Epiloog. Het lezen van de subcultuur. Ronald Soetaert & Kris Rutten

Transcriptie

1 Epiloog. Het lezen van de subcultuur. Ronald Soetaert & Kris Rutten Ik heb trouwens geen hekel aan kunst, ik heb een hekel aan jouw kunst Zaddie Smith in Over Schoonheid. Op het moment dat ik 1 geïnviteerd werd om deze epiloog te schrijven bij Subculturen van Ladda, had ik mijn handen en hoofd vol met een ander boek. Een studie die ik schreef in opdracht van de Nederlandse Taalunie over something completely different: de cultuur van het lezen. Centraal stond daarin de traditionele cultuur in het algemeen en de literatuur in het bijzonder. Cultuur met hoofdletter dus. Nochtans illustreerde ik aan de hand van een uitspraak van een Nederlands schrijver-leraar een ontwikkeling die uiteindelijk de literaire cultuur ook een plaats zou geven binnen dit boek dat u nu in handen hebt. Welke plaats heeft literatuur vandaag nog tussen zoveel andere cultuurproducten? Een subcultuur die zich superieur acht aan alle andere, door zich te presenteren als dé cultuur van een land, zal er langzamerhand aan moeten wennen dat ze de vanzelfsprekendheid van haar aanspraken aan het verliezen is en dat ze zich met argumenten zal moeten gaan verdedigen tegen aanvallen op haar positie (Robert Anker 1987: 61). Het literaire boek als één van de vele media ronduit bedreigd door de massamedia. In de stand van zaken die ik opmaakte rond de cultuur van het lezen, besteedde ik aandacht aan de literaire cultuur maar ook aan de culturele ontwikkelingen die zich voor onze ogen afspelen. Eigenlijk vond ik dat de jeugdculturen nog meer aandacht hadden verdiend gezien onze publicatie zich richt tot een publiek dat zich op vele manieren met cultuur & educatie dus met jeugd - bezig houdt. Uiteindelijk dezelfde doelgroep als het Ladda-boek. En kijk, dit boek van Ladda lijkt me een gepast antwoord en aanvulling op mijn tekort. Er zijn nog parallellen die me opvielen waardoor ik me aangesproken voelde om een aantal bedenkingen te maken bij deze interessante publicatie. En vooral om in te gaan 1 Deze tekst is geschreven door twee auteurs op basis van vele gesprekken binnen onderwijs en onderzoek. Ik (Ronald Soetart) voerde uiteindelijk de pen en verkoos dus de ik-vorm omdat de wij-vorm volgens ons gevoel iets te veel had van een majestatis pluralis of de lezer te veel suggereert dat we de schrijver en de lezer - hetzelfde denken. Het artikel is gebaseerd op een onderzoek dat door Kris Rutten gevoerd wordt over geletterdheden, zowel academische als culturele zoals blijkt uit deze bijdrage. In het tweede deel van het artikel gebruiken ik wel de wij vorm omdat ik verwijs naar onderwijsprojecten waar ook andere collega s bij betrokken zijn: Ive Verdoodt, André Mottart en Steven Vanhooren.

2 op de invitatie van Talkie Walkie: een gesprek op gang brengen rond jeugdculturen. Dat Ladda zo n thema op de kaart zet, spreekt me in elk geval sterk aan en verdient alle waardering. Subculturen Op het moment dat ik dit schrijf, ging ik - samen met een jongere collega - luisteren naar de lezing van dr. Rupa Huq. De zaal was vol, dus ik zat ergens op de eerste rij waar niemand wil zitten. En toen ik even achterom keek, realiseerde ik me dat ik twee keer zo oud was als de gemiddelde toeschouwer. De organisator troostte mij met de gedachte dat jeugd conform deze publicatie een state of mind was. Ik beaamde dat, maar vroeg toch: maar weet het jonge publiek dat wel? In elk geval schrijf ik (1951) deze bijdrage samen met Kris Rutten (1980) die een stuk jonger is. Ik breng ook een verslag van zijn onderzoek, onze gesprekken, inzichten En ook wel eigenbelangen want wij geven les over cultuur & educatie aan studenten die later vaak zullen geconfronteerd worden met de cultuur van de jeugd: als leraar, als pedagoog, als sociaal werker, als cultureel medewerker etc. Kennis van jeugdculturen leek ons dus belangrijk voor eigen onderwijs. Hoe geven we die kennis door? Hoe onderwijzen we over en hoe doen we onderzoek naar jeugdculturen? Het leeftijdsprobleem dat ik hier schets, is meer dan een persoonlijke midlifecrisis. Het is ook een probleem van elke onderzoeker van jeugdculturen. Maar het is zeker ook een probleem van het onderwijs. Hoe onderwijst een ouder wordende leraar over of met subculturen? Vergeten we niet dat vanaf het moment dat je voor een klas staat je onvermijdelijk ook als een stuk ouder of in elk geval anders wordt gepercipieerd. Jeugd mag dan een constructie zijn, jongeren blijven het raar vinden als een oudere zich met hun cultuur bezig houdt, zeker als hij/zij zich als deelnemer van die cultuur presenteert en misschien nog vreemder als hij/zij die cultuur analyseert. Dat bleek in elk geval de teneur van de lezing van Rupa Huq die zich de vraag stelde: hoe kunnen oudere onderzoekers nog jeugdculturen bestuderen? Ik kom hier later op terug. Rollen Rupa Huq belichaamt haar theorie over subculturen. Op de avond van de lezing zelf zagen we haar muteren van een academica die met een Power Point presentatie een overzicht gaf van Cultural Studies tot een DJ die later op de avond muziek draaide in het café van de Vooruit (Gent). Maar er is zelfs meer: ze leeft in verschillende culturen: van wetenschap tot journalistiek, van politiek tot pop ("It's an odd combination but I've always loved politics and being a DJ ). Ze komt op als Labour kandidaat, ze spreekt voor jongeren op scholen over politiek, ze is journaliste, ze geeft les in onderzoeksmethodologie, ze doet onderzoek en nogmaals last but not least ze maakte haar comeback als DJ.

