Een gouden toekomst voor Zilverkamp

Transcriptie

1 Een gouden toekomst voor Zilverkamp Verslag ontwerpend onderzoek scholencomplex Ot en Sienpad, Huissen Stichting Mevrouw Meijer, 2 juni 2014 Inhoud: 2 Opgave 3 Bestaande situatie 6 Aanpak 7 Ontwerpen 9 Documentatie Marco Henssen Architecten 15 Documentatie Nexit 20 Calculatie Bijlagen: Bijlage 1: Verslagen van bijeenkomsten Bijlage 2: Calculatie Winket

2 Opgave Hierbij doet Mevrouw Meijer verslag van het ontwerpend onderzoek Een gouden toekomst voor Zilverkamp, uitgevoerd in Huissen in opdracht van de gemeente Lingewaard in de periode januari mei Het onderzoek richt zich op het scholencomplex aan het Ot en Sienpad in de wijk Zilverkamp. Het complex huisvest drie basisscholen (Tweespan, Drieluik, Holthuus) plus flankerende voorzieningen die passen in de Brede School-visie (peuterspeelzaal, kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang). Elk bouwdeel kan zelfstandig functioneren, terwijl drie van de vier bouwdelen tevens door een interne gang met elkaar zijn verbonden. Het gebouw heeft net als de wijk een geschiedenis van bijna 40 jaar. Driekwart is gebouwd in , de uitbreiding in De structuur en de architectuur van het gebouw zijn kenmerkend voor die periode en de toen heersende ideeën over onderwijs. De plattegrond is geïnspireerd op de school als dorp, met de lokalen als huizen en de gangen als straatjes, afgewisseld met gemeenschappelijke ruimten als pleinen. Het onderzoek is bedoeld om te verkennen hoe een historisch schoolgebouw uit de jaren zeventig opnieuw 40 jaar meekan als volwaardig en eigentijds schoolgebouw. De bevindingen van het onderzoek in Huissen kunnen ook waardevol zijn voor andere scholen uit deze periode; in heel Nederland wachten de komende jaren vergelijkbare opgaven. In de ontwerpopgave komen meerdere opgaven samen: - Bouwkundig. Het gebouw en het schoolerf zijn na decennia intensief gebruik aan een grondige opknap- en opfrisbeurt toe. Er is veel achterstallig onderhoud. De energiewaarde en de duurzaamheid moeten worden vergroot. - Onderwijsinhoudelijk. Het is de vraag hoe de hedendaagse (en onderling verschillende) werkmethoden van de drie scholen passen in het gebouw van toen. - Onderwijsorganisatorisch. De scholen groeien of krimpen, hun taken veranderen en de aanvullende voorzieningen moeten ook een plaats vinden. Er is sprake van dat een vierde school (Zilverzwaan) in het complex wordt opgenomen. Er is een efficiënte indeling vereist die dergelijke veranderingen flexibel kan opvangen. - Omgeving. Hoogwaardige en aantrekkelijke scholen vormen een kwaliteit die de (nu vergrijzende) wijk aantrekkelijk maakt voor nieuwe, jonge doelgroepen. Investeren in de school is investeren in de wijk. In het onderzoek wordt ook het amendement van de gemeenteraad d.d. 14 november 2013 betrokken waarin de gemeentelijke begroting voor vervangende huisvesting Zilverzwaan/Ot en Sienpad op euro wordt gesteld. 2

3 Bestaande situatie De scholen aan het Ot en Sienpad grenzen aan het winkelcentrum (links), aan de groenzone en het water (boven) en aan woonstraten (rechts en onder). Het complex is lopend en per fiets goed bereikbaar maar het aan- en afrijden van auto s is problematisch. Het hek van het schoolplein (dunne rode lijn) omsluit een groot gebied en laat daardoor slechts een smalle strook langs het water. Het scholencomplex werkt zo als barrière tussen wijk en water. 3

4 Het complex huisvest drie basisscholen, een buitenschoolse opvang en een peuterspeelzaal. De kleine plattegrond hieronder maakt de bouwgeschiedenis zichtbaar. Het oorspronkelijke gebouw uit bestaat uit drie identieke, geschakelde bouwdelen (blauw). In 1981 is daar een vierde deel aan toegevoegd, ongeveer even groot maar met een iets andere opzet (rood). Later zijn speellokalen (groen) en een peuterspeelzaal (roze) aangebouwd. 4

5 Het complex is volledig in laagbouw uitgevoerd. Het is een uitgestrekt gebouw met veel verspringingen, zodat er een gevarieerde binnen- en buitenruimte ontstaat. Verhogingen van het dak, in de vorm van afgeknotte piramides, geven aan waar de pleinen van iedere school zitten. Oorspronkelijk stonden er kleine ventilatietorentjes op deze piramides (foto boven). De piramides geven een ruimtelijke effect (foto midden). Aan de buitenzijde wordt de aanblik van de school sterk bepaald door het bijzonder lange hekwerk (foto onder), 5

