feite de London Food Strategy, die in 2006 door de London Development Agency onder leiding van Ken Livingstone was vastgesteld met als titel: Better Food for London: the Mayor s London Food Strategy. Op de daarbij georganiseerde conferentie begin 2007 betoonde wethouder Marijke Vos commitment van Amsterdam, waarmee het zich schaarde in een reeks van stedelijke regio s in binnen- en buitenland. Dit leidde in het voorjaar 2007 tot de start van Proeftuin Amsterdam, waarbij de krachten werden gebundeld van de gemeenten Amsterdam en Zaanstad, de provincie Noord-Holland, het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en de Stuurgroep het Groene Hart. De Dienst Ruimtelijke Ordening van Amsterdam is hierbij naast initiatiefnemer ook de sturende kracht. Beleidsdoelen zijn: het programmatisch verbinden van stad en ommeland, het verduurzamen van de voedselketen, het benadrukken van gezondheids- en kwaliteitsaspecten van voedsel, het versterken van een kennisnetwerk, regionaal, nationaal en internationaal, het benutten van voedsel als sociaal bindmiddel. Proeftuin Amsterdam heeft samen met burgers, agrarische netwerken en marktpartijen in vier jaar vele dwarsverbanden gestimuleerd en daarbij behorende activiteiten gerealiseerd om deze doelen te versterken. Het belang van een duurzame voedselstrategie is onlosmakelijk verbonden met het democratiseren van de voedselketen door versterking van kennis van en invloed op de productie-, verwerking- en distributiefactoren van voedsel bij de gewone burgers. Een culturele voorhoede legt zich niet meer neer bij een rol als consument alleen. Hiermee komt het belang van een Naar een metropolitane voedselstrategie 9

10 duurzame voedselstrategie pregnant op de publieke agenda in de Amsterdamse regio. Amsterdam Hoofdstad van de Smaak: concentratie van activiteiten Proeftuin Amsterdam benutte het jaar 2009 om het beleidsprogramma en de daaruit voortvloeiende activiteiten meer publieke bekendheid te geven en het draagvlak te versterken. In het bijzonder werd gebruik gemaakt van het predicaat Amsterdam Hoofdstad van de Smaak in het kader van de nationale actie De Week van de Smaak. Deze actie wordt landelijk gesteund door het ministerie van LNV, de Volkskrant, de NS, een aantal cateraars en vele andere spelers in het food-veld, met als doel om aandacht te vragen voor streeken seizoensproducten met duurzame herkomst, waarbij uiteraard smaak centraal staat. Amsterdam volgde hierin Zwolle op en werd gesteund door een reeks van ambassadeurs met oudburgemeester Ed van Thijn als ere-ambassadeur en Johannes van Dam als belangrijke Smaakmaker. Inmiddels is het predicaat Amsterdam Hoofdstad van de Smaak in januari 2010 overgedragen aan s Hertogenbosch. Onder de titel Amsterdam Stad van 1001 Smaken werd het belang van lekker, gezond en duurzaam voedsel in het licht geplaatst van het multiculturele karakter van de hoofdstad met 176 nationaliteiten. Een uitgebreid programma met vele partijen in en rond Amsterdam was het resultaat in de Week van de Smaak van 20 tot en met 27 september Het Food Center Amsterdam was daarbij een belangrijke participant evenals de stadsdelen. Veel van de activiteiten werden opgeluisterd door wethouder Marijke Vos en stadsdeelportefeuillehouders. En het Food Center werd bij verschillende gelegenheden vereerd met bezoeken van Burgemeester Job Cohen, minister Gerda Verburg van LNV en gedeputeerde van Noord- Holland Jaap Bond. Verbinden Stad en Land: streekmarkten en boerderijbezoek Proeftuin Amsterdam heeft vanaf 2006 verschillende regionale netwerkbijeenkomsten georganiseerd met het doel private partijen uit stad en ommeland met elkaar te verbinden. Boeren, burgers en marktpartijen gingen zakelijke connecties aan, maar legden ook de verschillende organisatorische knelpunten op tafel, zoals de moeizame bundeling 10 Proeftuin Amsterdam

11 van aanvoer van producten. Ook de Kamer van Koophandel Amsterdam organiseerde een netwerkbijeenkomst in april 2009 (H)eerlijke kansen in de regio met het doel om stedelijke netwerken en marktpartijen uit het ommeland met elkaar in contact te brengen. Versterking van de afzet van regionale producten in de stad werd in 2009 expliciet mogelijk dankzij financiële steun van het VSB-fonds. Proeftuin Amsterdam heeft in samenwerking met Slow Food Amsterdam en Pure Markt, en dankzij het enthousiasme bij een aantal stadsdelen streekmarkten georganiseerd in die delen van Amsterdam, waarin dat een betrekkelijk nieuw fenomeen was. Hierdoor kwamen vele Amsterdammers in contact met producten uit de regio en vonden tal van ondernemers uit het Groene Hart, Waterland en andere delen van Nederland hun weg naar de stad. Deels werden de streekmarkten gekoppeld aan andere stedelijke activiteiten, zoals aan het Duurzaamheidsfestival in het Westerpark en aan het Sloterplasfestival, deels stond de markt op zichzelf zoals in het voorjaar in het Amstelpark. In de Week van de Smaak vonden markten plaats in het Oosterpark, in Amsterdam-Zuidoost en op het Food Center. Ook Smaakexplosies in Zaandam verbond stad en land. De markten werden door zowel de ondernemers als door de stedelingen als een succes ervaren. Deze eenmalige actie van Proeftuin Amsterdam vindt hopelijk een vervolg vanwege het bewezen succes. In Amsterdam-Noord is eind september 2009 een wekelijkse streekmarkt gestart. De wekelijkse Naar een metropolitane voedselstrategie 11

12 markten op de Noordermarkt, de Nieuwmarkt en het Haarlemmerplein en de jaarlijkse markt op het Stadionplein zijn daarmee niet meer de enige markten in Amsterdam die uitdrukkelijk de verbinding leggen tussen stad en land. Op initiatief van Proeftuin Amsterdam en eveneens met steun van het VSB-fonds is er inmiddels een netwerk van scholen en boerderijen die elkaar weten te vinden. Schoolklassen brengen een dag door op een van de boerderijen in de omgeving van Amsterdam: Waterland, Amstelland en de Haarlemmermeer. Evenals in vele andere delen van het land is ook hier sprake van een groot enthousiasme, zowel bij de schoolkinderen als bij de boeren. Gezocht wordt naar een bestendiging van deze investering. Het zou daarmee tevens een versterking kunnen betekenen van de kennis die de Amsterdamse schoolkinderen al sinds jaar en dag opdoen via de schoolwerktuinen. In de Week van de Smaak vonden er andere grotere en kleinere acties plaats die stad en land met elkaar verbinden. Uitschieters zijn een streekmaaltijd in de Tuinen van West en de tour naar de boer. In de Tuinen van West konden stedelingen genieten van de agrarische producten uit hun eigen omgeving. Hiermee werd tevens de aandacht gevestigd op de plannen van de gemeente om de Westelijke stadsrand samen met de nog aanwezige agrarische bedrijven in de toekomst te reserveren voor zogenaamde stadslandbouw. Met de tour naar de boer werden vanuit de stad fietstochten georganiseerd in de omgeving van Amsterdam waarbij deelnemers konden proeven van de producten van de boeren. Gezond en lekker: kinderen centraal Proeftuin Amsterdam heeft als een van de speerpunten gezond en lekker eten op de basisschool. Er zijn verschillende scholen, zoals de Amstelmeerschool in Amsterdam- Noord die als voorbeeld kunnen dienen. Dagelijks kunnen kinderen daar een warme lunch krijgen. Ook op t Koggeschip in Geuzenveld worden regelmatig heerlijke lunches geserveerd aan de kinderen. 12 Proeftuin Amsterdam

13 Proeftuin Amsterdam is samen met de GGD Amsterdam, DMO, DWI, het onderwijsveld, de Ondernemerskring Sociale Sector Amsterdam (OSA) en het ROC een traject gestart om basisscholen te voorzien van directe en achtergrondinformatie rond lunchen op school. Dit betreft niet alleen mogelijkheden voor menu s in de vorm van een Lunchwaaier, maar ook financiële rekenmodellen, mogelijke opleidingstrajecten voor de begeleiders en kosten binnen de school. Negen scholen gaan hiermee binnenkort aan de slag. Om het belang van een goede schoollunch onder de aandacht te brengen heeft Proeftuin Amsterdam in de Week van de Smaak een grote kinderlunch in de Tolhuistuin georganiseerd voor 350 kinderen van vijf basisscholen in Amsterdam- Noord. De Lunchwaaier werd hierbij aangeboden aan wethouder Marijke Vos. De gezonde schoolkantine is een ander speerpunt van Proeftuin Amsterdam. In de Week van de Smaak vonden Eat & Jamsessies plaats op het ROC ASA in Amsterdam-Noord en op het NOVA- College in Amsterdam-West. Naast de steun van ambtelijke diensten en stadsdelen kon Proeftuin Amsterdam hierbij ook rekenen op Rabobank Amsterdam-Noord, Campina en de Colour Kitchen. Het parlement heeft in november 2009 voorgesteld dat in 2014 alle schoolkantines gezond eten moeten aanbieden. Met deze speerpunten tracht Proeftuin Amsterdam met name kinderen zich bewust te laten zijn van het belang van gezond voedsel en hun kansen op een gezond leven. Het kan daarmee een van de signalen zijn tegenover de cultuur van fastfood die inmiddels breed verankerd is in onze samenleving. Het is volstrekt geaccepteerd dat niet alleen binnenshuis, maar ook buitenshuis, vele kinderen en jongelui op straat een vette hap naar binnen werken. Dat de omslag naar gezond en lekker niet eenvoudig zal zijn, is duidelijk. Voedsel als sociaal bindmiddel: Amsterdam Stad van 1001 Smaken Proeftuin Amsterdam vindt dat voedsel meer is dan een verzameling eiwitten, vetten en koolhydraten. De culturele betekenis van voedsel is evident. Het belang van maaltijden en gezonde en lekkere producten is niet alleen een individuele kwestie, maar kan grote betekenis hebben als sociaal bindmiddel. In vele culturen is dat vanzelfsprekend. In onze geïndividualiseerde samenleving, met bovendien een snuifje calvinisme, is op een begrafenis een plak cake genoeg en bij de Naar een metropolitane voedselstrategie 13

14 thee één koekje de norm. Voedsel of een overheerlijke maaltijd kan een van de instrumenten zijn ter versterking van de sociale cohesie in de Amsterdamse regio. De streekmarkten door het jaar heen en de activiteiten van de Week van de Smaak werden hiertoe doelbewust ingezet. Niet voor niets vond de Amsterdamse opening van de Week van de Smaak plaats in het multiculturele Oosterpark. Ook de Food Night in de Indische Buurt werkte animerend. Vooral Amsterdam Zuidoost pakte breed uit met een Festival van 1001 Smaken gedurende de Week van de Smaak en vele activiteiten, zoals Eten met je buren. In relatie hiermee heeft Amsterdam Stad van 1001 Smaken een brede communicatiecampagne ingezet, via affiches, advertenties, flyers en AT5. Met de Volkskrant als landelijke mediapartner en ondersteund door free publicity in de lokale bladen was hiermee sprake van een redelijk bereik. Duurzame voedselketens: Food Center Amsterdam als stedelijk knooppunt Op het Food Center Amsterdam stonden de activiteiten in de Week van de Smaak in het teken van duurzaamheid. Het Food Center vierde daarmee zijn 75-jarig bestaan. Gedurende de hele week vonden er naast de business as usual, publieke markten, maaltijden, rondleidingen en symposia plaats. In aanwezigheid van burgemeester Cohen werd bij de start van de week een elektrische vrachtwagen gepresenteerd, die inmiddels in serieproductie is genomen. Mokum Mariteam met de Canal Company als een van de initiatiefnemers presenteerde zich met schoon vervoer over water vanaf 2010 en uiteraard stond de herstructurering van het Food Center zelf geheel en al in het teken van een duurzame voedselketen. Het Food Center Amsterdam ontwikkelt zich als duurzaam logistiek knooppunt met ruimte voor 1001 smaken voor alle Amsterdammers. Het gebied, met de Markthal als rijksmonument, kan daarmee uitgroeien tot het publieke centrum van heerlijk, gezond en duurzaam voedsel, waarbij producenten, groothandelaren en consumenten elkaar treffen. Het zal op termijn ook ruimte bieden aan Food-leerwerktrajecten: het Food Lab, waarin onder andere het Nova-College en het ROC- Amsterdam participeren. Het Food Center Amsterdam gaat hiermee na 75 succesvolle jaren een nieuwe toekomst tegemoet. 14 Proeftuin Amsterdam