3 Kortom, Huq belichaamt een centrale gedachte met name dat we vandaag met verschillende identiteiten jongleren en tot verschillende groepen kunnen behoren. Huq besprak ook haar boek Beyond Subculture waarin ze vragen stelt over stereotype beschrijvingen van jeugdculturen o.a. of popmuziek nog wel de centrale metafoor is voor jongeren. Huq constateerde dat haar inzichten terwijl ze gedrukt werden reeds gedateerd waren. Jeugdculturen blijken steeds te ontsnappen aan de journalistieke of academische labels, en zeker aan pogingen om ze binnen educatieve projecten een plaats te geven. En dat hoort zo. De jeugd is het aan zichzelf verplicht een eigen cultuur te scheppen voor nieuwe tijden. De school is zo n zone waar dat kan gebeuren maar we weten dankzij de aandacht van Cultural Studies dat die schepping ook en misschien wel vooral buiten de schoolmuren gebeurt. Die zones krijgen vele namen: culturen, subculturen, post-subculturen etc. maar al die concepten zijn maar omschrijvingen van hetzelfde: het zijn plekken waar mensen betekenis zoeken met elkaar. Cultuur & Aandacht Cultuur. Je zou er moe van worden. Van het woord alleen al. Er is zoveel te doen, zoveel dat een mens moet doen om cultureel te zijn dat sommigen zelfs spreken van een het teveel aan cultuur of de cultuur van het teveel. Onze maatschappij wordt vaak omschreven als een informatiemaatschappij. Dat impliceert o.a. dat we een heel andere economie krijgen waarin inderdaad informatie in plaats van goederen voor welvaart zorgt. Het management rond consumptiegoederen brengt meer geld op dan het maken van goederen (dat laatste laten we dan ook over aan landen waar de lonen goedkoop zijn). Toch wordt het label informatiemaatschappij ook gerelativeerd omdat economie precies draait rond schaarste. En we hebben duidelijk geen tekort aan informatie, we verdrinken erin. Die laatste gedachte inspireerde o.a. Richard Lanham (2006) tot het schrijven van een boek over The Economics of Attention. Hij argumenteert dat we vandaag geconfronteerd worden met het feit dat we in de westerse wereld een tekort aan tijd hebben om aandacht te besteden aan alles wat ons voorgeschoteld wordt (ook cultureel dus). Op de markt wordt geroepen om onze aandacht te trekken, en wij worden duizelig van al die aandachtstrekkers. Die laatste redenering kan ook toegepast worden op jeugdculturen: ook hier vinden we pogingen om aandacht te trekken. En dat laatste geldt zeker voor het label cultuur : er zijn vandaag stichtingen voor van alles en nog wat (om meer te lezen, om het theater of de opera te bezoeken, om het museum niet te vergeten etc, en uiteindelijk vraagt dit boek ook aandacht voor jeugdculturen).