6 Aanpak Het uitgangspunt van Mevrouw Meijer is dat renovatie van een schoolgebouw het best kan worden behandeld als nieuwbouw. Dit werkt op meerdere manieren door: - Eisen. Het gebouw moet net als nieuwbouw minimaal 40 jaar meekunnen als volwaardig onderwijsgebouw. De kwaliteit moet op ieder vlak tenminste gelijk zijn aan die van nieuwbouw. Dit geldt voor o.m. onderwijskundige kwaliteit, verblijfskwaliteit voor kinderen en personeel, betekenis voor de wijk, duurzaamheid, technische kwaliteiten, financiële aspecten. - Perspectief. Het bestaande gebouw wordt niet gezien als hindernis voor de toekomstige ontwikkeling, maar als een bruikbaar opgebouwd kapitaal. Voortbouwen op een bestaande school betekent een voorsprong op nieuwbouw, die bij nul moet beginnen. - Uitvoering. Renovatie is een volwaardige ontwerpopgave, waarbij de ontwerpkracht van architecten wordt ingezet om de verschillende mogelijkheden in beeld te krijgen. - Financieel. Er is een reële en volledige kostenvergelijking vereist tussen de verschillende opties: kale renovatie, hoogwaardige renovatie, en nieuwbouw. Het gaat om een totaalbeeld, waarbij de vraag uit welke potjes de verschillende onderdelen (bouw, onderhoud, exploitatie) komen, van ondergeschikt belang is. Voor het ontwerponderzoek heeft Mevrouw Meijer twee architectenbureaus uitgenodigd, Marco Henssen Architecten en Nexit Architecten. Ze zijn geselecteerd om hun visie en hun ervaring in het renoveren en transformeren van bestaande gebouwen. Ook verwachtten wij van deze twee bureaus sterk ieder een eigen benadering. Voor de financiële beoordeling is het calculatiebureau Winket bij het onderzoek betrokken. Winket heeft de twee ontwerpen doorgerekend, en de uitkomst tevens vergeleken met de kosten van gelijkwaardige nieuwbouw en van kale renovatie (alleen achterstallig onderhoud wegwerken). Het onderzoek is door Mevrouw Meijer voorbereid met gesprekken met alle betrokken scholen en de gemeente. Bij de startbijeenkomst op 29 januari waren alle betrokkenen in de gelegenheid om kennis, inzichten en wensen te delen, en de architecten met informatie te voeden. Er volgden nog twee van deze workshopachtig bijeenkomsten: de tussenpresentatie en de eindpresentatie op 12 maart en 16 april. Een waardevolle bijdrage aan de startbijeenkomst leverde Wim Lavooy, die als stedenbouwkundige een toelichting gaf op de geschiedenis van de bloemkoolwijken uit de jaren zeventig terwijl hij zich als inwoner van Huissen tevens direct betrokken voelt bij de toekomst van de wijk. 6

7 Ontwerpen Het bestaande gebouw is een uitstekende basis om op voort te bouwen, zo concluderen beide architectenbureaus uit hun analyse van sterke en zwakke punten van het complex. De opzet van de school als dorp is prima geschikt voor tegenwoordige en toekomstige inzichten en gebruikswensen. De bureaus constateren ook zwakke plekken in de indeling en met name in het gebruik. De gangen en gemeenschappelijke middenruimten zijn in de loop van de tijd behoorlijk dichtgeslibd. Ze maken daardoor een rommelige en onhandige indruk. Maar met een paar slimme ingrepen is dat te verhelpen. En dan blijken de kwaliteiten uit het verleden ook kwaliteiten met toekomstwaarde te zijn. Met deze positieve analyse zijn de twee bureaus eensluidend. Vervolgens laten zij in hun ontwerpen twee markant verschillende oplossingsrichtingen zien, van binnenuit en van buitenaf. Kortom: het kan, en het kan ook op meerdere manieren. Een opvallende overeenkomst tussen de twee voorstellen is ze niet alleen het gebouw onder handen nemen maar ook het schoolplein. Op dit moment staat hier een hek omheen van honderden meters lengte, waardoor het een exclusief schoolterrein is dat buiten schooltijden niet kan worden gebruikt. Beide ontwerpen bieden hiervoor een alternatief: splits het op in een kleiner beschut speelterrein en een groot openbaar school- en buurtplein. Marco Henssen Architecten Marco Henssen blijft met zijn voorstel dicht bij de oorspronkelijke architectuur. De belangrijkste ingrepen zitten in het bestaande gebouw. Het dichtgeslibde stelsel van gangen en pleinen (middenruimten) wordt opgeschoond door middel van kleine interne verschuivingen. Zo brengt Henssen de scholen met minimale middelen bij de tijd, terwijl hij tevens de oorspronkelijke structuur in ere herstelt. Een belangrijke ingreep is de passage die alle drie de scholen en de gemeenschappelijke en aanvullende voorzieningen binnendoor met elkaar verbindt. Deze passage was in de oorspronkelijke plattegrond reeds aanwezig maar is later in onbruik geraakt. Nu biedt ze een effectief middel om niet alleen de verbinding maar ook de flexibiliteit te verhogen. Het wordt eenvoudiger om voorzieningen te delen (bv. peuterspeelzaal) of ruimten uit te wisselen. Kinderen kunnen zelfstandig van het ene naar het andere deel lopen zonder buitenom te hoeven. Met een verhoogd dak krijgt de passage het karakter van een lichtstraat. Aan de buitenzijde stelt Henssen voor om iedere school een duidelijke entree te geven. Het schoolplein krijgt een andere vorm: enerzijds besloten patio s die alleen voor schoolgebruik 7