15 Ondernemend Amsterdam: duurzaam en toegankelijk Op initiatief van Proeftuin Amsterdam waren in de Week van de Smaak de gemeentelijke cateraars zeer actief met het presenteren van gezonde en biologische producten in de vele bedrijfsrestaurants van de gemeente Amsterdam. Ook vele ondernemers benutten de Week van de Smaak. Natuurwinkels, cateraars, horecaondernemers, kleinere bierbrouwerijen, chocolaterieën en anderen grepen de gelegenheid aan om in het kader van de nationale actie Week van de Smaak hun heerlijke en duurzame producten extra onder de aandacht te brengen. Het belang van gezond en lekker kan op een toenemend draagvlak rekenen in een periode van overvloed en welbehagen, waarbij het aantal calorieën dat genuttigd wordt al gauw het noodzakelijke overschrijdt, met allerlei gezondheidsproblemen van dien. In Het Parool van 31 oktober 2009 benadrukte Jaap Seidell, hoogleraar Gezondheidswetenschappen van de VU nog eens het belang van een toegankelijke en betaalbare markt. Hij voert hiertoe overleg met verschillende grootwinkelbedrijven om verse en gezonde producten in Amsterdam-West tegen een betaalbaar bedrag op de markt te laten zetten. Naar een metropolitane voedselstrategie 15

16 Een marktpartij als Albert Heijn speelt in op de vraag naar gezond en duurzaam voedsel met puur&eerlijk, waarbij verschillende duurzaamheidkeurmerken zijn gebundeld. AH dringt overigens ook aan op wetgeving op dit front, waarmee zij laat blijken het convenantkarakter van het rijksbeleid op het gebied van duurzaam voedsel te zwak te vinden. Ook McDonald s komt met initiatieven zoals gezonde slaatjes. Het is van groot belang dat niet alleen de gespecialiseerde winkels met een gezond aanbod komen, maar dat met name ook de grote ketens, die per definitie zijn ingesteld op een massa-aanbod, de omslag maken naar gezonde producten. Een interessant veld zou bijvoorbeeld ook de pizzamarkt kunnen zijn. Kennisuitwisseling en onderzoek: nationaal en internationaal Proeftuin Amsterdam heeft de afgelopen jaren niet alleen contacten onderhouden met Londen. Naast Nederlandse relaties met onder andere Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Amersfoort, vindt er ook wederzijdse uitwisseling van kennis wereldwijd plaats. New York, Boston en Berlijn werden om die reden bezocht door de Raad voor het Landelijk Gebied, met doorwerking naar Proeftuin Amsterdam. Het Europese PURPLE-Netwerk met als doel het versterken van de periurbane landbouw na 2013 wordt benut om hierin ook Amsterdam op de kaart te zetten; met een aantal Europese steden is door Proeftuin Amsterdam samen met AlimenTerra en Wageningen Universiteit gewerkt aan een Interreg-IV-programma met als doel het belang van duurzame voedselketens in metropolitane regio s. In het kader van deze activiteiten vonden in binnen- en buitenland vele presentaties van Proeftuin Amsterdam plaats, evenals uiteraard binnen de stad Amsterdam. De Week van de Smaak is door Proeftuin Amsterdam tevens benut als concentratiemoment van nationale en regionale kennisuitwisseling. Stad-Land-Arrangementen was de titel van het symposium dat georganiseerd was in samenwerking met Netwerk Platteland en andere partijen en dat dankzij de gastvrijheid van het Food Center aldaar plaats vond. In aanwezigheid van minister Verburg kwamen tweehonderd mensen uit geheel Nederland bijeen om kennis en ervaringen uit te wisselen over 16 Proeftuin Amsterdam

17 nieuwe verhoudingen tussen stad en platteland onder het motto een welvarend platteland begint in de stad. Jaap Bond, gedeputeerde van Noord-Holland opende een mede door de Raad voor het Landelijk Gebied georganiseerde netwerkbijeenkomst op het Food Center, waarin de regionale relatie tussen arbeidsmarkt en het onderwijsveld werd verstevigd. Waar gegeten wordt is werk is met First in Food in Zaanstad inmiddels tot een leidraad geworden en met de initiatieven rond het Food Lab ook in Amsterdam. Beide initiatieven streven er naar om leerwerktrajecten aan te bieden die food-gerelateerd zijn en daarmee adequaat kunnen inspelen op het belang van de foodsector in de regio rond het Amsterdam-Noordzeekanaal. Tenslotte dient vermeld te worden dat ook de Openbare Bibliotheek Amsterdam actief heeft bijgedragen aan de Week van de Smaak. Proeftuin Amsterdam heeft de afgelopen jaren verschillende onderzoeken uitgezet bij onderzoeksinstellingen als de WUR, de UVA en de HvA. Er zijn vele stageplaatsen bij Proeftuin Amsterdam bezet, voornamelijk van studenten van de HvA. Bijzondere aandacht verdient het Wibautcongres begin oktober in Amsterdam, georganiseerd door de de Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam in samenwerking met het ministerie VROM. Dankzij interventies van Proeftuin Amsterdam kregen Food and urban planning en food democracy daarbij volop de ruimte. In het bijzonder gold dat de inspirerende lezing van Tim Lang, professor of Food Policy aan de City University of London over Global food systems and regional food policies. Maarten Hajer, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving en hoogleraar politicologie aan de UvA legde op het Wibautcongres voor het bereiken van een duurzame toekomst de nadruk op het belang van steden in plaats van staten. Ook de lezingencyclus De toekomst van de landbouw en ons voedsel in de Rode Hoed in het najaar 2009 bracht het voedselvraagstuk in het hart van de stad. Conclusies Proeftuin Amsterdam heeft samen met vele anderen een eerste aanzet kunnen geven aan elementen van een regionale voedselstrategie. De beleidsdoelen waarmee Proeftuin Amsterdam is gestart kunnen rekenen op een behoorlijk draagvlak. Hiermee is tevens de basis gelegd Naar een metropolitane voedselstrategie 17

18 voor een verdere uitwerking waarin het belang van gezond voedsel voor het publiek wordt gekoppeld aan een groeiend milieubewustzijn om zorgvuldig om te gaan met bodem en grondstoffen, in onze eigen omgeving, maar ook wereldwijd. Proeftuin Amsterdam realiseert zich terdege dat een regionale voedselstrategie in een welvarend gebied slechts een bescheiden stap is in de discussie over het voedselvraagstuk. Dat voedsel ook een grote culturele betekenis heeft en de Amsterdamse regio met 1001 smaken is bevoorrecht, staat vast. Bepalend is bovendien dat burgers niet alleen als consumenten, maar ook in een andere rol op vele fronten hun invloed kunnen doen gelden die leiden naar een duurzame voedselstrategie. Dit vereist een bundeling van krachten om de vele interessante, maar ook soms fragmentarische aanzetten effectief te benutten als tegenmacht tegen de gangbare structuren en voedselstromen in, waarin mondiale spelers als Cargill, Unilever, Ahold en Campina een dominante positie vervullen. Voedselregio Amsterdam in beeld 18 Proeftuin Amsterdam

19 Samenwerken aan een metropolitane voedselstrategie De metropolitane regio als basis voor productie en verwerking Proeftuin Amsterdam vraagt aandacht voor een hernieuwde regionale invalshoek van de voedselketen, die, als het gaat om de productie, verwerking en afzet, thans vooral een nationaal, c.q. internationaal fenomeen is. Zo is het nu gebruikelijk dat bijvoorbeeld de boeren in Waterland hun zeer hoge melkproductie, onder andere dankzij veevoeder uit Zuid-Amerika, aan Campina voor de wereldmarkt leveren en de Amsterdamse regio daarin een kleine schakel is. Omgekeerd zijn er Afrikaanse peulen en Chileense asperges op de Nederlandse / Europese markt verkrijgbaar, waardoor de seizoenscycli worden doorbroken en geprofiteerd wordt van goedkope arbeidsmarkten en aanwezige watervoorraden en grondstoffen elders. Regionalisering van de voedselketen, waardoor regionale producten opnieuw de basis vormen van onze keuken kan leiden tot het efficiënt benutten van regionale productieen verwerkingsprocessen. Hiermee wordt ook zichtbaar hoeveel ruimte er nodig is aan areaal, aan energie en aan waterverbruik voor productie en verwerking. Belangrijk effect hiervan is bewustwording van en kennis over ons voedsel in verschillende stadia, niet alleen bij de agrarische sector, maar ook bij gewone stedelingen. Zo vergt de productie van een kopje koffie 140 liter water en een eenvoudige hamburger 2400 liter, aldus Tim Lang op het Wibautcongres. De relatie met het watervraagstuk wordt vooral internationaal meer en meer gelegd, terwijl voorzichtig ook het watergebruik in Westerse landen op de agenda komt. Zo is onlangs in samenwerking met Waternet Amsterdam Join the Pipe een actie gestart om de drinkwaterflesjes uit te bannen, te beginnen met een kraanwatertappunt in de Utrechtsestraat. Proeftuin Amsterdam bouwt in principe voort op een sterke traditie, maar nu vooral vanuit het belang van duurzaamheid in relatie tot de klimaatdoelstellingen. De directe omgeving van Amsterdam stond en staat bekend om zijn verse agrarische producten. Tot aan de opkomst van de koelkast in de jaren vijftig was Amsterdam hiervan bovendien sterk afhankelijk. De melkveehouderijen in Waterland en Amstelland, de Naar een metropolitane voedselstrategie 19

20 nabijheid van de Noordzee en IJsselmeer en de tuinderijen in en rond de stad zorgden dagelijks voor een verse aanvoer van vleesen zuivelproducten, vis, groenten en fruit voor de stedelingen, die verhandeld werden op de vele markten die de stad rijk was. Ook de verwerking vond plaats in en rond de stad: brouwerijen, broodfabrieken, cacaofabrieken, melkfabrieken en slachterijen waren onmiskenbaar aanwezig tot ze vanwege grootschaligheid en strengere milieueisen zich verplaatsten naar bedrijventerreinen elders of naar andere landen. Dankzij schone technologieën en nieuwe kleinschalige productiemethoden ziet men her en der weer vestigingen in de metropolitane regio weer vestigingen verschijnen. Zaanstad voert bijvoorbeeld met de aanwezige bedrijven in de voedingsmiddelensector een stevig beleid onder de term First in Food. Hiermee wordt letterlijk en figuurlijk ruimte geboden aan de foodsector om op innovatieve duurzame wijze een nieuwe toekomst in te gaan. Decentraal wat kan, centraal wat moet Proeftuin Amsterdam heeft zijn basis bij de Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam, een dienst die bij uitstek ervaring heeft in het ontwikkelen en onderhouden van samenwerkingsverbanden in de stad en in de metropolitane regio. Deze ervaringen komen goed van pas bij het streven naar een duurzame voedselstrategie waarbij 20 Proeftuin Amsterdam

21 de stad en regio zich opstellen als medeverantwoordelijke en het ruimtelijke kader vormen van waaruit gehandeld kan worden. De doelstellingen gaan dwars door agenda s van bestaande sectoren, instituties en maatschappelijke verbanden heen. In feite is de structuur van de huidige voedselketen het domein van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit met alle bijbehorende instituties en marktpartijen. De belangen die daarbij een rol spelen zijn taai en sterk. De commentaren op de huidige gang van zaken en acties daarop komen grotendeels van buiten, vanuit de gezondheidshoek, vanuit de milieubeweging, vanuit de ruimtelijke ordening, vanuit democratische legitimatie. Door beperkte macht en invloed vanuit andere beleidsterreinen gaan veranderingen en verschuivingen moeizaam. Toch is er beweging gaande, zoals blijkt uit enkele voorbeelden. Het ministerie VROM stelt inmiddels duurzaamheideisen aan bedrijfsrestaurants bij de overheid. Het ministerie VWS heeft het Convenant Overgewicht gesloten. Het ministerie LNV stelt, onder druk van actiegroepen, zijn eisen bij ten aanzien van voedselproductie, dierentransport en voedselveiligheid. Samen met het ministerie van Economische Zaken heeft LNV de Food Nutrition Delta opgericht, een innovatieprogramma, waarin duurzaamheideisen binnen de voedselketen worden verkend onder meer met het doel om van Nederland de leidende food & nutrition innovatie regio te maken. Transforum legt daarbij expliciet de relatie tussen de noodzakelijke duurzame ontwikkeling van de Nederlandse landbouw met zijn verstedelijkte omgeving. Deze ontwikkelingen zijn kenmerkend voor de dynamiek in het veld. Ook binnen de Amsterdamse regio heeft dit zijn doorwerking. Syntens Amsterdam verdient als innovatienetwerk vanuit het ministerie van EZ inmiddels zijn sporen bij de ontwikkelingen van First in Food met de koppeling van vragers en aanbieders in de foodsector en bij de vormgeving van daarbij behorende leerwerktrajecten. De grote cateraars pakken ook hun eigen verantwoordelijkheid op, mede dankzij stimulering door de overheid via eisen in raamcontracten voor de bedrijfsrestaurants. De gemeente Amsterdam heeft inmiddels een Leidraad Duurzaam Inkopen, die leveranciers en cateraars aanmoedigt om duurzame producten te leveren. Naar een metropolitane voedselstrategie 21