4 Cultuur wordt vandaag als woord zo vaak gebruikt dat het steeds meer omvat en misschien steeds minder concreet betekent. Ongeveer alle belangrijke kwesties worden omschreven als culturele kwesties: van racisme tot muziekvoorkeuren, van klassenverschillen tot verschillen in lifestyles, van oorlogen tot voorkeuren voor restaurants, van activiteiten van jongeren tot de traditie van ouderen etc. Cultuur verloor eerst de hoofdletter, werd daarna een meervoud omdat alles ongeveer wat de mens doet, omschreven kan worden als cultuur. Kortom, cultuur is een belangrijke bron van zingeving maar dan wel duidelijk met kleine letter geschreven, en waarschijnlijk gebruiken we zelfs beter het meervoud: culturen. En waarschijnlijk zelfs beter het buzzword van deze publicatie: subculturen. En als je daar tegen bent, rest je het woord postsubculturen of beyond. Maar aan cultuur ontsnap je niet. Het blijkt dat je moeilijk niet kan communiceren, het blijkt onmogelijk om niet cultureel te zijn of in elk geval staat iedereen klaar om je een label te geven. Over die labels gaat dit boek geïnspireerd door de visie van Cultural Studies op cultuur als een whole way of life. Dit impliceert dat de enge, elitaire definitie van cultuur wordt opengebroken en dat beklemtoond wordt dat cultuur maps of meaning levert waarmee groepen mensen betekenis geven en zoeken. Het prefix sub verwijst dan verder naar het afwijkende van de subcultuur ten opzichte van de traditionele cultuur.aanvankelijk waren dat vooral problemen van lage klassen tegenover hoge klassen. De betekenis van stijl dient dan vooral gezocht te worden als een opstand tegen de mainstream stijl. Vandaag lijkt dat allemaal complexer geworden: opstand staat steeds minder centraal, het begrip klassenstrijd blijkt steeds minder de lading te dekken, en vooral jongeren blijken lid te kunnen zijn van verschillende subculturen die steeds meer als life styles gezien worden en steeds meer met consumeren te maken hebben - met vormen van symbolisch kapitaal waarmee men zich kan onderscheiden. Hoewel dit opnieuw een stereotypering is: er zijn nog voldoende voorbeelden van subculturen waarin o.a. jongeren protesteren tegen het bestaande systeem: van No Logo tot antiglobalisten, van straight edge tot de protestsongs op 0110 in Vlaanderen. Toch kan er een trend gezien worden waarbij het steeds meer gaat om stijl en representatie versus politiek engagement. Ondertussen wordt trouwens ook de politiek steeds meer beschreven als een strijd rond representatie: van het imago van de politicus die door een spindoctor wordt gecreëerd tot een oorlog die door advertentiebureaus wordt gepresenteerd. Of de binaire opposities zijn niet meer wat ze geweest zijn: hoge versus lage cultuur, opstand versus aanpassing, kunst versus commercie, reclame versus politiek, jong versus volwassen etc. Jeugd

5 Een belangrijke oppositie werd door Hebdige gesignaleerd: positief (youth as fun) en negatief (youth as trouble). Die tegenstelling zien we ook vertaald in onze houding tegenover jeugd als enerzijds een biologisch feit, anderzijds een culturele constructie. Men spreekt van adultification (jongeren nemen meer en meer deel aan de volwassencultuur) versus juvenalisation (ouderen nemen deel of willen deel hebben aan jeugdculturen). Centraal staat in dit boek de aandacht voor jeugdculturen waarbij beklemtoond wordt dat jongeren constateren dat er buiten de school en het gezin ook een leven is dat ze heel wat leren in hun subculturen. En daarbinnen bestaan ook weer binaire opposities: van kritiekloze consument tot kritische producent. In de Cultuur van het Lezen analyseerde ik dit verschijnsel als volgt. De jeugd is al een tijdje een volwaardige economische klasse, waaromheen (voornamelijk vrije tijds-) industrieën zijn opgebouwd. En nogmaals, het zou een verkeerd beeld geven van alle jongeren als willoze pionnen van de markt te beschrijven. Ook hier spelen waarden, keuzes en voorkeuren een rol. Maar toch wordt meer en meer geconstateerd dat vormen van consumptie de constructie van identiteiten door jongeren bepaalt. De peergroup speelt daarbij een belangrijke rol in het vormen van leefstijlen en identiteiten. Dat alles lijkt in onze postmoderne tijd belangrijker dan ooit maar dat neemt niet weg dat lifestyles van alle tijden zijn, zoals we in de Essais van Montaigne kunnen lezen over mode in de 16 de eeuw: De nieuwe manier van kleden maakt dat ze de oude prompt veroordelen en dat met zo n grote stelligheid en met zo n algemene instemming, dat je zou zeggen dat er een soort manier in hen gevaren is, die hun denken op zijn kop zet. Digitalisering Een terzijde verdient zeker de digitalisering van de maatschappij gezien jongeren in het midden staan van deze culturele revolutie en veel jeugdculturen zich situeren binnen de digitale wereld (van chatten tot weblogs, van websites tot My Space omgevingen trouwens die laatste ontwikkeling is een nieuw project van Ladda). In recent onderzoek wordt de vraag gesteld: Is now only for Old People. The Chronicle of Higher Education ( ) schrijft: "College officials around the country find that a growing number of students are missing important messages about deadlines, class cancellations, and events sent to them by because, well, the messages are sent to them by ." Hoe communiceren ze dan wel? Het onderzoek wees uit: they preferred to use instant messaging, text messaging, and services such as MySpace to interact with their peers". Wat komt hier in beeld? Een belangrijke verschuiving rond kennis en vaardigheden in een vlug veranderende maatschappij. En dan blijkt dat jongeren inderdaad vlugger de digitale vaardigheden aanleren. In revolutionaire tijden, lijkt het een voordeel te zijn niet te worden gehinderd of verlamd te worden door vooroordelen en traditie. In die