8 toegankelijk zijn, anderzijds speelruimte die ook na schooltijd kan worden gebruikt. Zo delen de scholen hun ruimte meer met de buurt. Ook de waterkant wordt aantrekkelijker. Eventueel kunnen de scholen worden losgemaakt van het winkelcentrum. Voorts stelt Henssen een pakket maatregelen voor om de energiewaarde te verbeteren, het uiterlijk op te frissen en het gebouw te verduurzamen. Nexit Architecten Nexit stelt voor om een grote glazen kas over de scholen te bouwen. Het scholencomplex krijgt een volledig andere aanblik en identiteit, terwijl er tegelijkertijd aan het bestaande gebouw relatief weinig hoeft te gebeuren. De kas zorgt voor isolatie en maakt bouwkundige isolatiemaatregelen aan het bestaande gebouw overbodig. Ook schept de kas extra ruimte die Nexit als overdekte buitenruimte typeert. Deze ruimte kan onder meer worden gebruikt om les in te geven, voor sport en spel, of om een wintertuin aan te leggen. De overdekte buitenruimte vergemakkelijkt ook het interne verkeer. Er ontstaan meerdere interne routes: je kunt de lokalen en andere ruimten door de bestaande gangen bereiken, maar ook buitenom. De scholen en andere voorzieningen krijgen ieder een eigen kleur en daarmee een eigen identiteit. Mocht er in de toekomst ruimte over zijn doordat de scholen krimpen, dan kunnen er eenvoudig andere functies onderdak krijgen, zoals een bibliotheek, een huiskamer voor senioren en thuiszorg. Het kasgebouw wordt een opvallend baken in de wijk, dat tevens verwijst naar de glastuinbouw in de omgeving van Huissen. Dankzij de zonnepanelen in het glasdak kan het complex zelfs een energiecentrale voor de wijk worden, zodat de aanwezigheid van de school ook op andere manieren dan voorheen de wijk ten goede komt. De kas kan voldoende elektriciteit leveren voor 85 huishoudens. Nexit stelt een pakket technische maatregelen voor waarin de kas wordt gebruikt om het binnenklimaat te reguleren (warmte, ventilatie). De daken van het oorspronkelijke gebouw zijn als bescherming niet langer nodig maar worden nu benut als warmtebuffer. 8

9 Documentatie Marco Henssen Architecten Marco Henssen laat het bestaande gebouw in tact en stelt enkele precisieingrepen voor. De binnenstraat of passage verbindt alle onderdelen van het complex (zie impressie links, en de lange grijze strook boven). De scholen krijgen herkenbare entrees en de ventilatietorentjes kunnen terugkomen. Bij voorkeur komt het complex los van het winkelcentrum, zodat er een betere verbinding tussen de wijk en het water ontstaat. 9

10 Marco Henssen ziet het als belangrijkste ruimtelijke opgave om de verbindingen binnen het gebouw op te schonen. Linksboven: Het oorspronkelijke stelsel van gangen is in de loop der tijd dichtgeslibd doordat allerlei voorzieningen als opslag en sanitair op de plaats van de gangen zijn gebouwd. Dat levert obstakels op die hier in oranje zijn aangegeven. Rechtsboven: Door deze voorzieningen te concentreren en efficiënter uit te voeren kan het gangenstelsel in ere worden hersteld. Onder: Hierdoor worden betere verbindingen mogelijk tussen de klaslokalen en de middenruimten onder de piramidedaken (linksonder). Ook worden de routes en de oriëntatie helder (rechtsonder). 10

11 Boven: De drie scholen kunnen ieder op zich functioneren en krijg elke een duidelijke eigen entree (zie pijlen). Tegelijkertijd zijn de scholen door de passage binnendoor verbonden, niet alleen met elkaar maar ook met de gemeenschappelijke en aanvullende functies. Onder: een impressie van een nieuwe entree met luifel. 11

12 Doordat de gangen zijn opgeschoond, kunnen de middenruimten onder de piramidedaken weer optimaal worden gebruikt. Ze staan in directe verbinding met de omliggende klaslokalen en zijn toch voldoende afgeschermd. 12