22 Al deze initiatieven sterken het belang van een integrale regionale aanpak, waarbij duurzaamheideisen centraal staan. Voor de nationale overheid en de Europese Unie zou dit een zekere herijking van beleidsdoelen kunnen betekenen. Hun kracht blijft gelegen in het bieden van een visie, van juridische kaders, in het stimuleren van onderzoek en onderwijs en in hun macht ten aanzien van mondiale marktpartijen. Duurzaam voedsel: speerpunt van het rijk Speciale aandacht gaat uit naar de rijksagenda over Duurzaam voedsel. Minder verspillen, de aarde niet langer uitputten, en alles wat er is ook eerlijker verdelen over de wereldbevolking is het statement in september 2009 van het ministerie van LNV. Duurzaam voedsel lukt volgens de minister alleen als iedereen daar in zijn eigen rol aan meewerkt: producenten, consumenten, industrie, wetenschap en politiek. Hiervoor is een Platform Verduurzaming Voedsel opgericht met als belangrijke vraag: hoe krijgen we een groot aanbod van duurzaam voedsel? De ambitie is om binnen vijftien jaar als Nederland koploper hierin te zijn. De minister wil dat al die initiatieven, kleinschalig en grootschalig, elkaar vinden in die ene gezamenlijk opdracht: een productie en consumptie met respect voor mens, dier en milieu. Hiervoor moet iedereen worden bereikt: consumenten, producenten, boeren, winkeliers, jong en oud. Dat kan door middel van uniformering van informatie en het doorbreken van de warwinkel aan certificaten, keurmerken en logo s. Dat kan ook door een soort thermometer die in ontwikkeling is, de zogenaamde Voedselbalans, waaraan te zien valt of de consumenten al een beetje opschieten met de verduurzaming van hun voedselconsumptie. Goede internationale afspraken zijn evenzeer van belang om de verduurzaming van de voedselvoorziening te bevorderen, niet alleen in Nederland en Europa, maar ook elders in de wereld en met name in ontwikkelingslanden. Hoe duurzaam voedsel er straks uit gaat zien, zal van de samenwerking van alle betrokken partijen afhangen. Maar geleidelijk aan zal het dagelijks menu veranderingen ondergaan, hoopt de minister: bij de keuze van vlees en vis zullen we meer op verantwoord letten, we zullen waarschijnlijk meer groenten eten, we zullen meer op het seizoensaanbod gaan letten, 22 Proeftuin Amsterdam

23 we zullen ons bij de keus van ons voedsel meer laten leiden door respect voor natuur en milieu, we zullen gezonder eten. In feite speelt LNV hiermee in op een maatschappelijke ontwikkeling waarbij verschillende waarden van voedselkwaliteit de aandacht krijgen: gezondheid, veiligheid, ministeries genoemde waarden zijn in feite publieke waarden die publieke behartiging verdienen, waarvoor convenanten een te zwak middel zijn. Concurrentieposities binnen het bedrijfsleven kunnen bijvoorbeeld een belemmering vormen bij de doorvoering van deze publieke waarden, productkwaliteit, dierenwelzijn, milieu, ambachtelijkheid en rechtvaardigheid. Hieruit blijkt dat de rijksoverheid zich beschouwt als een van de spelers in het veld en er ook terecht van uit gaat dat in een mondige samenleving de verschillende partijen hun verantwoordelijkheid nemen. Toch zouden daar ook vraagtekens bij gesteld kunnen worden. De door LNV en andere zoals gezondheidseisen, eisen aan arbeidsverhoudingen, eisen van dierenwelzijn en duurzaamheidcriteria op vrijwillige basis. Tenslotte vergt het belang van duurzaam voedsel niet alleen een cultuuromslag in de samenleving. Minstens zo belangrijk is een omslag bij instituties, structuren, hun bestuurlijk-juridische vormgeving en Naar een metropolitane voedselstrategie 23

24 mogelijke financiële arrangementen. De rijksoverheid is bij uitstek degene die daartoe is gelegitimeerd. Food democracy : kennis, betrokkenheid en toegankelijkheid Door processen van schaalvergroting in de agrarische productie en logistiek en door de technologische ontwikkelingen in de voedselverwerking zijn de meeste burgers vooral voedselconsumenten. Zij reageren op het internationale en rijke voedselaanbod in de schappen van winkelketens, een aanbod wat nog steeds overweldigend kan zijn en waarvan het heerlijk genieten is. De voedingssector, met al zijn schakels in een gecompliceerde keten, is in feite het domein van specialisten en monopolisten geworden met sterke spelers in een gesloten besluitvormingsstructuur waar de gewone burger nauwelijks weet van heeft. Hiermee wordt enerzijds ingespeeld op de enorme welvaart in onze samenleving, waardoor ook lagere inkomensgroepen kunnen genieten van betaalbare, vaak exotische producten. Anderzijds dient erkend dient te worden dat het vele schadelijke effecten heeft, waarop moeizaam invloed is uit te oefenen. Ook in politiek opzicht is er sprake van een sterke schaalvergroting en monopolisering. Met name na de Tweede Wereldoorlog stond in Europees verband (via de EEG, nu Europese Unie) voedselzekerheid en later evenzeer voedselveiligheid centraal. Besluitvorming over voedselvraagstukken vindt op ons continent nu vooral plaats in Brussel, waarop de Nederlandse politiek een beperkte invloed heeft. Ook de politieke en economische betekenis van voormalige handelssteden op het gebied van de voedselvoorziening dient in een Europees zo niet wereldwijd kader te worden geplaatst. Dit leidt, zoals beschreven, niet alleen in de Amsterdamse regio, maar ook in andere steden binnen Europa en in de Verenigde Staten tot een tegenbeweging van burgers, die invloed en zeggenschap willen uitoefenen op hun menu in de brede zin van het woord en hun rol als voedselconsument te beperkt vinden. De minister van LNV, Gerda Verburg, voelt dit goed aan in haar uitspraak dat zij er is voor 16 miljoen 24 Proeftuin Amsterdam

25 Nederlanders en zij, samen met deze 16 miljoen Nederlanders zowel landbouw, natuur en voedselkwaliteit zo goed mogelijk op elkaar tracht af te stemmen. Op het Wibautcongres noemde Tim Lang dit het belang van food democracy, waarbij hij zowel de toegankelijkheid en het bereik van goede en gezonde voeding als ook de zeggenschap en besluitvorming hierover benadrukt en dit uiteraard plaatst in het kader van ecologische en klimaatsvraagstukken, waarbij verduurzaming van de voedselketens en het ruimtegebruik van de verschillende schakels in de voedselketen, direct dan wel indirect aan de orde komen. Kennis en betrokkenheid van burgers kan op allerlei manieren worden gestimuleerd. Kennis en betrokkenheid begint al thuis en op school. Een gezonde schoollunch heeft niet alleen gezondheidswaarde, maar draagt ook bij aan kennis over een variëteit aan producten. Door Stroom is onlangs samen met NAI uitgevers de Haagse Foodprint Gids van Janneke Vreugdenhil e.a. uitgegeven, waarin via culinaire travels Hagenezen en Hagenaars de eetbare stad kunnen ontdekken. Met een reeks aan interessante vragen zoals: welke producten komen deze stad in en wat gaat er uit, waar komen ze vandaan en waar gaan ze naar toe? Wat eten de duizenden ambtenaren in de kantines van hun ministeries? Kookt een Surinaamse kok met kousenband uit het Westland? En waar snacken de Polen? Het aardige is dat hiermee de consumptieve kant wordt gerelateerd aan de productieen vervoerskant. Betaalbaarheid van voedsel In zijn boek Food Policy (2009) vertaalt Lang het belang van toegankelijkheid uiteraard ook in termen van betaalbaarheid. Erkend wordt dat duurzame voeding in onze Westerse samenleving behoorlijk aan de prijs is in vergelijking met andere voedselproducten, waardoor voor vele burgers de keuzevrijheid tussen gangbare en duurzame producten snel is gemaakt. Sinds de kredietcrisis bezuinigt een derde van de Nederlanders, zoals blijkt uit een onderzoek van het Voedingscentrum, 17 november 2009, op kant en klaarmaaltijden, fastfood-restaurants, Naar een metropolitane voedselstrategie 25

26 snackbars en afhaalmaaltijden. Maar, zo blijkt uit ditzelfde onderzoek, ook op vleessoorten en verse groenten. Betaalbaarheid van voedsel verdient het om een publiek issue te worden. De monopolistische supermarkten doen er alles aan om elkaar in een prijzenslag te beconcurreren, met als gevolg dat de kosten van voedsel in onze Westerse samenleving voor de meeste mensen een klein deel van het inkomen vormen, hoewel erkend dient te worden dat voor de echte minima een voedselbank soms een uitkomst is. Tegelijkertijd worden vele indirecte kosten afgewenteld op de directe producenten, waardoor de agrarische sector, niet alleen in Nederland maar wereldwijd behoorlijk uit balans is geraakt. De Europese Commissie constateert dat er een hemelsbreed verschil is tussen wat de boer krijgt en wat de consument betaalt en er gaan 26 Proeftuin Amsterdam stemmen op om iets te doen aan de asymmetrieën in de voedselmarkt. Antoon Vermeer, een van de meest invloedrijke mannen in de Nederlandse landbouw vergelijkt dit in de Volkskrant van 14 november 2009 met de bankencrisis. Ook hier is geen enkel correctiemechanisme. Hij pleit voor versterking van de regulering op Europees niveau, tegen de tendens van deregulering in. Vermeer is bovendien van mening dat verduurzaming van de directe en indirecte productieprocessen verdisconteerd dient te worden in de prijsstelling van voedselproducten. Net als Neelie Kroes erover waakt dat bedrijven elkaar eerlijk beconcurreren, kan ik me ook voorstellen dat Brussel regels opstelt om te zorgen dat alle partijen in de voedselketen hun

27 verantwoordelijkheid nemen. Alle onderzoeken tonen aan dat het zo niet langer kan, aldus Vermeer. Burgerinitiatieven: van kasplantje naar krachtbron Proeftuin Amsterdam komt niet uit de lucht vallen. Een voorhoede van burgers is al langer zowel mondig als kritisch ten aanzien van de huidige productie- en verwerkingsprocessen in de voedselketen en kijkt daarbij bewust over de grenzen heen. Als reactie op staand beleid hier en elders in de Westerse wereld zijn er ook in de Amsterdamse regio vele kleinschalige initiatieven om te ontkomen aan deze grootschalige ketens met hun soms niet te vermijden negatieve effecten voor het milieu en inkomensverhoudingen. Een aantal van hen heeft contact met Proeftuin Amsterdam met de bedoeling gezamenlijk een front te vormen dan wel ondersteuning te krijgen. In feite tracht Proeftuin Amsterdam hierbij te fungeren als ankerpunt met het doel om ook private initiatieven aan elkaar te koppelen, om elkaars positie te versterken en ervaringen en kennis uit te wisselen. Verschillende regionale netwerkbijeenkomsten zijn hiertoe georganiseerd, waarbij burgers onderling, maar ook burgers en beleidsmensen met elkaar in contact kwamen. Een enkele opmerking valt hierover te maken. Het enthousiasme is groot. Vele mensen herkennen zich in een of meer doelen van Proeftuin Amsterdam en / of zijn hierin actief. Kenmerkend voor vele initiatieven is hun kwetsbaarheid vanwege de gebrekkige verankering in de samenleving. Bestaande juridische en financieringsconstructies alsmede bestaande beleidsnetwerken zijn niet altijd bruikbaar voor nieuwe ontwikkelingen en arrangementen, zodat enthousiaste initiatiefnemers teleurgesteld dreigen af te haken. Ook laten sommige burgers zich zozeer door enthousiasme leiden, dat ze het belang van noodzakelijke kennis en vaardigheden om het een en ander van de grond te krijgen onderschatten. Hierin is bijna een tweedeling te bespeuren. Ondanks een hoge mate van sympathie en interesse zijn stedelingen, anders dan consumenten in de keuken, lang niet altijd vertrouwd met de food-sector. Omgekeerd ontberen Naar een metropolitane voedselstrategie 27