6 zin zijn jeugdculturen ook de ruimtes waarin geëxperimenteerd wordt en waar uiteindelijk dé cultuur door veranderd wordt. Dat laatste geldt niet alleen voor de media maar ook voor de wereldbeelden die gecreëerd worden. Binnen de jeugdculturen ontstaan border zones, sites of struggle, border youth etc. Er vigeren vele namen voor hetzelfde fenomeen. Hierbij hoort ook een gevoel van fragmentatie van het wereldbeeld, een crisis van de representaties in de media en bijvoorbeeld een verlies aan geloof in de grote verhalen. Klachten Er zijn daar ook klachten over die vaak neerkomen op een kritiek over de achteruitgang van dé Cultuur. In het boek Cultuur van het Lezen heb ik gepoogd die complexe relatie van de cultuuroverdrager te beschrijven. Vaak vervalt die in een soort doemdenken. Daarbij hoort een vast ritueel: kinderen van het boek klagen over de komst van de film, kinderen van de film over de komst van de televisie, kinderen van de televisie over de komst van de computer. Hetzelfde ritueel zien we gebeuren bij muziek: fans van de Stones klagen over de punk, fans van punk klagen over metalmusic etc. Wat moeten we daarmee in het onderwijs? Wordt het een gevecht van de ene subcultuur tegen de andere? Bijvoorbeeld literatuur versus andere media? De lerarencultuur versus de jeugdcultuur? De ene jeugdcultuur versus de andere? Zoeken leraren en professoren steeds meer een nostalgische plek buiten de realiteit? Vervreemden scholen en universiteiten dan steeds meer van de leerlingen en de studenten? In wat volgt ga ik nader in op dat concept geletterdheid en probeer het te verbinden met het concept cultuur en uiteindelijk ook met educatie. Cultuur en Geletterdheid Wat is de relatie tussen begrippen als cultuur en geletterdheid? Eerst en vooral worden beide woorden vaak gecombineerd als culturele geletterdheid waarmee verwezen wordt naar de kennis en vaardigheden van de traditionele culturele traditie (kunnen lezen en schrijven in de standaardtaal, de nationale geschiedenis, de literaire canon). Culturele geletterdheid staat dan vaak in oppositie met ongeletterdheid vertaald in vormen als populaire cultuur, jeugdculturen, vreemde culturen etc. Zoals Cultural Studies de inhoud van cultuur heeft verruimd, zo hebben de onderzoekers rond Multiliteracies de enkelvoudige definitie van geletterdheid

7 vertaald in een meervoudige definitie met o.a. aandacht voor meer dan boekengeletterdheid, dus ook voor visuele en orale geletterdheden. Cultuur wordt binnen Cultural Studies omschreven als een way of life en geletterdheid wordt binnen de Multiliteracies omschreven als een way with words. Van beide kan gezegd worden dat het meervoud ways of... beter past bij de uitgangspunten. Om het actieve karakter van beide concepten te beklemtonen worden zowel geletterdheid als cultuur ook beschreven als a tool. Een gereedschap waarmee mensen persoonlijke en sociale identiteiten construeren, waarmee mensen functioneren op het persoonlijke en het sociale vlak, en uiteraard in het beroepsleven. Vanuit een traditionele visie wordt de geletterdheid van jongeren vaak omschreven in termen van een tekort (geen kennis van de traditie), een afwijkend gedrag (geen respect voor de traditie), een opstand (gebrek aan goede wil om zich die traditie eigen te maken). Precies daardoor ontstaat een scheiding tussen de schoolcultuur en de leefwereld van jongeren. Precies daardoor ontstaan ook gemarginaliseerde groepen die gestigmatiseerd worden als zowel ongeletterd en cultuurloos. Zelden wordt de aandacht gevestigd op het feit dat jongeren binnen hun jeugdculturen ook bepaalde geletterdheden verwerven, en dat die een gereedschap zijn om betekenis en zin te construeren. Zoals hierboven al aangeduid, worden we vandaag precies door de digitalisering geconfronteerd met het feit dat jongeren digitale geletterdheden aanleren die vaak inspelen op recente maatschappelijke ontwikkelingen. Hetzelfde geldt voor vele andere vaardigheden die binnen de mediacultuur geleerd worden en die te maken hebben met het exploreren van de wereld, het creëren van een eigen ruimte en het construeren van eigen verhalen. Dus ook vanuit Multiliteracies komt een pleidooi om jeugdculturen en dus jeugdgeletterdheden au sérieux te nemen. Onderwijs & onderzoek Wat kunnen we hieruit leren over onderzoek of onderwijs? In elk geval dat aandacht voor jeugdculturen essentieel en eigenlijk onvermijdelijk is. De vraag naar relevantie wordt ook gesteld binnen de opleidingen waar we les geven (lerarenopleiding, pedagogische wetenschappen, sociaal werk, ontwikkelingssamenwerking). Het antwoord zit echter vaak in inzichten die binnen deze gebieden min of meer in consensus aanvaard worden, bijvoorbeeld: leerlinggerichtheid, uitgaan en/of aansluiten bij wat anderen al kennen en kunnen in het onderwijs, aandacht en respect voor de cultuur van de anderen in sociaal werk en ontwikkelingssamenwerking.