13 Boven: Langs de passage zitten gemeenschappelijke voorzieningen, zoals de grote speelzaal die de afzonderlijke speelzalen vervangt, en speciale lokalen (muziek, techniek, handvaardigheid, bibliotheek, mediatheek, ICT). Hier zijn ook andere voorzieningen bereikbaar (kinderdagverblijf, BSO, logopedie, maatschappelijke werk, fysiotherapie). Onder: in het latere bouwdeel Holthuus wordt een grote gemeenschappelijke ruimte gecreëerd. 13

14 Het schoolplein neemt nu veel ruimte in die met hekken van de rest van de wijk is gescheiden (boven). Marco Henssen stelt een andere indeling van de omgeving voor (onder). Direct bij de school komen kleine, beschutte speelpatio s. De rest van het huidige plein wordt openbaar een openbaar toegankelijk school- en buurtplein of groen. Ook de waterkant wordt hierdoor toegankelijker en aantrekkelijker; er zou een steiger of paviljoen kunnen komen. Dat effect is het sterkst als je om de school heen kunt lopen; hiervoor moet echter de verbinding tussen het scholencomplex en het winkelcentrum worden gesloopt. 14

15 Documentatie Nexit Nexit stelt voor een grote glazen kas over het scholencomplex heen te bouwen. De scholen krijgen hierdoor een nieuw en opvallend aanzien in de wijk. In de kas komt een nieuw type overdekte buitenruimte, tussen de binnenruimte van de school en de buitenruimte van het schoolplein. Deze tussenruimte heeft tal van gebruiksmogelijkheden. Aan het bestaande gebouw hoeft relatief weinig te worden gedaan aangezien de technische eisen (installaties, isolatie) binnen de kas worden opgelost. 15

16 De kas van Nexit heeft een grote L-vorm waar het hele bestaande complex in past. Binnen de kas is het mogelijk om bijna overal om het bestaande gebouw heen kunt lopen. De kas is hierdoor te gebruiken als een alternatieve interne verkeersroute die toegang geeft tot alle lokalen. Vijf mogelijke doorbraken in het oude gebouw maken het nieuwe gangenstelsel af (blauwe stippellijnen). De kas krijgt negen hoofdentrees zodat iedere gebruiker tenminste één eigen entree heeft. Afhankelijk van het weer kan de buitenwand van de kas op bijna dertig plaatsen worden opengeschoven. 16

17 Iedere gebruiker van het scholencomplex krijgt binnen de gezamenlijke kas een eigen identiteit door middel van kleurgebruik. De kleuren worden toegepast op de vroegere buitenmuren die nu binnenmuren zijn, in kleurbanen in de gangen, en in de verdere bewegwijzering. 17

18 A B De kas is beeldbepalend, schept ruimte en fungeert als het logo van de nieuwe school (A), maar heeft ook belangrijke technische functies. Zo speelt de kas een sleutelrol bij de verwarming en ventilatie van de scholen (B). Het dak van de bestaande school hoeft geen bescherming meer te bieden tegen regen, maar krijgt een nieuwe functie als isolatielaag die meehelpt om schommelingen in de temperatuur tegen te gaan. Zonnepanelen op het dak wekken voldoende energie op voor de hele school, en kunnen ook aan circa 85 woningen in de buurt elektriciteit leveren (C). C 18

19 De overdekte buitenruimte in de kas wordt verdeeld in stroken met bijvoorbeeld speelpleinen, thematuinen en sporttuinen. Deze zonering wordt ook buiten de kas voortgezet, maar hier zijn deze terreinen openbaar toegankelijk. Het hek om het schoolplein verdwijnt, zodat een groot terrein dat nu exclusief schoolplein is, wordt teruggegeven aan de wijk. De pleinen en tuinen zijn voortaan altijd toegankelijk en bruikbaar, zowel tijdens schooluren als daarbuiten. De school wordt een kloek bouwvolume dat in omvang vergelijkbaar is met het winkelcentrum. 19

20 Calculatie Hoeveel kost een schoolgebouw? Deze vraag is in de praktijk moeilijker te beantwoorden dan het op het eerste gezicht lijkt. De kosten en baten zijn over meerdere partijen verdeeld, met name schoolbesturen en gemeenten, en het totaalbeeld ontbreekt vaak. Toch is een reële en volledige kostenvergelijking onmisbaar om een correcte en eerlijke keuze te kunnen maken. Hiervoor heeft calculatiebureau Winket op verzoek van Mevrouw Meijer een rekenmodel ontwikkeld waarin alle bouwkundige kosten zijn opgenomen, zowel de exploitatielasten (onderhoud en energie) als de kapitaalslasten. Voor het totaalbeeld is de vraag uit welke potjes de verschillende onderdelen komen, van ondergeschikt belang. Deze kostencalculatie is te beschouwen als een reality check die laat zien wat een reële prijs voor een kwalitatief goede school van deze omvang is. Om deze realiteit duidelijk te maken, hanteert het model twee referenties: nieuwbouw van eenzelfde omvang en kwaliteit, en een opknapbeurt die zich tot het hoogstnoodzakelijke beperkt. Met dit model zijn de kosten doorgerekend van vijf varianten voor het scholencomplex in Zilverkamp. De varianten worden onderling vergelijkbaar gemaakt door de kosten niet alleen te geven als bouw- en investeringskosten voor het hele plan, maar ook per m2 bruto vloeroppervlakte (BVO) en per leerling. Vier varianten gaan uit van de huidige capaciteit van 600 kinderen of leerling-equivalenten (500 basisschoolleerlingen plus 100 kinderen BSO/KDV en peuterspeelzaal). Eén variant gaat uit van 500 kinderen. De vijf varianten zijn: - Hoogwaardige renovatie volgens concept Marco Henssen Architecten, - Hoogwaardige renovatie volgens concept Nexit Architecten, - Vergelijkbare nieuwbouw (600 leerling-equivalenten), - Vergelijkbare nieuwbouw klein (500 leerling-equivalenten), - Kale renovatie (theoretische nul-aanpak waarbij alleen alle technische en functionele gebreken van het bestaande gebouw worden verholpen). De kerncijfers uit de calculatie zijn aldus, uitgedrukt in euro s per leerling per jaar: 20