28 de agrarische en de food - verwerkende kennissectoren inzicht in de stedeling en in een stedelijke samenleving, anders dan hen als consument te beschouwen. Tenslotte zijn vele burgerinitiatieven kwetsbaar vanwege een bijna romantische hang naar kleinschaligheid en sterke ideologische bevlogenheid. Tegenover een markt met machtige institutionele spelers is het lastig om terrein te winnen, tenzij er sprake is van bundeling van expertise en krachten. Proeftuin Amsterdam kan hierbij intermediair zijn. Marktpartijen: kansen voor duurzaamheid Het pleidooi van Proeftuin Amsterdam voor een regionale voedselstrategie gaat uit van de sterkte van de metropolitane regio, in het verleden, maar ook naar de toekomst. Amsterdam is van oudsher een handelsstad waarbij het belang van voedsel de boventoon voert. Het open karakter van Amsterdam en de ligging aan zee garandeerden van meet af aan grote internationale voedselstromen van en naar de stad, met een belangrijk aandeel in transitohandel. De groei en de welvaart van Amsterdam als stapelmarkt was in de zestiende eeuw sterk gebaseerd op de moedernegotie, de graanhandel met de Oostzeelanden. Na de val van Antwerpen (1585) in de 17e eeuw was Amsterdam een van de belangrijkste wereldhavens dankzij de handel in specerijen en andere voedselwaren uit de Oost en de West. Het eind van de negentiende eeuw luidde de tweede gouden eeuw in, waarbij de Amsterdamse haven opnieuw floreerde als nooit tevoren. De directe verbinding met de Noordzee via het Noordzeekanaal en een snelle verbinding met het achterland via het Amsterdam- Rijnkanaal stond garant voor een bloeiende handelspositie van de Amsterdamse regio. Tezamen met een sterk spoor- en wegennet en ondersteund door een financiële en economische infrastructuur en een florerend kennisnetwerk had Amsterdam een sterke positie in het vervoer van bulkproducten als veevoeder, graan en kunstmest en de Zaanstreek in de verwerking van grondstoffen tot voedselproducten. Ook nu nog is de Amsterdamse regio met de haven en Schiphol een logistiek knooppunt van voedselgerelateerde bulk met daaraan gekoppeld de voedselverwerkende bedrijvigheid in de Zaanstreek en de grootste aardappelhaven van Europa in Beverwijk. Het Noordzeekanaalgebied is daarmee een van de spelers in de mondiale 28 Proeftuin Amsterdam

29 voedselketens. Het Havencongres Amsterdam zal in maart 2010 niet voor niets geheel en al in het teken staan van food. De centrale positie van de regio biedt bij uitstek de mogelijkheid om het belang van voedsel in relatie tot verduurzaming op de agenda te plaatsen. De verschillende schakels in de voedselketen kunnen op hun Op regionaal niveau speelt een aantal marktpartijen in op de vraag naar duurzame voedselproducten. Naast de Natuurwinkels zijn inmiddels de grootwinkelbedrijven zich aan het heroriënteren op duurzame producten. Te verwachten is dat een gericht aanbod de vraag verder zal stimuleren en daarmee tot prijsregulerende effecten zal duurzaamheidmerites nader worden onderzocht. Samenwerking met mondiale spelers zoals Unilever, Cargill, Ahold, Nestlé, Campina en anderen ligt daarbij voor de hand. Ook zij zouden zich hiertoe aangesproken dienen te voelen. leiden. Juist in gebieden met een grote bevolkingsconcentratie liggen hier kansen. Vele kleinere ondernemers profileren zich juist via duurzaamheidaanbiedingen op die markt, die zich bewust is van het belang van duurzaamheid en daar ook het geld voor over heeft. Naar een metropolitane voedselstrategie 29

30 Ook voor hen geldt dat een grotere vraag kan leiden tot een nivellerend prijsbeleid. Agrarische netwerken: open naar de stad Parallel aan burgerinitiatieven en versterking van marktsegmenten zijn er steeds meer agrarische ondernemers die de stad opnieuw als afzetmarkt hebben ontdekt. Deels zijn het boeren en tuinders stedelijke niche: met restaurants of winkels waarvan de kracht bestaat uit hun streekproducten-assortiment. Soms gaat deze gerichtheid gepaard met andere stedelijk georiënteerde activiteiten, zoals het aanbieden van zorg of het openstellen van het bedrijf voor scholenbezoek. Het zijn ook deze agrarische netwerken die positief staan tegenover de vele burgerinitiatieven, maar uiteraard hun zakelijk ondernemerschap laten prevaleren. Zij maken inmiddels die leveren aan de wereldmarkt en een deel van hun productie afzetten als streekproducten, deels zijn er ook ondernemers die een specifieke band hebben opgebouwd met een ook deel uit van het netwerk dat dankzij Proeftuin Amsterdam stad en ommeland met elkaar in verbinding brengt. Een aantal van hen is economisch zeer succesvol. 30 Proeftuin Amsterdam

31 Knelpunten kunnen optreden ten aanzien van de continuïteit in de aanvoer en in de prijsstelling vanwege de kleinschalige productie. Anderzijds zijn er boerenbedrijven aan de stadsranden te vinden die voor een zacht prijsje hun producten op hun erf aanbieden en daarmee een vaste klantenkring weten op te bouwen. In de Amsterdamse regio is zo een aantal ondernemers actief. De vraag is of hiermee het meest haalbare is bereikt. Men kent elkaar, ook elkaars marktpositie. Vrees voor concurrentie- en verdringingseffecten bij een onevenwichtige relatie tussen vraag en aanbod is nu reëel. Ook hierbij kan de stedelijke vraag, aangestuurd door marktpartijen, dynamische resultaten boeken. koploperspositie willen benutten om in de toekomst aan het duurzaamheidfront te staan. Conclusies De beleidsdoelen die de afgelopen vier jaar voor Proeftuin Amsterdam als kader dienden, zijn voor een regionale voedselstrategie een eerste aanzet. In dit hoofdstuk is een stap verder gezet en is de dynamiek in het voedselveld beschreven als verkenning om met een aantal partijen te komen tot een effectuering van een duurzame en regionale voedselstrategie. Deels samen met nieuwe spelers in het veld, maar ook samen met die gevestigden die hun Naar een metropolitane voedselstrategie 31

32 Mogelijk programma voor onderzoek en beleid Versterking van coalities Zoals Londen samenwerkt met de South East Region, zo is de kracht van Proeftuin Amsterdam de samenwerking op bestuurlijk niveau in de metropolitane regio met Zaanstad, de provincie Noord-Holland, het ministerie LNV en het Groene Hart. Inmiddels is de betrokkenheid en inzet van marktpartijen en burgers om te streven naar duurzame veranderingen in de voedselketen de afgelopen jaren versterkt, een betrokkenheid die vooral ook verankering rechtvaardigt vanuit het openbaar bestuur en de politiek. Dit laatste mag bij uitstek worden verwacht van het rijk en de Europese Unie, omdat zij per definitie zijn gelegitimeerd in het stellen van kaders door middel van wet- en regelgeving en financiële randvoorwaarden. Op het Wibautcongres beargumenteerde Hajer daartegenover dat de stedelijke regio bij uitstek concrete kansen biedt in het proces van verduurzaming. Door bestuurders, boeren, burgers en buitenlui kunnen in vele verschillende coalities stappen worden gezet. In de afgelopen vier jaar hebben acties vanuit Proeftuin Amsterdam dit ook getoond, hetgeen optimisme biedt voor de toekomst. Ter inspiratie volgt hier een mogelijk programma voor verder onderzoek en beleid. Hierbij is het uitdrukkelijk de bedoeling dat weliswaar de overheid het voortouw neemt, maar juist gezamenlijk met burgers, marktpartijen, boeren en de media toewerkt naar realisatie van de verschillende beleidsdoelen. Uiteraard zijn hiervoor bestuurskracht en optimisme bij nodig. De omslag naar een duurzame regio gaat niet zonder slag of stoot. De voedselmarkt is bovendien niet het enige terrein waarbij de slag naar duurzaamheid gemaakt dient te worden. Met de herstructurering van het Food Center als voorbeeld kan men zien dat een verouderd gebied 32 Proeftuin Amsterdam

33 door restauratie en herstructurering weer nieuwe mogelijkheden biedt voor duurzame voortzetting van de bestaande groothandelsfunctie met korte lijnen naar een hoogstedelijke afzetmarkt. Het terrein zelf zal veel efficiënter worden benut, er vindt een omslag plaats in duurzame vervoersmogelijkheden en aan- en afvoerroutes, er komt ruimte voor leerwerktrajecten in de food-sector en de publieke toegankelijkheid van het gebied maakt het in de toekomst tot een hotspot voor fijnproevers. Mogelijk programma voor onderzoek en beleid De bestaande beleidsdoelen hebben in principe hun waarde bewezen en kunnen in de eerstkomende periode worden versterkt: het programmatisch verbinden van stad en ommeland, het verduurzamen van de voedselketen, het benadrukken van gezondheiden kwaliteitsaspecten van voedsel: kinderen centraal, het versterken van een kennisnetwerk, regionaal, nationaal en internationaal, het benutten van voedsel als sociaal bindmiddel Nieuwe beleidsdoelen zouden kunnen zijn: de Amsterdamse haven: duurzaam logistiek en kennisknooppunt de duurzame metropolitane regio food democracy: kennis, betrokkenheid en toegankelijkheid Versterking stad en ommeland Streekmarkten. Het belang van streekmarkten in Amsterdam buiten het stadscentrum is ondubbelzinnig bewezen in De regionale aanbieders vonden de stad en de stedelingen genoten van hun producten. Het draagvlak is groot. Dankzij extra financiële steun was dit mogelijk. Kansen voor stadsdelen? Boerderijbezoek van schoolklassen. In korte tijd is er in en rond Amsterdam een stevig netwerk opgebouwd van scholen en boerenbedrijven die elkaar Naar een metropolitane voedselstrategie 33

34 weten te vinden. Ook de provincie Noord-Holland en Zaanstad zijn op dit terrein actief. Momenteel worden er financiële mogelijkheden gezocht om dit te continueren. Tevens is er sprake van versterking en verankering van de organisatiestructuur in samenwerking met ANMEC, NME-Zaanstreek en IVN Noord-Holland. Verbrede NME. Bovenstaande zou kunnen leiden tot een verbrede NME: schooltuinwerk, boerderijbezoek, smaaklessen, lespakketten. Een voorstel voor een verbreed NME- arrangement met een leerlijn voeding wordt momenteel uitgewerkt. Belang van duurzame agrarische producten in de regio. De provincie Noord-Holland stimuleert sinds een aantal jaren de biologische landbouw. Van belang is een goede relatie tussen producenten en afnemers. Te denken valt aan specifieke categorieën: ziekenhuizen, zorginstellingen en bedrijfsrestaurants bij de overheid. Cursussen voor geïnteresseerde doelgroepen uit stad en regio. Informatie over mogelijkheden en kansen voor omschakeling naar duurzame productie zowel in de productiesector als voor specifieke doelgroepen als volkstuinbezitters. Maken van een regionaal netwerk van routes, producenten en restaurants (uitbouw van Lekker naar de Boer). Marktverhoudingen boeren. Onderzoek naar economisch draagvlak en concurrentieverhoudingen van duurzame regionale boeren. Duurzame vis op de Noord- Hollandse kaart in samenwerking met Goede Vissers, Zuiderzee Zilver, Innofisk. Gezond en lekker: kinderen centraal Introductie lunches op basisscholen. Er is een Lunchwaaier. Er is een netwerk opgebouwd van betrokken partijen. Er zijn tien scholen die aan de pilot mee gaan doen. Accommodatie lunchvoorzieningen basisscholen. Lunchen kost ruimte en ruimte kost geld. Onderzoek naar kostenstructuur ter facilitering lunchruimtes en keuken op basisscholen? Verbetering aanbod schoolkantines. Contacten gelegd met o.a. het Nova College ter uitwerking en realisering pilot. 34 Proeftuin Amsterdam