8 Het onderwijs kan sterk verbonden worden met onderzoek zowel vanuit het perspectief van de lesgever als vanuit het perspectief van de studenten en leerlingen. In onze lessen introduceerden we de leraar-als-onderzoeker of de leraar-als-antropoloog. En dat heeft alles te maken met het pleidooi voor aandacht voor jeugdculturen maar uiteraard ook met de aandacht voor een veranderende cultuur, zoals Papert (1980) schreef:... he or she needs to understand which trends are taking place in our culture. Meaningful intervention must take the form of working with these trends. Precies dit onderzoek naar trends kan in het onderwijs een plaats krijgen. Het kan trouwens door studenten en leerlingen zelf opgezet en uitgevoerd worden als een vorm van onderzoek maar ook als een vorm van reflectie op eigen en andermans cultuur en geletterdheid. Studenten in de lerarenopleiding hebben in onze lessen de voorbije jaren kunnen kiezen voor diverse soorten opdrachten waarin een onderzoeksperspectief opgenomen was. Zo vroegen we een onderzoek uit te voeren naar nieuwe geletterdheden/jeugdculturen (waarbij we zelf voorbeelden gaven). Bijvoorbeeld: nieuwe vormen van geletterdheid/cultuur die ontstaan bij jongeren beschrijven vanuit twee perspectieven met name een analyse van het soort geletterdheid/cultuur (voorbeeld: weblogs, computergames, chatten, muziekculturen etc), en een suggestie wat met deze nieuwe vormen van geletterdheid/cultuur kan gedaan worden in het onderwijs. De resultaten waren bijzonder boeiend: we kregen als lesgevers inzicht in verschillende subculturen en vooral in hun zoektocht naar zingeving. Het werd ook duidelijk dat sommige studenten misschien niet op de hoogte waren van het laatste ballet of opera maar in muziekculturen even zeer op zoek waren naar ontroering en zingeving. Ondertussen zijn er ook een reeks scripties geschreven waarin deze onderwerpen verder onderzocht werden: over reggae, over rapmuziek, over hiphop, over gsm-cultuur etc (onderwerpen die ondertussen in veel andere disciplines worden behandeld: van geschiedenis tot antropologie, van literatuur- en cultuurwetenschap tot taalkunde, van kunstgeschiedenis tot communicatiewetenschappen etc deze onderwerpen blijken inderdaad met eigen accenten boven de disciplines heen onderzocht te worden). Problematisch Toch blijft de implementatie van al dat onderzoek in het onderwijs nog problematisch. Hieronder brengen we een aantal bedenkingen samen. Eerst en vooral bekijken sommige leraren dit soort aandacht en onderzoek met het nodige wantrouwen. De aarzeling komt vooral van sommige leraren die klagen over gebrek aan competentie (rond de nieuwe culturen) en vooral ook over gebrek aan tijd en soms maar vaak verzwegen uiteraard gebrek aan interesse. De aanwezigheidslijst van Ladda toont ook dat leraren wegblijven van dergelijke initiatieven.