21 De conclusie luidt dat hoogwaardige renovatie niet duurder is dan gelijkwaardige nieuwbouw, zoals vaak wordt verondersteld, maar juist 10 tot 25 procent voordeliger (waarbij kosten voor sloop oudbouw en verwerving grond nog niet zijn inbegrepen). De energieprestatie is bij renovatie minder, maar daar staan lagere investeringskosten tegenover. Bovendien is het bij nieuwbouw minder zeker of de geplande kwaliteit daadwerkelijk wordt gerealiseerd. Bij een bestaand gebouw zijn de kwaliteiten bekend en beproefd en kan het budget gericht worden ingezet voor de verbetering ervan. De leerlingen hebben in alle renovatieconcepten meer ruimte dan in nieuwbouw. De nul-aanpak is verreweg het goedkoopst, maar is kwalitatief uiteraard niet met de andere varianten te vergelijken. Van de vier opgaven die we eerder hebben onderscheiden (bouwkundig, onderwijsinhoudelijk, onderwijsorganisatorisch, omgeving) wordt alleen een deel van de bouwkundige opgave aangepakt. De indeling, de gebruikswaarde en de uitstraling blijven in de nul-aanpak onveranderd. De calculatie wijst uit dat voor de nul-aanpak een investering van 2,1 miljoen euro nodig is. De investeringskosten voor hoogwaardige renovatie volgens de concepten van Marco Henssen en Nexit bedragen respectievelijk 5,25 miljoen en 6,6 miljoen. Vergelijkbare nieuwbouw (600 leerlingen) zou een investering van 8,1 miljoen vergen. Deze reality check maakt duidelijk dat binnen het gemeentelijk vastgestelde budget van euro alleen de minimale renovatie volgens de nul-aanpak realistisch is. Voor de andere ambities (onderwijskundige vernieuwing, efficiëntie en flexibiliteit, verduurzaming, uitstraling en impuls voor de wijk) zal aanvullende dekking moeten worden gevonden. Overigens is de situatie veranderd sinds de gemeenteraad het amendement d.d aannam. De vierde school, Zilverzwaan, zal niet als zodanig in het complex worden opgenomen, en één van de drie scholen, Tweespan, heeft sinds het onderzoek plaatsvond laten weten dat het naar elders vertrekt. Een nieuwe afweging ligt voor de hand. Het dekkingsplan valt buiten het kader van dit onderzoek, maar een aantal suggesties kan de weg wijzen. In de veranderende verhouding tussen rijk, gemeenten en schoolbesturen ligt het in de rede dat ook schoolbesturen verantwoordelijkheid nemen voor investeringen in onderwijskundige en onderwijsorganisatorische opwaardering. De uitvoering kan worden gefaseerd, zoals in het stappenplan dan Marco Henssen voorstelt. Het is bekend dat basisscholen een sterke troef zijn om wijken aantrekkelijker te maken, en ook die kwaliteit kan in geld worden uitgedrukt. Er zijn nieuwe, onconventionele financieringsvormen denkbaar, bijvoorbeeld in het concept van Nexit, waar het scholengebouw wordt gecombineerd met energiewinning ten bate van de wijk. 21