35 Stimuleren aanbod van vers en biologisch in ziekenhuizen en zorginstellingen. Het benutten van voedsel als sociaal bindmiddel Festival of Food, Festival van 1001 Smaken. Dergelijke initiatieven zijn enthousiast omarmd. Voortzetting in het kader van Wij Amsterdammers? Sloterplasfestival, Duurzaamheidsdag Westerpark. Koppeling van duurzame voedselproducten aan deze festivals was een succes en kan wellicht worden gecontinueerd en gestimuleerd. Het verduurzamen van de voedselketen in de metropolitane regio Positionering Food Center Amsterdam als distributie- en kennis centrum voor regionaal en biologisch voedsel. Loopt in kader van herstructurering. Amsterdamse Foodprintgids. Als inspiratiebron: Haagse Foodprintgids (Stroom). Ter aanbeveling. Supermarkt Charter Supermarkten timmeren momenteel goed aan de weg en boeken vooruitgang. Verklaring over partnerschap en samenwerking van de partners met de voornaamste spelers naar Schots model (zie Scotland Food&Drink). Ter aanbeveling. Duurzame voedseltechnologieën in de metropolitane regio. Het organiseren van betrokkenheid bij de duurzame ontwikkeling van grote voedselverwerkende en producerende bedrijven in Amsterdam en Zaanstad. Een aantal van hen is actief op het gebied van duurzame ontwikkeling en zij kunnen als voorbeeld dienen voor andere bedrijven. Ter aanbeveling. De duurzame stedelijke regio. Onderzoek naar de regionale foodprint: grondstoffen, water, ruimtegebruik. Ter aanbeveling. Het belang van steden ter realisering van een duurzame voedselstrategie. Naar een metropolitane voedselstrategie 35

36 Cateraars. Aanscherping Leidraad duurzaam inkopen mogelijk. Halen van gestelde doelstellingen inzake catering biologische producten in gemeentelijke bedrijfsrestaurants. Onderzoeken of meer aanbod regionale producten mogelijk is. De Amsterdamse haven: logistiek en kennisknooppunt Onderzoek verduurzaming schakels in de ketens in de haven. Ter nadere uitwerking. Kwaliteitsverbetering regionale arbeidsmarkt: Beroepsopleiding in bedrijf. Food college Zaanstad en Food Lab Amsterdam. Samen met externe partners werken aan verhoging kwaliteit regionale arbeidsmarkt op gebied van duurzaam voedsel en verduurzaming productieprocessen. Gezamenlijk plan voor ontwikkeling kennisontwikkeling in beide opleidingen. Samenwerking in uitvoering. Food democracy: kennis, betrokkenheid en toegankelijkheid Publieksacties. Koppeling duurzaam en gezond voedsel aan verschillende evenementen zoals Duurzaamheidsweek, Stadsspelen, Uitmarkt, Sail, Jaar van Biodiversiteit, Zaaiweek, Week van de Smaak. Ter nadere uitwerking. Communicatie: Budgetkoken op AT5. Ter nadere uitwerking. Versterken van een kennisnetwerk, regionaal, nationaal en internationaal Europese kennisuitwisseling op bilateraal niveau op het gebied van verduurzaming supermarkten, aanbesteding cateringcontracten, beleid t.a.v. zorginstellingen en ziekenhuizen, voedseleducatie jeugd. Ter nadere uitwerking. Havencongres 2010 draait om food. Het centrale thema is foodcentre en foodvalley in de regio. Dagvoorzitter is Hans Luiten, wethouder Zaanstad. 36 Proeftuin Amsterdam

37 Naar een metropolitane voedselstrategie 37

38 Projecten Proeftuin Amsterdam 38 Proeftuin Amsterdam

39 Boerderijeducatie Amsterdam Op initiatief van Vereniging Boerenstadswens is onder de vlag van Proeftuin Amsterdam en met steun van het VSB-fonds sinds 2008 een netwerk van basisscholen en boerderijen opgebouwd met als projectnaam Boerderijeducatie Amsterdam. De boerderijbezoeken worden gedurende het hele jaar georganiseerd. Tot en met 2011 gaan zeshonderd klassen op boerderijbezoek. Doel van dit project is dat kinderen in de basisschoolleeftijd een dag doorbrengen en meehelpen op een van de boerderijen in de omgeving van Amsterdam: Waterland, Amstelland en de Haarlemmermeer. De kinderen helpen stallen uitmesten, dieren verzorgen, op het land werken etc. Opzet van de dag is dat ze begrijpen hoeveel werk er nodig is om het dagelijkse eten op hun bord te krijgen. Bijkomend voordeel is dat ze door mee te werken op de boerderij concreet iets doen aan het toenemende overgewicht bij veel leerlingen. Met de door verschillende partijen beschikbaar gestelde middelen kan aan de boeren een reële prijs worden betaald voor dit belangrijke product. Zo kunnen ze een deel van hun bedrijfsvoering erop inrichten. Voor de periode tot en met 2011 is continuïteit gegarandeerd. Naast het educatieve aspect hebben de bezoeken ook een maatschappelijk belang. Het laat zien dat boerderijeducatie een door velen gewaardeerd product is. De leerlingen zijn laaiend enthousiast en docenten ervaren de bezoeken als zeer leerzaam. De leerlingen vinden het leuk om in het echt te Naar een metropolitane voedselstrategie 39

40 zien waar hun eten vandaan komt. Docenten vinden het belangrijk dat de kinderen ervaring opdoen in plaats van uit een boekje leren, daar kunnen geen vijf biologielessen tegenop. De boeren ervaren het als dankbaar werk om met de kinderen te kunnen werken en ze met aandacht te kunnen vertellen waar hun voedsel vandaan komt. Van de vijftien boerderijen zijn er voor het schooljaar 2009/2010 al acht volgeboekt. Hans Wilschut, projectleider van dit project, verwacht in de toekomst een ring van vijftien boerderijen rond Amsterdam die leerlingen gaan bezoeken. In samenwerking met NME-centra, agrariërs en de basisscholen worden eenvoudige lespakketten ontwikkeld, enerzijds voor docenten op de lagere scholen, anderzijds voor pedagogische capaciteitsontwikkeling van agrariërs. De boerderijbezoeken en -lessen worden daarnaast ondersteund door specifieke aandacht voor de ouders van de kinderen. 40 Proeftuin Amsterdam

41 Moestuin stadslandgoed Klarenbeek De moestuin van stadslandgoed Klarenbeek, gelegen aan de oostoever van de Amstel, is een initiatief om met behulp van zorgcliënten een moestuin te onderhouden. De (biologische) producten die worden geoogst kunnen of in de eigen zorginstelling van Cordaan worden verwerkt of worden via MijnBoer gedistribueerd naar de speciaal winkels (onder andere Marqt) of horeca. In mei 2009 is begonnen met de aanleg en op woensdag 24 juni opende wethouder Marijke Vos samen met vertegenwoordigers van woningcorporatie De Keij en zorginstelling Cordaan de moestuin. De Key heeft de boerderij Klarenbeek aangekocht om er samen met zorginstelling Cordaan en andere partijen een stadslandgoed te realiseren. Zorg, recreatie en duurzaam landschapsbeheer staan hierbij centraal. De eerste activiteit was de door cliënten van Cordaan ingezaaide moestuin afgelopen juni. Bij het ontwikkelingen van de activiteiten die op het stadslandgoed plaatsvinden zijn diverse partijen betrokken zoals de Gemeente Amsterdam en Diemen, provincie Noord-Holland, Dienst Landelijk Gebied West, Staatsbosbeheer, Stadsdeel Oost/Watergraafsmeer en Groengebied Amstelland. Vanuit het Amsterdamse project Amstelpoort is de aanleg van de moestuin en de bijbehorende kweekkassen gefinancierd. Na renovatie van de gebouwen en herinrichting van het erf, zullen de activiteiten op stadslandgoed Klarenbeek verder worden uitgebreid. Cordaan wil op Klarenbeek dagbesteding bieden aan mensen met een verstandelijke beperking en aan mensen met een psychiatrische en/of psychosociale problematiek. Daarnaast zal het stadslandgoed straks toegankelijk zijn voor mensen uit de stad. Gedacht wordt aan een theehuis, een educatief centrum, een expositieruimte, vergaderruimte, een boerderijwinkel en openstelling van het omliggende terrein als wandelgebied. Ook de bouw van een steiger (winter 2009) in de Amstel is een belangrijke schakel in de ontsluiting van het stadslandgoed en wordt gebruikt bij de distributie van de producten uit de moestuin. Naar een metropolitane voedselstrategie 41

42 Schooltuinen en meer Het Amsterdamse Natuur en Milieu Educatie Centrum (ANMEC) is de organisatie die o.a. het schooltuinwerk in Amsterdam ondersteunt met educatieve projecten over natuur en milieu. In het kader van educatie over verantwoorde voeding en voor Proeftuin Amsterdam, heeft het ANMEC verschillende projecten georganiseerd voor kinderen zowel op de schooltuinen als thuis. Zij heeft materiaal en lespakketten ontwikkeld voor de schooltuinmedewerkers en scholen waarin de herkomst en aandacht voor het eten centraal stond. Kinderkookles de smaak te pakken was voor kinderen van groep zes en zeven op de schooltuin. In een mobiel kook lab, een grote tent, werd op de schooltuinen met de kinderen gekookt. Doel van de les was om als groep samen te koken met de oogst uit de tuin en het gemaakte gerecht samen op te eten. Ook het proces hoe het gerecht tot stand kwam kreeg aandacht. Kinderen leerden over de producten, hoe eten smaakt als het met zorg wordt bereid en hoe je met je klasgenoten samenwerkt. Scholen uit alle stadsdelen hebben deelgenomen aan dit project. Speciaal voor de schooltuinen heeft ANMEC het boekje Dat smaakt naar meer ontwikkeld waarin veel tips en activiteiten staan die schooltuinen in het kader van de Proeftuin Amsterdam aan kinderen konden aanbieden. Het boekje is verspreid onder alle Amsterdamse schooltuinen. Ter opvolging van de zonnebloemgroei-wedstrijd van 2007 werd in 2008 en 2009 een courgettegroei-wedstrijd georganiseerd. Basisschoolleerlingen werden uitgedaagd de zwaarste courgette van Amsterdam te kweken. Deelname aan deze wedstrijd leerde de kinderen hoe ze zelf uit een zaadje hun eten kunnen laten groeien. In mei en juni 2009 zijn er in totaal courgettezaden uitgedeeld aan de kinderen van alle basisscholen in Amsterdam. Gedurende de zomer zagen de Amsterdamse tuinen en balkons groen van de courgettes. Dit jaar hebben in totaal 160 kinderen van 71 Amsterdamse basisscholen mee gedaan aan de wedstrijd. Dat is een aanzienlijke 42 Proeftuin Amsterdam

43 stijging van het aantal kinderen en scholen dat mee heeft gedaan met de wedstrijd ten opzichte van De zwaarste courgette woog meer dan vijf kilo. Dit keer won de winnaar een streeklunch voor de hele klas op Hoeve De Vogel in Hoofddorp. De kinderen hebben zelf de ingrediënten verzameld waarna ze daarmee samen met een kok de lunch hebben klaargemaakt. De jaarlijks terugkerende wedstrijd had in 2009 een nog groter bereik dan in Onder leerkrachten en directeuren van de basisscholen bestond een groter draagvlak, zij waren erg positief. Ook de streeklunch op de boerderij was een groot succes. De leerlingen, leerkrachten en betrokken ouders waren er erg over te spreken. ANMEC heeft ook op verzoek van Boerderijeducatie een lespakket ontwikkeld bestaande uit een voorbereidingsles en een verwerkingsles voor kinderen die op bezoek gaan bij een boerderij om te leren waar hun eten vandaan komt. Het lespakket heeft als doel de educatieve waarde van de boerderijlessen te versterken. ANMEC is hét Amsterdamse kennisen expertise centrum voor Natuur en Milieu Educatie. ANMEC draagt met natuur en milieueducatie bij aan de duurzame ontwikkeling van Amsterdam. De genoemde projecten zijn een voorbeeld van hoe ANMEC werkt. Naar een metropolitane voedselstrategie 43

44 Amsterdam, lekker regionaal Begin 2009 ging het project Amsterdam, Lekker regionaal! van start met als doel zoveel mogelijk Amsterdammers motiveren zich vaker de (biologische) producten uit het ommeland van de stad te laten smaken. De actie is een initiatief van de stichtingen Van Eigen Erf en Vriendelijke Keukens, mogelijk gemaakt door de steun van Proeftuin Amsterdam en het VSB-fonds. De belangrijkste pijlers van het project waren de Week van de Smaak restaurantactie en de ontwikkeling van een speciale fietskaart. Om op een leuke manier kennis te maken met de biologische boeren en tuinders in het ommeland van Amsterdam was er een speciale fietskaart gemaakt met routes naar biologische boeren en 44 Proeftuin Amsterdam tuinderijen ten noorden en zuiden van Amsterdam. Op zaterdag 19 en 26 september lag er onderweg een gratis knapzak met biologische producten klaar. Op de fietskaart stonden bovendien talloze biovriendelijke adressen van winkels, restaurants, boerderijen en boerenmarkten. De zuidelijke route leidde fietsers via biologische wijngaard De Amsteltuin naar geitenboerderij De Ridammerhoeve in het Amsterdamse Bos en van daar uit, naar tuinderij De Boterbloem in Osdorp. De noordelijke route voerde fietsers via restaurant Fifteen, richting Ransdorp, dwars door het rijke Waterland naar biologische schapenhouderij De Dikhoeve. Via biologische boerderij