9 Wat tijd en competentie betreft, dienen we uiteraard begrip te hebben voor de complexe opdracht die leraren hebben, maar we zouden willen argumenteren dat het soort onderzoek dat we suggereren precies ideaal is om door de studenten en leerlingen zelf uitgevoerd te worden. Tegelijkertijd wordt hier een oplossing gesuggereerd voor het onvermijdelijke probleem dat lesgevers vervreemden van recentere jeugdculturen. Precies door het onderzoek en de presentaties van onze studenten over hun cultuur kregen wij interesse in voor ons onbekende gebieden binnen de jeugdcultuur: pareltjes van muziek in reggae, staaltjes van vakmanschap in graffiti, complexe strategieën in het spelen van games Niet alleen leerlingen moeten gemotiveerd worden, ook lesgevers kunnen gemotiveerd worden door iets heel eenvoudigs: iets bijleren is fascinerend. Het plezier in lesgeven wordt in hoge mate gestimuleerd door contact met jongeren waardoor je ergens hoopt van jong te blijven. Jong in de betekenis die hierboven al aangeduid werd: als een state of mind. Aan het voorstel zit naast een esthetisch ook een ethisch perspectief: precies aandacht voor de cultuur van jongeren die zich buitengesloten voelen, kan verdere vervreemding tussen de wereld van de school en de leefwereld op zijn minst thematiseren in de les. Het is een inzicht uit de antropologie: elk individu heeft nood aan en recht op een eigen identiteit, en op een vorm van trots over die identiteit zowel individueel als in groep. Vooral jongeren die gemarginaliseerd zijn of worden, hebben die trots en die aandacht nodig. Aandacht voor de verhalen van jongeren lijkt dus essentieel. De alternatieve verhalen die ze creëren en vertellen dienen gelezen te worden als een zoektocht naar eigen verhalen, een eigen stem. Uiteraard mogen we dat niet romantiseren, er zijn ook voorbeelden van misplaatste trots, van geweld tegenover of extreme uitsluiting van anderen. Maar daarin verschillen jeugdculturen niet van hun volwassen tegenhangers. Tot slot is er ook sprake van een educatief perspectief gezien het interessant is om te zien hoe jongeren buiten de schoolmuren leren. Dat is niet alleen inhoudelijk interessant, ook over de manieren waarop jongeren spontaan leren kunnen we een en ander opsteken. Zoals gezegd, vinden we daar in de recente digitale cultuur veel voorbeelden van: jongeren leren zelfstandig door online dingen op te zoeken, ze leren van elkaar door vragen te stellen, ze leren van kenners door ze met problemen te benaderen... Dat geldt niet alleen voor de digitale cultuur maar ook voor skaten en taggen. Belangrijk lijkt dat we afstappen van de beschrijving van jeugdculturen als zinloos amusement dat losstaat van elke vorm van leren. Precies in de jeugdculturen worden identiteiten geconstrueerd, wordt met vormen van leren geëxperimenteerd, en wordt een sociale positie en ruimte geconstrueerd. Dat laatste leidt tot wat centraal staat in heel wat bijdragen in dit boek: in onze

10 postmoderne maatschappij krijgen we te maken met vele subculturen, vele verhalen van zingeving. In elk geval gaat het om verhalen waarin jongeren zelf als actoren kunnen optreden, en niet alleen als passieve consumenten van de verhalen van anderen. Het pleidooi voor het belang van aandacht voor jeugdculturen hebben we misschien iets te veel gerelateerd aan de school, aan het curriculum, maar we beschouwen educatie hier in de ruimste zin van het woord. Het initiatief Talkie Walkie toont aan dat die reflectie misschien best ook gebeurt buiten de school of in elk geval buiten het schoolse kader. Kritiek Belangrijk is ook dat dit pleidooi voor aandacht voor jeugdcultuur niet kritiekloos kan gebeuren. Bijvoorbeeld, de commercie staat steeds klaar om die trends in jeugdculturen te recupereren. Het groene haar van de punker en de veiligheidsspeld als icoon zijn een paar jaar later te verkrijgen in modieuze, trendy zaken. Jeugdculturen zijn onvermijdelijk ook een onderdeel van de consumptiemaatschappij waarbij codes dan weer gebruikt worden om anderen op basis van economisch en symbolisch kapitaal uit te sluiten. Sommige onderzoekers antropologen en etnografen - van jeugdculturen vinden werk als trendwatchers voor de commercie. Moderne cultuurconsumenten worden beschreven als culturele omnivoren die zowel participeren aan populaire cultuur (men kijkt bijvoorbeeld naar soaps en reality tv) als hogere cultuur (men gaat geregeld naar theater of musea). Het probleem zit bij diegenen die maar één cultuur kennen zeker als dat alleen een gemarginaliseerde of populaire cultuur is. Concreet: alleen Story lezen en VTM kijken stompt af, alleen naar hardcore luisteren maakt doof voor iets anders. Het omgekeerde is ook waar: alleen naar de opera gaan of naar avant-garde musea kan evenzeer vervreemden. Waarom is het omhelzen van alleen populaire cultuur gevaarlijk? Omdat zo luidt toch een belangrijk inzicht van een kritische Cultural Studies mensen dan het slachtoffer worden van dominante verhalen die door een neoliberale consumptiemaatschappij verteld worden. Keuzevrijheid beperkt zich dan tot vrijheid om te consumeren. Het komt er dus op aan verschillende codes te kennen zodat je van code kan switchen als dat nodig is. Precies daar zit een gevaar: sommigen kennen maar één code en zitten dus gevangen in hun verhaal. Dat laatste kan erg zijn als je door dat verhaal gemarginaliseerd dus geïsoleerd blijft. Ook de media dienen kritisch benaderd te worden. De media staan immers steeds klaar om stereotypen te creëren rond jeugdculturen. De moord gepleegd