22 Bijlage 1. Verslag Startbijeenkomst, Tussenpresentatie en Eindpresentatie 22

23 Verslag Startbijeenkomst Ontwerpend Onderzoek Een gouden toekomst voor scholen in Zilverkamp Datum: 29 januari 2014 Plaats: t Holthuus, Ot en Sienpad 9, 6852 EG Huissen Aanwezig Basisschool t Holthuus Wies Queens, algemeen directeur schoolbestuur ATOS Nelleke Remerie, schooldirecteur BSO Toverspan Annelies Janssen, operationeel directeur kinderopvang SKAR Karin Morina, locatiedirecteur Basisschool t Tweespan Joop de Goede, algemeen directeur schoolbestuur Batavorum Jan van Buuren, Interim-schooldirecteur Basisschool Het Drieluik Theo Pruyn, algemeen directeur, schoolbestuur de Linge Henny Pasman, schooldirecteur Joke Rasing, directeur Peuterspeelzaalwerk / peuterspeelzaal Vlindertuin Jolanda Meijer, kinderopvang de Vlindertuin Gemeente Lingewaard Kees Telder, wethouder onderwijs Fred Koeman, beleidsmedewerker onderwijshuisvesting Simon Overdijk, bouwkundig medewerker Anne Driessen, gebiedscoördinator Huissen Irina Keegstra, beleidsmedewerker De Zilverkamp Henk Zoutenbier, voorzitter platform Zilverkamp Zuid Adviseur Rojina Yip, adviseur Winket Overig Wim Lavooij, stedenbouwkundig adviseur over Vorm Architecten: Marco Henssen, Marco Henssen Architecten, Rotterdam Hans Kalkhoven, Marco Henssen Architecten, Rotterdam Addy de Boer, Nexit Architecten, Arnhem Wilbert de Haan, Nexit Architecten, Arnhem, Mevrouw Meijer Tjeerd Wessel Wilma Kempinga Sereh Mandias (verslag) 23

24 Welkom door Wilma Kempinga, Mevrouw Meijer Mevrouw Meijer is een ideële stichting die werkt aan allerlei projecten op het gebied van het ontwerp van scholen. Hierbij stelt zij altijd het kind centraal. Tegelijkertijd is de school een volwassen architectuuropgave. De school is een vormend gebouw, voor leerkrachten en kinderen. De werkwijze van Mevrouw Meijer is het ontwerpend onderzoek. Hiermee wil ze laten zien wat de betrokkenen bij de projecten zouden kunnen willen. De thema s waar Mevrouw Meijer zich mee bezig houdt zijn: de school als wereld op zich (de school als rustige, afgeschermde wereld), de school als plaats van herinnering (het gebouw waar je vroeger op school hebt gezeten blijft je bij), permanentie en veranderlijkheid (niets is veranderlijker dan het onderwijs en een gebouw moet dat kunnen opvangen) en nieuw leven voor historische / naoorlogse scholen. Mevrouw Meijer heeft vooral onderzoek gedaan naar wederopbouwscholen. In deze scholen staan de lokalen strak in het gelid, en zijn de klaslokalen de belangrijkste ruimten van de school. Na de boekhoudkundige afschrijving is de standaardaanpak sloop en nieuwbouw. Hiermee gaat echter een schat aan historie verloren. Ook bieden de scholen van deze generatie een aantal functionele kwaliteiten (m.n. de lokalen) die in nieuwbouw moeilijk te realiseren zijn. Bovendien is sloop en nieuwbouw niet per definitie goedkoper, want veel kosten worden buiten beschouwing gelaten. Om alle kosten inzichtelijk te maken werkt Mevrouw Meijer voor dit project dan ook samen met Winket, een bouwkostenadviesbureau. Voor het ontwerpend onderzoek nodigt Mevrouw Meijer altijd meerdere ontwerpbureaus uit, die allen nog nooit een school gebouwd hebben. Dit levert zeer uiteenlopende oplossingen op. Ze laten niet zien hoe het moet, maar hoe het zou kunnen. Iedere oplossing heeft voor- en nadelen, die aan de hand van de voorstellen besproken kunnen worden. Uit het onderzoek van Mevrouw Meijer in Groningen, Utrecht, Amsterdam en Eindhoven kan worden geconcludeerd dat naoorlogse scholen in technisch, functioneel en esthetisch opzicht heel goed gemoderniseerd kunnen worden. Ook financieel kan het aantrekkelijk zijn, maar dan is wel een andere manier van denken vereist. De school in Huissen is voor Mevrouw Meijer een nieuwe categorie: de bloemkoolschool. Dit type school stamt uit de periode Nieuwbouwwijken uit de jaren zeventig waren welbewust informeel ontworpen en kregen een losse stedenbouwkundige structuur. Deze principes werden ook op de scholen toegepast. De bouwperiode is duidelijk begrensd: in 1970 werden nieuwe onderwijskundige visies 24