45 Ons Verlangen en De Stadshoeve voerde de route weer terug naar de stad. Tijdens dit project werd gewerkt aan het bij elkaar brengen van biologische boeren en tuinders uit Noord-Holland en het Groene Hart en Amsterdamse (horeca-)afnemers. Chef-koks, restauranthouders en biologische producenten bespraken samen de randvoorwaarden voor het prominenter op de horecakaart krijgen van regionaal-biologische producten. Groothandel De Kweker werd in contact gebracht met Mijn Boer waarna de twee spelers een begin maakten met hun samenwerking. Naar buiten toe kreeg het project een gezicht tijdens de Week van de Smaak met de presentatie van de Amsterdam, Lekker regionaal! fietskaart. Deze fietskaart werd gecombineerd met een actie waarbij 35 restaurants in Amsterdam een speciaal Heerlijk Noord-Holland Oogstmenu serveerden. Gasten die dit speciale menu nuttigden, maakten kans op een rijk gevulde boodschappenmand van de biologische boer uit de buurt. Honderden mensen trokken er op 19 en 26 september op uit, zowel in noordelijke richting als de zuidelijke kant op. Met name op de tweede, zonnige zaterdag, hadden boer en boerin Willem en Geertje Kuiper van schapenhouderij De Dikhoeve hun handen vol aan het ontvangen van de stroom bezoekers. Willem Kuiper: We hebben het nog nooit zo druk gehad! Ook bij de zuidelijke route veel positieve reacties, zowel van de deelnemende boerderijen als de fietsers. Corine Riteco van de Ridammerhoeve vond de actie een mooi initiatief. Ze had veel mensen op bezoek gehad en de knapzak viel in heel goede aarde. Aan de actie deden 35 restaurants, negen biologische boeren en drie boerenmarkten mee. De fietskaart werd in een oplage van stuks verspreid via 44 winkels, 77 restaurants, de Amsterdamse boerenmarkten en de biologische boeren rondom de stad. Er werden circa 350 knapzakken uitgedeeld. Gezien de grote opkomst en de positieve reacties kan geconcludeerd worden dat de actie een groot succes was. De knapacties zijn weliswaar voorbij, maar de ontwikkelde kaart met fietsroutes en bio-vriendelijke adressen blijft zich bewijzen als een prima instrument voor de promotie van biologisch eten uit het ommeland van de stad. Naar een metropolitane voedselstrategie 45

46 Streekmaaltijd Tuinen van West Onder het motto: Kom de Tuinen van West proeven konden bezoekers op zondag 27 september s ochtends fietsend en lopend bij verschillende boeren en tuinders in Osdorp langs om voedsel te verzamelen zoals graan, eieren, melk en veel verschillende soorten groenten. Dit waren ook de ingrediënten voor de streekmaaltijd bestaande uit een voorgerecht, hoofdgerecht en toetje. Rondom deze streekmaaltijd werd een flankerend programma georganiseerd om de verschillende aspecten van voedselproductie en voedselbereiding te tonen, en daarnaast tegelijkertijd kennis te maken met de Tuinen van West. Kinderen konden volop spelen rondom de boerderij. Er was een avontuurlijk boerenkinderprogramma met onder andere vuurtje stoken, slootje springen, vlotten bouwen en een tractor om op te klimmen. Een boer was met een van zijn koeien aanwezig die gemolken kon worden, zodat de kinderen een melkdiploma konden behalen. Voor de volwassenen was een workshop balkontuinieren georganiseerd. Verder had een aantal boerenbedrijven, waaronder De Boterbloem de deuren voor bezoekers opengezet. De eenmalige streekmaaltijd, georganiseerd door projectorganisatie Tuinen van West in samenwerking met Boerenstadswens, werd gehouden om de regionale producten uit de Tuinen van West onder de aandacht te brengen en de omwonenden meer betrokken te maken bij dit buitengebied van Osdorp/ Geuzenveld-Slotermeer. Het was een succesvol evenement met circa 800 tot 900 mensen overdag waarvan 120 tot 130 mensen deelnamen aan de streekmaaltijd. Aan de kinderactiviteiten werd actief deelgenomen. Het was een ontspannen en gezellige dag. 46 Proeftuin Amsterdam

47 Proeftuin Amsterdam, Projectorganisatie Tuinen van West en Boerenstadswens hebben dit project gefinancierd. Het was in deze vorm een eenmalige activiteit, maar het was ook bedoeld als opwarmertje voor het traject innovatieprogramma stadslandbouw dat Tuinen van West in oktober samen met InnovatieNetwerk is gestart. Een vorm van placemaking. Er wordt nagedacht over een project voor volgend jaar dat iets met dit thema te maken heeft en waarmee de Tuinen van West weer verder op de kaart gezet kunnen worden. Naar een metropolitane voedselstrategie 47

48 Lunch op de basisschool: pilot Tijd Voor Eten op t Koggeschip Om gezond en lekker eten bij kinderen onder de aandacht te brengen is in 2008 de pilot Tijd Voor Eten gestart op basisschool t Koggeschip in Geuzeveld. Tijd voor Eten is een kinderrestaurant op de basisschool waar de leerlingen twee keer per jaar tussen de middag uit eten gaan. Tijdens de maaltijd krijgen de kinderen uitleg over de ingrediënten, de oorsprong en smaak van de producten en er wordt aandacht besteed aan de ontwikkeling van sociale vaardigheden. Het restaurant wordt gerund door een herintredende moeder, die door het ROCvA is opgeleid. Zij is in dienst van het schoolbestuur en heeft een zogenaamde combinatiefunctie. Er wordt gekookt door koks in opleiding bij het ROCvA. Deze leerling-koks vervullen hun stage op de basisschool en leren hier koken met streekproducten. De pilot Tijd voor Eten is een burgerinitiatief en voorbeeldproject van Proeftuin Amsterdam. Het is ontwikkeld door samenwerking tussen stichting Natuur Tijd en Tafel (NTT) en basisschool t Koggeschip in Amsterdam, Geuzenveld. Doris Voss is de uitvoerder van de pilot. Verdere participanten zijn DMO, het InnovatieNetwerk Groene Ruimte en Agrocluster, GreenWish, DWI en wethouder Marijke Vos als voorzitter van Proeftuin Amsterdam. De elementen waar Tijd voor Eten zich op richt zijn gezond eten, opleidingstrajecten tot de arbeidsmarkt, tussenschoolse opvang, inrichting van scholen en omgeving en de uitbreiding naar andere scholen. De eerste kinderlunch op basisschool t Koggeschip was op 17 april Gedurende 2009 zijn hier zeventig klassen voorzien van gezonde lunches, waarbij in totaal 2016 lunches zijn georganiseerd. Tijd Voor Eten legt de nadruk op het eten van groente en fruit door de kinderen te verleiden met goede smaak. De kinderen moeten van alles een beetje proeven wat erg succesvol blijkt, gezien hun positieve reacties. 48 Proeftuin Amsterdam

49 Een ander belangrijk aspect is het samen eten, waarbij het sociale aspect wordt benadrukt. De keuken wordt bemand door leerling-koks van het ROC Amsterdam. De groente, fruit en zuivel komen van de Groene Hoed en van boeren en tuinders uit de eigen streek in Noord-Holland. Financiële ondersteuning kwam in 2009 vanuit het VROM, de GGD, Proeftuin Amsterdam en het VSBfonds. zijn opgenomen. Het voornemen is om in 2010 op meerdere scholen te starten met pilots. Nog niet iedere school is in de gelegenheid om kinderen in eigen school uit eten te laten gaan. Om gezond eten op basisscholen te bevorderen heeft de GGD daarom een advies Gezond eten op school opgesteld. Dit is verstuurd aan alle basisscholen en de verpleegkundige van de Jeugdgezondheidszorg heeft dit advies aan de scholen overhandigd tijdens het jaarlijkse intakegesprek. Tevens wordt in de lopende GGD-projecten SchoolGruiten en JUMP-in het instellen van regels over tussendoortjes en lunchtrommelinhoud als standaardonderdeel van de individuele schoolbegeleiding opgenomen. De pilot Tijd Voor Eten past goed in de voedselstrategie van Proeftuin Amsterdam. De ambitie is om dit project uit te breiden naar andere scholen en andere stadsdelen. De ervaringen, die met Tijd voor Eten op t Koggeschip zijn opgedaan, zijn gebruikt om verschillende aanvullende mogelijkheden voor lunchen uit te werken. Dit heeft geresulteerd in de Lunchwaaier, waarin verschillende lunchmodellen Naar een metropolitane voedselstrategie 49

50 Gezonde schoolkantines In 2009 hebben Sandra Brandjes en Danielle Luppers onderzoek gedaan naar de vraag hoe de gezonde schoolkantine vormgegeven kan worden. Uit het onderzoek naar de schoolkantines van het IJburg College en het Nova College in Amsterdam-West bleek dat er met name op het Nova College nog veel winst valt te behalen op het gebied van gezonde en verantwoorde voeding onder middelbare scholieren. Zowel het assortiment van de schoolkantine als de kennis van de leerlingen kan een gezondheidsboost gebruiken. De schoolleiding heeft veelal geen realistisch en gefundeerd beeld van hoe gezond of ongezond hun kantine is, aldus de studentes. De producten die het meest verkocht worden in de kantine van het Nova College, zijn belegde broodjes, snackbroodjes en frisdrank.uit de antwoorden die de leerlingen gaven, bleek dat de kennis van de leerlingen over gezonde voeding tekortschiet. Opvallend is dat veel leerlingen hun ontbijt overslaan (32%). De helft van de scholieren neemt geen lunch mee van huis. Op de vraag wat de leerlingen zouden doen als er geen snoep, snacks, koek en frisdrank meer te koop zou zijn in de kantine, antwoordde 37% dan iets anders te kopen, 25% niks meer te kopen en 24% iets van huis mee te nemen. Hieruit kan worden opgemaakt dat het elimineren van deze producten waarschijnlijk niet de goede aanpak zal zijn, maar het geleidelijk invoeren van een gezonder aanbod een beter effect zal hebben, stellen Brandjes en Luppers. Het Nova College maakte werk van het advies van de studentes. In de Week van de Smaak werd op deze school veel aandacht geschonken aan gezond eten. Op 22 en 23 september konden de leerlingen van het ROC ASA in Amsterdam-Noord en het Nova College in Amsterdam-West Eat & Jam sessies volgen en tussen de 50 Proeftuin Amsterdam

51 sessies door konden de scholieren smoothies maken onder begeleiding van koks van The Colour Kitchen. De recepten die zij hadden gemaakt voor de smoothies werden met veel plezier bereid door de leerlingen. Hier was een prijs aan verbonden voor het groepje met de lekkerste smoothie. De Eat & Jam sessies bestonden uit een quiz waarin vragen over gezonde voeding behandeld werden. Weinig leerlingen wisten de goede antwoorden. Vervolgens deden een aantal leerlingen mee aan een smaaktest waarbij ze blind moesten proeven en twee leerlingen streden om de snelst klaargemaakte salade. De Eat & Jam sessies op het Nova College waren een groot succes. Het optreden sloot volledig aan bij interesses van de leerlingen van de gekleurde school uit Amsterdam West. Op het ROC ASA deden ongeveer tien leerlingen mee. De leerlingen waren niet verplicht om mee te doen. De leerlingen die wel aanwezig waren vonden het erg leuk en leerzaam. Deelname aan het programma was op het Nova College verplicht waardoor er een groter aantal leerlingen aanwezig waren, ongeveer 150 tot 200 leerlingen uit de derde klas VMBO. De leerlingen waren erg enthousiast en deden leuk mee. De financiering van deze dagen kwam vanuit Proeftuin Amsterdam en de gebruikte ingrediënten werden gesponsord door Campina en de Natuurwinkel. De geslaagde dag heeft op het Nova College het doel bereikt., namelijk de weg naar een gezonde schoolkantine. Een rond-de-tafelgesprek met de directie van het Nova College, het Voedingscentrum, de GGD, andere VMBO scholen en de leden van de Proeftuin Amsterdam heeft ertoe geleidt dat het Nova College gaat investeren in het herinrichten en gezonder maken van de schoolkantine. Daarmee is ook de deur geopend naar andere VMBO scholen uit de Esprit Scholengroep. Stagiaires van Proeftuin Amsterdam gaan met het project aan de slag. Zo wordt de start van de gezonde dag hopelijk voortgezet in schoolkantines op meerdere scholen. Naar een metropolitane voedselstrategie 51