11 door een gothic aanhanger maakt de hele gothic scene verdacht. De dresscode van een aantal rappers maakt dat jongeren gearresteerd worden op basis van een pet en een broek tijdens de rellen in de Parijse banlieus. Marginalisering wordt in de hand gewerkt door labels en frames. Binnen het onderwijs hebben we de plicht om specifiek onze ogen open te houden voor de gevaren van gemarginaliseerde subculturen die de kritiek, het protest omzetten in onverdraagzaamheid en geweld. Paradox 1: plezier versus reflectie Lopen we niet het gevaar door de reflectie een deel van het amusement, de spontaneïteit te vergallen? Waarschijnlijk moeten we dit zorgvuldig in t oog houden. Er zijn vele manieren om aan cultuur te participeren. Je kan achterover leunen en genieten. Het hart luistert of technisch vertaald: er wordt iets in de hersenen aangeklikt dat je ontspant, ontroert, troost of wakker maakt. Je kan echter ook op de rand van de stoel gaan zitten en reflecteren, je aandacht scherpen en onvermijdelijk dus afstand nemen. Er moet plaats zijn voor de twee, maar toch zijn de school of bepaalde educatieve projecten wel degelijk bedoeld om te reflecteren. Trouwens in jeugdculturen is die reflectie ook wel degelijk aanwezig. Wie bepaalde jeugdculturen leert kennen, beseft de vaak complexe codes die gehanteerd worden en de reflectie die daarbij hoort. In onze lessen maakten we gebruik van een recente documentaire over de geschiedenis van Metal Music op MTV (oktober 2006). Tijdens de inleiding valt op dat de metal-fans in hun discours over de betekenis van metal niet ver afwijken van hoe academici praten. In een uitgebreide introductie wordt druk gediscussieerd over wat precies met metal bedoeld wordt, wie de belangrijkste invloeden zijn, wie wel of niet metal is etc. In onze lessen kwam een student aan het woord die het had over rapmuziek. De schrijvers van rapteksten blijken zich heel bewust te zijn van een hele reeks literair-technische aspecten over bijvoorbeeld soorten rijm die wel of niet kunnen, over eigen manieren om met de spelling te spelen, over het jongleren met genres en intertekstualiteit. Precies uit die vaardigheid om met codes te spelen, spreekt de nieuwe creativiteit. Al luisterend geraak je als lesgever (van een andere cultuur met een andere geletterdheid) geïnteresseerd. Theoretisch zou je kunnen stellen dat Cultural Studies die luisterbereidheid binnen de universiteit aangewakkerd heeft, en Multiliteracies ons bewust maakt van andere geletterdheden. Toch botsen we ook hier op een mogelijke paradox waarmee we hierboven al geopend hebben. Op school, de universiteit of tijdens een lezing over jouw persoonlijke zingeving, over jouw eigen subcultuur praten, impliceert dat je dat

12 zowel in de openbaarheid doet als dat je dat doet in aanwezigheid van anderen, vooral dan een leraar. En zijn subculturen nu niet precies bedoeld om een privéruimte te creëren weg van de blik van volwassenen? Dick Hebdige (die als een soort Founding Father van de studie van jeugdculturen kan gezien worden), constateerde een paar jaar geleden in een terugblik op zijn werk dat jongeren een soort performance uitvoeren (VPRO 1994 in de serie In Mijn Vaders Huis). Ze genieten van het spel om de negatieve ideeën die anderen over hen hebben te versterken. Het plezier zit juist in de weigering om gelezen te worden: Adolescents like to be noticed, but they don t want to be understood. Jongeren staan onder toezicht van ouders, scholen etc. Het plezier van jeugdculturen zit dus o.a. in om een spel op te voeren en zo een bepaald imago aan de buitenwereld te tonen. Leraren die Cultural Studies introduceren in hun lessen, deconstrueren ook onvermijdelijk de culturen die ze ter sprake brengen. In de suggesties hierboven om kritisch te staan tegenover de life styles die door de commercie gecreëerd worden, zit een kritische houding vervat die niet altijd door de leerlingen blijmoedig aanvaard wordt. In de roman De Correcties van Franzen wordt dit laatste op een interessante manier geïllustreerd. De leerlingen luisteren met verbazing en irritatie naar de lessen van de kritische leraar en denken: there was nothing wrong with the world and nothing wrong with being happy in it. Kunnen we als oudere onderzoekers of als lesgevers binnen die jeugdculturen treden? Staat onderwijs per definitie niet haaks op wat jongeren precies willen binnen hun jeugdculturen: ontsnappen aan de blik van de volwassenen? Dat is een paradox die moeilijk op te lossen is, maar misschien valt er pragmatisch mee te werken door jongeren over hun culturen zelf aan het woord te laten. Paradox 2: academia versus subcultuur Centraal in deze bijdrage staat de gedachte dat we ons bewust moeten worden van de cultuur van anderen en uiteraard van de eigen cultuur. Concreet: aandacht voor codes die we dan leren lezen, begrijpen en eventueel waarderen. Het is een belangrijk inzicht te beseffen dat er codes bestaan voor verschillende domeinen. Concreet: een rapsong schrijven is iets anders dan een paper schrijven over rapmuziek. Dat laatste klinkt waarschijnlijk nogal vanzelfsprekend. En toch kan men er iets uit leren: het bewustzijn dat als sommigen een genre niet beheersen dat dit niet onmiddellijk een gevolg is van gebrek aan intelligentie maar eerder een gevolg van het feit dat ze de cultuur, de code van een bepaald genre of gebied niet