25 geïntroduceerd, en in 1985 werd de nieuwe wet op basisonderwijs van kracht, waarin kleuterscholen en basisscholen werden samengevoegd. In de tussenliggende periode zijn tussen de 2000 en 3000 scholen gebouwd. Veel daarvan zijn inmiddels alweer verdwenen of staan op de nominatie om te worden gesloopt. De vraag is of dat noodzakelijk en verstandig is. In deze scholen staan de lokalen in een veel lossere ordening dan ervoor. Samen creëerden de lokalen een binnenruimte. Het echte leven van de school speelde zich af in de gangen, buiten de lokalen. Zodoende waren deze scholen een wereld op zich: ze richtten zich erg naar binnen. Aan deze scholen lag vaak een uitgebreid relatieschema ten grondslag. Ze hebben de plattegrond van een klein stadje. De relatie met de buitenruimte is vaak secundair. De school in de Zilverkamp stamt uit De uitgangspunten van het ontwerpend onderzoek zijn de volgende. Het is een typisch jarenzeventiggebouw, dat een lange staat van dienst heeft voor een grote groep kinderen. De geschiedenis van de school is verweven met die van de wijk Zilverkamp. Daarom wordt ernaar gestreefd de historische elementen te benutten voor de opgave van vandaag en voor de toekomst. Vandaag is de startdag. Het doel is de architecten te voorzien van zoveel mogelijk informatie. Het hele traject duurt twee maanden, met halverwege een tussenpresentatie. Dan kunnen alle betrokkenen reageren op de voorstellen. Op 26 april volgt dan de eindpresentatie. Over bloemkoolwijken en de Zilverkamp in het bijzonder, door Wim Lavooij Bloemkoolwijken zijn pas goed te begrijpen als je weet wat er voor hun ontstaan binnen de architectuur gebeurde. Na de oorlog heerste er grote woningnood in Nederland. Zo ook in de regio Arnhem. Aanvankelijk werd er na de oorlog gebouwd in de Delftse school: traditionele architectuur, die stond voor het herstel van het gezag van staat en kerk. Dit ging echter niet snel genoeg, aangezien deze architectuur vakmanschap vergde en duur was. Op het zelfde moment vond het eerste CIAM (Congrès internationaux d'architecture moderne) plaatst, het begin van een serie congressen van progressieve architecten. Zij zochten naar moderne antwoorden op de problemen van hun tijd, en deden onder meer onderzoek naar woningplattegronden en nieuwe bouwmethoden. De door hen ontwikkelde bouwmethoden, die onder meer in Presikhaaf 3 toegepast werden, zorgden ervoor dat er landelijk gemiddeld woningen per jaar gebouwd konden worden. Deze bouwmethoden waren echter niet zonder nadelen, en ook vanuit de gelederen van CIAM kwam kritiek. Team X, met onder meer Aldo van Eijk en Joop Bakema, stelde dat 25

26 bouwen met deze bouwmethoden weliswaar opschoot, maar dat het niets meer met wonen te maken had. Er was sprake van een onmenselijke schaal. Na het 10e congres was het dan ook voorbij met CIAM. Aldo van Eijk en Joop Bakema, inmiddels beide lid van de redactie van het blad Forum, namen het op voor ruimte voor het individu. Die tijd wordt ook wel de kritiese periode genoemd, waarin steeds meer twijfel rees over het naoorlogse positivisme en vooruitgangsdenken. Bovendien is er als gevolg van de introductie van de pil sprake van een verminderde bevolkingsgroei. Er komt dus wat meer tijd om te voldoen aan de woningvraag. Ook wordt er geëxperimenteerd met andere samenlevingsvormen. Als gevolg van deze ontwikkelingen zoeken de architecten van Forum naar een kleinere schaal, naar functiemenging. Architectuur gericht op de samenleving en de straat. Omdat er veel zorgen waren over het verkeer deden de verkeersdrempel en het woonerf hun intrede. De bloemkoolwijk ontstond: wijken met een boomvormige ontsluiting, die deze wijken een typische structuur gaf, als roosjes van de bloemkool. Eind jaren zestig krijgt Huissen een groeitaak van de gemeente Arnhem. Zilverkamp was vroeger een boerderij met een groot stuk grond. Het is vervolgens in vier fases ontwikkeld. De eerste fase werd vanaf 1970 ontworpen door Bongers en Derksen. Zij hebben veel geëxperimenteerd. Zo staan sommige woningen midden op straat en is er een hard contrast tussen stenig en groen. Een voordeel zijn de groenzones die direct naar de voorzieningen leiden. Wel zijn er veel achterommetjes. Fase twee (Schouten en De Jonge) kent een veel traditionelere vormgeving in de vorm van blokverkaveling. Fase drie (Heelsbergen en Jansen) is wat aan de saaie kant. Het groen is hier meer op de exclusieve binnenterreinen terecht gekomen. Fase vier (Alders en Van Huut) is antroposofisch ontworpen. Hier is sprake van bijna Italiaans aandoende straatjes, leemarchitectuur, en is er een sterk contrast tussen straatbeeld en groenzones. Een wijk als de Zilverkamp is uitermate geschikt voor jonge gezinnen. Alle voorzieningen zijn voorhanden. De huizen zijn redelijk groot, en de tussenzone tussen straat en woning is in te zetten voor andere activiteiten. Het is wel een heel kwetsbare architectuur. Er is nu veel trespa en plastic te zien. Ook stedenbouwkundig zijn er zwakke punten. Zo zijn er te weinig parkeerplaatsen en grenzen veel achtertuinen direct aan de publieke ruimte. Wat scholen betreft is het icoon uit deze tijd het burgerweeshuis van Aldo van Eijk in Amsterdam. Het gebouw is naar binnen gericht en biedt geborgenheid. Het heeft bovendien een soort opbouw die heel makkelijk uit te breiden is. 26