52 1001 Smaken Festival Amsterdam Zuidoost Tijdens de Week van de Smaak vond in Zuidoost een 1001 Smaken Festival plaats, met veel aandacht voor multiculturele en multiculinaire zaken die samenhangen met voeding, smaak en stad-land relaties. Het festival werd geopend met een Smaakmarkt op boerderij Langerlust. Het aanbod was divers, met zowel Nederlandse als buitenlandse producten. De kramen waren verspreid opgesteld over het hele terrein met vele demonstraties, proeverijen en verkoop van (streek) producten, exotische producten en snacks van lokale producenten. De markt was goed bezocht en fungeerde als ontmoetingsplaats voor de consumenten uit de stad en de producenten van het platteland. Dit werd door beide partijen erg gewaardeerd omdat het leuk is te proeven uit eigen omgeving. Financiële steun kwam uit de hoek van het VSB-fonds en het werd door samenwerking tussen Proeftuin Amsterdam, Slow Food Amsterdam en Groen Hart kloppend hart georganiseerd. Om verbinding te leggen tussen mensen van verschillende culturen en tussen mensen uit de stad en het platteland werd gedurende de hele week een eetfestijn georganiseerd waarbij buren met elkaar aten in verschillende winkelcentra. Meerdere koks bereidden een multiculinair gerecht, waar de bewoners van verschillende culturele achtergronden, samen als buren van genoten. De grondstoffen en ingrediënten kwamen grotendeels rechtstreeks van producenten uit de directe omgeving van Amsterdam Zuidoost. 52 Proeftuin Amsterdam

53 Voor extra spanning werd gezorgd door er een wedstrijdelement aan te verbinden. De drie beste koks werden uitgenodigd om op zondag 27 september op het Anton de Komplein te strijden om de Zilveren Kom en de titel Beste kok van Amsterdam Zuidoost, De koks werden uitgedaagd met lekkere en originele gerechten te komen. De beoordeling werd verricht door bewoners en een professionele jury. Winnaar was Maral Ghazarian Eté met haar Syrische gerecht. in Zuidoost. Dit heeft een positieve indruk achter gelaten bij alle betrokken partijen. De activiteit samen uit eten met je buren was bewust klein gehouden met niet meer dan vijftig zitplaatsen. De voorzichtige aanpak werd gekozen om de slaagkans te vergroten. Het verdient aanbeveling het evenement jaarlijks te herhalen en beheerst te laten groeien. Er werd op een positieve manier aan integratie gewerkt. Het 1001 Smaken Festival was een geslaagd evenement waarbij iedere dag activiteiten waren georganiseerd Naar een metropolitane voedselstrategie 53

54 75 Jaar Food Center Amsterdam Het Food Center Amsterdam is nauw betrokken bij het belang van duurzaam, lekker en gezond voedsel in de Amsterdamse regio. Dankzij de gastvrijheid van het Food Center en De Kweker vonden vele activiteiten plaats in het kader van Amsterdam, Hoofdstad van de Smaak, vanaf de feestelijke start eind januari tot en met de Week van de Smaak. In de Week van de Smaak stonden op het Food Center Amsterdam vele activiteiten in het teken van duurzaamheid. Het Food Center Amsterdam vierde daarmee zijn 75-jarig bestaan. Gedurende de hele week vonden daar markten, maaltijden en symposia plaats. In aanwezigheid van burgemeester Cohen werd bij de start van de week een elektrische vrachtwagen gepresenteerd, die inmiddels in serieproductie is genomen. Mokum Mariteam met de Canal Company als een van de initiatiefnemers, presenteerde zich met schoon vervoer over water vanaf 2010 en uiteraard stond de herstructurering 54 Proeftuin Amsterdam

55 van het Food Center zelf geheel en al in het teken van een duurzame voedselketen. Het Food Center Amsterdam was van het begin af aan een van de belangrijke partijen die er voor zorgde dat de Week van de Smaak succesvol verliep. Het Food Center Amsterdam ontwikkelt zich als duurzaam logistiek knooppunt met ruimte voor 1001 smaken voor alle Amsterdammers. Het gebied, met de Markthal als rijksmonument, kan daarmee uitgroeien tot het publieke centrum van heerlijk en gezond voedsel, waarbij producenten, groothandelaren en consumenten elkaar treffen. Het zal op termijn ook ruimte bieden aan Foodleerwerktrajecten zoals het Food Lab, waarin onder andere het Nova College en het ROC-Amsterdam participeren. Dankzij de herstructurering van het terrein en de renovatie van de Markthal zal in de toekomst het Food Center Amsterdam een knooppunt van duurzaam voedsel zijn. Het Food Center Amsterdam gaat hiermee na 75 succesvolle jaren een nieuwe toekomst tegemoet. Naar een metropolitane voedselstrategie 55

56 Beroepsonderwijs in de voedselketen In zowel in Zaanstad als Amsterdam kampen bedrijven met een tekort aan geschoolde krachten. Bovendien ontbrak het in de regio aan hoogwaardige kenniscentra en opleidingen in de food-sector. over te dragen over de wijze waarop producten worden geproduceerd, terwijl de klanten hier steeds meer om vragen. Het leren van de onderwijsdeelnemers in de praktijk moet daarom worden verbeterd en beter aansluiten bij de bedrijven. Het House of Food in de oude Verkadefabriek in Zaanstad en het Food Lab op het Food Center in Amsterdam zijn twee initiatieven om het onderwijs te verbeteren en de deelnemers in de praktijk te laten leren op de werkplek. Binnen de huidige opleidingen is vaak geen actuele kennis meer over moderne en innovatieve technieken voor het produceren en bereiden van maaltijden in een verkoop- en productieomgeving. Bij gebrek aan actuele productinformatie is het voor werknemers in de voedselketen moeilijk om kennis 56 Proeftuin Amsterdam Zaandstad als voorbeeld In Zaanstad namen overheid, opleidingen en bedrijfsleven daarom het initiatief voor betere samenwerking op het gebied van kennisontwikkeling en opleiding. Dit resulteerde,dankzij EFRO-subsidie, in het House of Food in de voormalige Chocoladefabriek van Verkade. Dit House of Food is een initiatief dat is voortgekomen uit het grote clusterproject Zaanstreek First in Food. Het House of Food zal bestaan uit een innovatie studio, een Food laboratorium, een faciliteit voor HAS Kennistransfer, een

57 leerfabriek voor het VMBO en MBO en een netwerkruimte voor het organiseren van bijeenkomsten en workshops. Zo beoogt het House of Food vooral MKB bedrijven te stimuleren zich sneller te ontwikkelen. Partners beperken zich niet meer tot de Zaanstreek. Grote voedingsmiddelenbedrijven uit de regio Alkmaar hebben zich als partner aangemeld in samenwerking met andere Foodclusters zoals Food Valley (Wageningen) en HAS Den Bosch. Met het House of Food wil de regio tegemoet komen aan de behoefte van het bedrijfsleven tot een betere instroom van kwalitatief goed opgeleid personeel binnen de sector. Binnen het project House of Food wordt veel belang toegekend aan het verbeteren van de uitstroom vanuit het onderwijs richting de voedingsmiddelenindustrie. Hiervoor is het programma FoodLands ontwikkeld dat op een eigentijdse wijze jongeren inzicht zal verschaffen over de kansen en de aantrekkelijkheid van het werken in de voedingsmiddelenindustrie. Voor hen is de opleiding Food, Health & Innovation ontwikkeld, die op VMBO, MBO en HBO niveau zal kunnen worden gevolgd in de regio. Food Lab Amsterdam In Amsterdam speelt iets soortgelijks, zij het op kleinere schaal en gericht op de Amsterdamse arbeidsmarkt. Er ligt momenteel een EFRO-subsidieaanvraag voor een Food Lab, eveneens betrekking hebbend op Beroepsonderwijs in Bedrijf. In Amsterdam gaat het vooral om vaardigheden om vers voedsel gereed te maken voor verkoop aan consumenten. Het leren van deze vaardigheden kan het beste plaatsvinden in zowel de detailhandel als bij toeleverende bedrijven zoals de groothandel. In de aanvraag werken het bedrijfsleven en het beroepsonderwijs in Amsterdam nauw samen. De samenwerkingspartners streven naar het realiseren van een structurele onderwijsvoorziening om in Amsterdam leerlingen in de initiële fase van het (V)MBO onderwijs een praktijkleeromgeving te bieden Naar een metropolitane voedselstrategie 57

58 waarin zij geïnspireerd worden een loopbaankeuze te maken in de sector. De onderwijsvoorziening is bedoeld voor jongeren vanaf de leeftijd van vijftien jaar in bedrijven die op verschillende wijzen te maken hebben met de inkoop/import, bereiding, verwerking en/of verhandeling van versproducten. Het project is een initiatief van Meeting Point Amsterdam (MPA) dat is opgericht om bruggen te bouwen tussen het Amsterdamse bedrijfsleven en het beroepsonderwijs in de regio. MPA werkt samen met onderwijsinstellingen voor VMBO en MBO. Het ROC van Amsterdam en de brancheorganisatie van de Aardappelen-, Groenten- en Fruitsector (AGF) hebben zich aangesloten bij dit initiatief evenals de Brood&Banket Service en groothandel de Kweker. De onderwijsvoorziening biedt ook plaats aan belangstellende leerlingen van de opleidingen Handel, Horeca & Voeding op niveau twee, drie en vier. Dit geldt ook voor werknemers in dienst van de bedrijven die een startkwalificatie willen behalen. De omgeving van de onderwijsvoorziening dient inspirerend te zijn voor jongeren. Een belevingsvolle ervaringsomgeving voor de versbrede branche draagt bij aan het versterken van het beroepsbeeld voor jongeren en dit dient hen verleiden om te kiezen voor een loopbaantraject in combinatie met beroepsonderwijs. Food Lab Amsterdam is in die zin meer dan een onderwijslaboratorium. Het Food Lab kan daarom gezien worden als een vlaggenschip voor de genoemde branche. Het ligt dan ook voor de hand dat het Food Center in Amsterdam de geëigende locatie is voor een dergelijk Food Lab. Hier bevinden zich groothandelsbedrijven die een directe relatie hebben met afnemers in detailhandel en horeca en het Food Lab past in de ontwikkeling van het Food Center als een stedelijk distributie- en kenniscentrum van regionale en duurzame voedingsmiddelen. 58 Proeftuin Amsterdam

59 Bedrijfsrestaurants gemeente Amsterdam De gemeente Amsterdam heeft de ambitie een voorbeeldstad te worden op het gebied van duurzaamheid. Om deze ambitie waar te maken zal Amsterdam zelf het goede voorbeeld moeten geven en een voortrekkersrol moeten vervullen - ook op het gebied van biologische catering. De catering binnen concern Amsterdam zal in 2010 voor minimaal 40% uit biologische producten bestaan (op inkoopniveau). De gemeente heeft deze doelstelling in het raamcontract catering meegenomen als eis voor de cateraars van gemeentelijke bedrijfsrestaurants. In de Agenda Proeftuin Amsterdam van juni 2007 wordt wat betreft biologische catering het volgende doel gesteld: meer dan 60% duurzame catering van het gemeentelijke assortiment (op inkoopniveau) als gewenst niveau, met een ondergrens van 40% in De gemeente Amsterdam bestaat uit ruim vijftig verschillende gemeentelijke organisaties, te onderscheiden in diensttakken, bedrijven, stadsdelen en aan Amsterdam gelieerde organisaties. Deze gemeentelijke organisaties zijn Naar een metropolitane voedselstrategie 59