13 kennen. In feite kan het toetreden tot bijvoorbeeld de universiteit beschreven worden als het toetreden tot een (sub)cultuur met bepaalde codes. In een recent boek Clueless in Academe constateert Gerald Graff dat de academische cultuur in het algemeen en ook de kunstkritiek in het bijzonder als vervreemdend ervaren wordt door buitenstaanders. De studenten die de school of de universiteit binnentreden voelen zich vaak spoorloos nogmaals niet omdat ze dom zijn maar omdat ze de taal, de code ways with words niet kennen. Zoals sommige lesgevers jeugdculturen niet herkennen als cultuur omdat ze zowel de way with words als de way of life niet kunnen lezen. Inderdaad, een way with words impliceert volgens Graff ook een way of life. Het gaat dus niet alleen om het verwerven van nieuwe kennis maar het veranderen van een een nieuwe identiteit. Nochtans zou men precies kunnen aansluiten bij de codes die jongeren wel kennen, bijvoorbeeld ze creëren zelf genres en ze argumenteren onder elkaar over cultuur. Graff pleit ervoor dat we de academische club moeten demystificiëren. Die suggestie spoort met een laatste paradox: de academische cultuur zelf kan als een (sub)cultuur beschreven worden. Wat leren we als onderzoekers en lesgevers bij het werken aan deze epiloog? Academici behoren ook tot een specifieke cultuur, en de diverse visies op onderzoek maakt van die cultuur ook een verzameling van subculturen. Hoewel alle subculturen in principe gelijk zijn, zijn sommige subculturen meer gelijk dan anderen (om te variëren op de uitspraak van Orwell uit Animal Farm: "all animals are equal, but some animals are more equal than others"). Kortom: de academische subcultuur is meer aanvaard omdat die sociaal gepriveligieerd is. En het is de moeite om Academia tegelijkertijd te verdedigen en kritisch te benaderen. Een interessante roman die aansluit bij deze redenering is Over schoonheid van Zadie Smith. In deze roman krijgt de lezer een beeld van hoe verschillende subculturen binnen de universiteit met elkaar in de clinch gaan. Het verhaal draait rond opvattingen over kunst, confrontaties van hoge en lage cultuur etc. De lezer vindt er interessante inzichten in over de relatie van ouderen en jongeren tot kunst. Zoals een dochter tegen haar vader zegt: Ik heb trouwens geen hekel aan kunst, ik heb een hekel aan jouw kunst (p. 109). En een citaat die onze blik op onderzoek & onderwijs dient te corrigeren en dus te inspireren: In universiteiten vergaten mensen hoe ze moesten leven. Zelfs midden in een muziekbibliotheek waren ze vergeten wat muziek was (p. 379). Kortom: ook in de subcultuur van de universiteit dienen we ons bewust te zijn van onze codes, de frame waarbinnen we werken. Of anders verwoord: over onze blik en hoe we zo het blikveld soms beperken en hopelijk soms verruimen. Of om het in de woorden van een icoon uit de muziek Frank Zappa uit te

14 drukken: "The most important thing in art is The Frame. For painting: literally; for other arts figuratively because, without this humble appliance, you can't know where The Art stops and The Real World begins." Hetzelfde geldt voor de grens tussen lezen en leven, reflectie en praktijk etc. Wat onderwijs betreft, suggereerden we in diverse publicaties het curriculum te zien als een contact zone. Een concept uit de antropologie van Mary Louise Pratt social spaces where cultures meet, clash, and grapple with each other, often in contexts of highly asymmetrical relations of power, such as colonialism, slavery, or their aftermaths as they are lived out in many parts of the world today (1991: 34). Dat laatste kan ook eenvoudiger omschreven worden als een zone waarin verschillende perspectieven op cultuur bijvoorbeeld ook van traditie tot jeugdculturen met elkaar geconfronteerd worden waarbij we niet alleen hopen op de clash maar ook op een productieve dialoog. Bibliografie Anker, Robert (1987). Pollock versus broertje. Raster, 40, Franzen, Jonathan (2001), De correcties. Amsterdam: Prometheus. Smith, Zadie (2005), Over Schoonheid. Amsterdam: Promotheus. Graff, Gerald (2003), Clueless in Academe: How Schooling Obscures the Life of the Mind. New Haven: Yale University Press. Lanham, Richard (2006), The Economics of Attention. Chicago: University of Chicago Press. Papert, Seymour (1980), Mindstorms: Children, Computers, and Powerful Ideas. New York: Basic Books. Pratt, Mary Louise (1991) "Arts of the Contact Zone." Profession 91. New York: MLA, 1991, p

15 Soetaert, Ronald (e.a.) (2006), De Cultuur van het Lezen. Den Haag: Nederlandse Taalunie.