60 in diverse gebouwen in Amsterdam gehuisvest. In 2007 is besloten de cateringdiensten aan te besteden en hierdoor het aantal cateraars van 160 naar vier terug te brengen. Het streven is op deze manier efficiënter en daarmee voordeliger in te kopen. De cateraars zijn Sodexo, SAB catering, Eurest en ISS World. Chantal Endeveld en Mieke Meuleman hebben in 2009, in opdracht van Proeftuin Amsterdam, onderzoek gedaan naar het aanbod van biologische producten in de bedrijfsrestaurants van de gemeente Amsterdam. De huidige situatie wat het biologische assortiment in de gemeentelijke bedrijfsrestaurants betreft is bekeken met als doel de situatie te verbeteren. Alle vier de cateraars geven in het onderzoek aan dat het belangrijk is dat personeel en klanten de meerwaarde van biologische producten kennen om de verkoop van biologische producten te verhogen. De cateraars zijn op de goede weg. Producten die vaak biologisch aangeboden worden zijn brood, melk en karnemelk. Bij navraag blijkt dat de bedrijfsrestaurants van Dienst Wonen, Stadsdeel Zeeburg, Stadsdeel Oost-Watergraafsmeer en Stadsdeel Westerpark goede voorbeelden zijn wat betreft het biologisch assortiment. Stadsdeel Oost-Watergraafsmeer geeft aan dat ze bij de aanbesteding hebben gevraagd om 40% biologische omzet, maar dat het in de praktijk lastig blijkt. Ze hebben wel een klein aantal biologische artikelen zoals melkproducten en wat vleeswaren. Om in de toekomst de doelstelling 40% biologische catering te halen bevelen Chantal Endeveld en Mieke Meuleman ondermeer aan om kennis bij alle betrokken partijen te vergroten, biologische producten actief te promoten met goede voorlichting en de herkenbaarheid van biologische producten te vergroten, afspraken te controleren op naleving en scherper in te kopen. Zij constateren dat er nog veel ruimte voor verbetering is en dat met de juiste acties in de toekomst de doelstelling van 40% biologische catering gehaald moet kunnen worden. 60 Proeftuin Amsterdam

61 Scriptie Slotermeer De gezonde wijk In 2009 is een scriptieonderzoek gedaan naar het eetpatroon van de bewoners van buurt 5 in Slotermeer in relatie tot de Schijf van Vijf. Deze scriptie werd uitgevoerd voor Proeftuin Amsterdam. Het eerste doel was te weten komen hoe het eetpatroon op dat moment was van de bewoners van buurt 5 in Slotermeer. Het tweede doel van dit onderzoek was inzicht krijgen in kennis, vraag en aanbod van biologische- en streekproducten in de buurt. Proeftuin Amsterdam wilde tevens inzicht krijgen in de mogelijkheid om met de streekproducten van Amsterdam een gezond en gevarieerd dagmenu samen te stellen volgens de Schijf van Vijf. Dit onderzoek werd kwalitatief uitgevoerd door middel van een half gestructureerde vragenlijst en faceto-face interviews met willekeurige bewoners uit buurt 5 in Slotermeer. De onderzoeksgroep bestond uit mannen en vrouwen in de leeftijd jaar. Van de 6791 bewoners viel 50% binnen deze doelgroep. De interviews werden afgenomen door op vier verschillende dagen en dagdelen winkelend publiek aan te spreken, resulterend in 46 personen die bereid zijn gevonden mee te werken aan het interview. Het eetpatroon van geen van de 46 respondenten voldeed voor 100% aan de ADH (aanbevolen dagelijkse hoeveelheden) voedingsmiddelen volgens de Schijf van Vijf. Brood, groenten en zuivel werden opzienbarend weinig gegeten, in Naar een metropolitane voedselstrategie 61

62 tegenstelling tot vlees waar in veel gevallen teveel van werd gegeten. 24 Van de 46 respondenten had een ongezond hoge BMI (Body Mass Index). Uit het tweede deel van het onderzoek kwam naar voren dat er een minimaal aanbod is aan biologische- en streekproducten in buurt 5. De bewoners waren niet bewust bezig met deze producten en de voornaamste reden van het niet kopen van biologische- en streekproducten was de hoge prijs. Productkeuzes werden voornamelijk gemaakt op basis van prijs, niet op basis van gezondheid. Gezien de geringe omvang van de respondenten kon er geen algemene uitspraak worden gedaan maar dit onderzoek gaf wel een indicatie van het voedingspatroon. Er kon geconcludeerd worden dat het eetpatroon in buurt 5 niet voldeed aan de Schijf van Vijf en er werd niet uit elk vak de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid gegeten. Het aanbod aan biologische- en streekproducten is minimaal in buurt 5 in Slotermeer. Het aanbod aan streekproducten in de streek is redelijk gevarieerd. Groente en fruit zijn volop verkrijgbaar, voornamelijk seizoensgebonden. Granen, peulvruchten, margarines en olie zijn niet te vinden in de streek waardoor de Schijf van Vijf niet geheel gevuld kon worden met streekproducten. In de streek is wel een gevarieerd aanbod aan biologische producten te vinden. De bewoners wilden de producten kopen, mits de prijs niet te hoog was. Door de bewoners te laten zien waar producten vandaan komen, zal men bewuster worden van het eeten leefpatroon. Bewustwording kan bijdragen aan gedragsverandering, zoals een gezonder eet- en leefpatroon. 62 Proeftuin Amsterdam

63 Symposia Tijdens de Week van de Smaak zijn twee symposia gehouden op het Food Center Amsterdam. Daarna vond in oktober het Wibautcongres plaats in de Westergasfabriek. Symposium Stad Land Arrangementen Tijdens het symposium Stad Land Arrangementen op 21 september zijn minister Verburg, ondernemers, ambtenaren, bestuurders en adviseurs die werken aan vernieuwende relaties tussen stad en platteland samengekomen om kennis uit te wisselen en van elkaar te leren. Het symposium werd gehouden op het terrein van Food Center Amsterdam en werd gefinancierd door Proeftuin Amsterdam, Taskforce Multifunctionele Landbouw, Streekproducten Nederland en Netwerk Platteland. Het bezoekersaantal bedroeg ongeveer 150 deelnemers. Een aantal betrokkenen gaven aan dat zij het inspirerend vonden te zien dat er veel verschillende mensen initiatieven hebben genomen met betrekking tot stad-land-relaties. Daarnaast werden de workshops, de presentatie van minister Verburg en het idee van buddy ambtenaar erg gewaardeerd. Uit de zes workshops tijdens dit symposium kwamen aanbevelingen voor de toekomst naar voren. Wat betreft lokale initiatieven wordt aanbevolen initiatiefnemers uit stad en land met elkaar in contact te laten komen met behulp van gemeenten. De rol van de supermarkten wordt overschat en die van de handel en burgers onderschat. Communicatie over landbouw en voedsel is van groot belang om de keuzes van de consument te beïnvloeden. Lokaal voedsel wordt steeds belangrijker, vergroot de kennis van consumenten hierover door bijvoorbeeld landelijke promotiecampagnes. Symposium Waar gegeten wordt is werk Mooie initiatieven en ideeën vanuit het bedrijfsleven, onderwijs en overheid kwamen samen tijdens het symposium Waar gegeten wordt is werk, een symposium over voedselbranche, bedrijven en opleidingen. Het symposium vond plaats in het Food Center Amsterdam en was georganiseerd door De Raad voor het Landelijk Gebied (RLG). Tijdens de Naar een metropolitane voedselstrategie 63

64 bijeenkomst kwamen een viertal inleidende sprekers aan bod uit de arbeidsmarkt en het onderwijs. Doel van deze dag was om een overzicht te krijgen van de ontwikkelingen en mogelijkheden voor samenwerking tussen bedrijfsleven en onderwijsveld in de Amsterdamse regio. De referenties die de inleiders maakten aan bestaande initiatieven waren te los uit de pols voor een gefundeerd overzicht van ontwikkelingen en mogelijkheden in de regio. Evengoed gaf het een aardig beeld van de dynamiek in de regio. Hierna werd een beurs geopend, waarbij uitwisseling van kennis en ervaring tussen markthouders uit het onderwijs, het bedrijfsleven, intermediairs en de bezoekers centraal stond. De standhouders en bezoekers hebben dankbaar van de gelegenheid gebruik gemaakt om met elkaar te netwerken, waaraan duidelijk behoefte bestond. Een vertegenwoordiger uit het onderwijs noemde het feit dat het bedrijfsleven en het onderwijs op dit symposium niet tegenover elkaar stonden, maar met elkaar in gesprek waren, de grootste winst van de bijeenkomst. In die zin is een belangrijk doel van het symposium gehaald, namelijk om een ontmoetingsplek bieden en gelegenheid geven voor uitwisseling van kennis en ervaring. Een stap in de goede richting is het onderling verbinden van de verschillende initiatieven waardoor er een beweging op gang wordt gebracht. Op de beurs waren 21 standhouders aanwezig, in te delen in de arbeidsmarkt, het onderwijs en de intermediairs/ samenwerkingsverband. Het symposium telde ongeveer 150 deelnemers. Het is niet gelukt om een grote groep food-gerelateerde werkgevers, onderwijsinstellingen, intermediaire organisaties en beleidsmakers en belangstellenden binnen en buiten de Metropoolregio Amsterdam te mobiliseren. Voor dat doel waren op basis van een samengestelde adressenlijst zevenhonderd uitnodigingen verstuurd (met name naar Aequor en bedrijven op het FoodCenter). Leerwerk-mentoren en Food Lab Amsterdam zijn initiatieven die in de toekomst moeten zorgen dat het food-onderwijs aantrekkelijker 64 Proeftuin Amsterdam

65 wordt. Onder andere door praktijkervaring en door nieuwe doelgroepen kennis te laten maken met de sector. Het project Food Lab Amsterdam heeft als doel een fysieke praktijk-leeromgeving te realiseren voor VMBO- en MBOleerlingen, dicht bij de plaats waar verse producten worden verwerkt en verhandeld en zal naar verwachting worden gevestigd op het Food Center Amsterdam. Hierbij staat de vorming van vakmanschap centraal, gekoppeld aan potentieel ondernemerschap. Wibautcongres Tijdens het tweedaagse congres MorgenTomorrow Dag van de Ruimte verzamelden bestuurders, stedenbouwers, planners en experts zich rond de nieuwe opgave van de mondiale verstedelijking. De benaderingswijze is die van de lokale praktijk. Tijdens de lezingen en in de workshops kregen de deelnemers inspirerende voorbeelden van vernieuwende aanpakken in steden op alle continenten die hen voeling gaven met successen en mislukkingen in de dagelijkse praktijk. Als ingang voor het congres was gekozen voor de thema s voedsel, energie, water, mobiliteit, afval en ICT. Door deze zes stromen zal in hoge mate het succesvol functioneren van de mens in de toekomstige stad worden bepaald. Ook sociale praktijken van het vreedzaam samenleven van verschillende bevolkingsgroepen in metropolen werden tijdens het congres over het voetlicht gebracht. In al deze voorbeelden werd de rol van de publieke sector en van institutionele partijen opnieuw gedefinieerd. Voorbeelden kwamen onder andere uit Chicago, Londen, Pittsburgh, Tirana, Hamburg, Mumbai, Helsinki en Amsterdam. Lezingen brachten nieuwe inzichten en inspirerende voorbeelden voor het voetlicht. In workshops werden ze verder uitgediept aan de hand van de nieuwe uitdagingen waarmee steden worden geconfronteerd. Excursies lieten aanstekelijke voorbeelden van stedelijke ontwikkeling zien. Naar een metropolitane voedselstrategie 65

66 Tim Lang, Professor of Food Policy, City University London was een van de sprekers. Na twee indrukwekkende verhalen over de klimaatsverandering die ons te wachten staat, opende Lang met de veronderstelling dat water het probleem is in plaats van het klimaat. Lang schetste de relatie tussen de stad en de voedselketen. In een korte terugblik op de geschiedenis zette hij uiteen hoe de voedselketen gemondialiseerd is. Londen en Amsterdam behoorden tot de eerste steden die dat in praktijk brachten door de hele wereld over te varen om voedsel naar de stedelijke markt te halen. Wetenschap plus kapitaal maakte het mogelijk goedkoper voedsel te produceren wat tot verbeterde gezondheid heeft geleid en dat noemden we vooruitgang. Dit heeft er inmiddels toe geleid dat we een voedselketen hebben die niet duurzaam is en ons voor grote problemen stelt. Het is niet zo gek om te stellen dat ons voedsel uit water en olie bestaat. En dan hebben we het nog niet over de CO2 problematiek gehad en de gigantische hoeveelheid afval. Naast invloed op het milieu is er ook nog de gezondheid en de daar aan verbonden kosten die ons voor problemen stelt. De voedselketen moet dus duurzamer worden en de steden hebben daarin een grote rol omdat de consumenten daar wonen. Het congres vond plaats op 1 en 2 oktober in de Westergasfabriek in Amsterdam. Het congres was een samenwerking van de gemeente Amsterdam, het Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting (NIROV) en het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM). Het doel van het congres was dat een brede doelgroep van zowel bestuurders als stedenbouwkundigen, planners en experts na afloop van het congres met nieuwe inspiratie en nieuwe contacten aan de slag zou gaan met hun stedelijke opgaven. 66 Proeftuin Amsterdam

67 Naar een metropolitane voedselstrategie 67

68 Bijlage 68 Proeftuin Amsterdam