27 Henk Zoutenbier, voorzitter platform Zilverkamp Zuid Het platform Zilverkamp Zuid heeft een samenwerkingsovereenkomst met de gemeente. Zij houden zich bezig met de kwaliteit van het woonmilieu en zijn betrokken bij de planvorming van de gemeente. Jaarlijks worden verbeterplannen ingediend, waarin geprobeerd wordt aansluiting te zoeken bij regulier onderhoud en overige ontwikkelingen in het wijkdeel. Zilverkamp heeft zich ontwikkeld van modelwijk naar probleemwijk. Bewoners trekken zich terug binnen de grenzen van hun kavel, de betrokkenheid bij de woonomgeving is gering. Er is sprake van fysieke slijtage, sociale achteruitgang en economisch verval. Er zijn veel problemen in de wijk, waaronder diefstal en bedreigingen. Wat de bewoners hebben gedaan met hun woningen, hebben de scholen gedaan met hun hekken. Vroeger waren deze scholen zeer toegankelijk. Platform Zilverkamp Zuid vraagt zodoende aandacht voor een stedenbouwkundige invulling waarbij goed nagedacht is over de verbetering van de schoolomgeving. Bijzondere aandacht zou daarbij uit moeten gaan naar een kindveilige verkeerscirculatie rond het scholencomplex en het winkelcentrum. Fred Koeman, beleidsmedewerker onderwijshuisvesting De aanleiding voor dit project is het integraal huisvestingsplan, waarin een inventarisatie is gemaakt van alle scholen. Hieruit bleek dat 70% van de schoolgebouwen ouder is dan 35 jaar. Veel gebouwen passen niet meer bij de onderwijskundige concepten van de scholen die ze huisvesten. Ook is de technische staat van de gebouwen vaak niet al te best. Bouwkundig valt het mee, maar 80% van de scholen voldoet niet aan de CO 2 - normen. Naar aanleiding hiervan is begin vorig jaar uitgezocht wat de financiële positie van de gemeente is en waar de prioriteiten met betrekking tot scholenbouw liggen. Dit gaf een weinig rooskleurig beeld. Op dit scholencomplex zit de grootste pijn. Het neerzetten van een nieuw gebouw op deze plek is echter niet reëel. Om het gebouw te renoveren zal 2,7 miljoen nodig zijn. Bij behandeling van de begroting is er door de gemeenteraad 2 miljoen toegezegd, met de voorwaarde dat er vanuit de scholen een onderwijskundige visie wordt ontwikkeld. Daarop is contact opgenomen met Mevrouw Meijer. Het is de bedoeling om de raad in april een rapport voor te leggen, met een architectonische en onderwijskundige visie. Gevraagd wordt of er sprake is van krimp op groei. Er is op dit moment een lichte krimp, maar de prognose is dat het leerlingenaantal min of meer stabiel zal blijven. Ter aanvulling wordt opgemerkt dat er nu te weinig parkeerplaatsen zijn. Daarom zou het goed zijn als mensen worden aangemoedigd hun kinderen op de fiets naar school te 27

28 brengen. Wanneer je de school zijn omgeving opknapt, zou dit ook een positief effect op de wijk kunnen hebben. Henny Pasman, schooldirectrice Het Drieluik Het Drieluik is een protestants-christelijke school en hanteert het Daltonconcept: vrijheid in gebondenheid. Dit biedt ieder kind de ruimte, maar wel dusdanig ingekaderd dat het kind zich wel begeleid voelt, en zelf de ruimte kan nemen die hij of zij aankan. Hierdoor leren kinderen om te gaan met zelfstandigheid. Ook samenwerken is heel belangrijk. Een andere pijler onder het onderwijs is respect voor elkaar. Wereldoriëntatie is een belangrijk onderdeel van het onderwijs, dat van groep 1 t/m 8 wordt onderwezen. Een kind leert het meest als hij of zij geïnteresseerd is. De werkwijze is dan ook vier keer wijzer. Een kind dat heel talig is krijgt de kans dat te ontwikkelen, een kind dat wil timmeren krijgt juist daar de ruimte voor. Helaas ontbreekt het in de huidige situatie vaak aan de ruimte om kinderen te laten doen wat ze willen. Ook heeft het Drieluik de ambitie om in passend onderwijs te voorzien. De school is op dit moment bezig de ontwikkeling van de kinderen in beeld te brengen. Graag zouden ze dat ook doen voor de tijd voordat het kind op de basisschol begint: idealiter is het kind van nul tot dertien jaar bij het Drieluik. Dit plan heeft het Drieluik ook al op papier gezet. Dit betekent dat het gebouw er anders uit zou moeten zijn, en daar is al veel over nagedacht. Daarom was dit ontwerpend onderzoek wel even omschakelen. Goed onderwijs is echter het belangrijkst, dus het is voor het Drieluik zeker denkbaar dat ruimtes door de verschillende scholen worden gedeeld. Dit zouden ze dan ook graag in de voorstellen terugzien. Wellicht is ook een gezamenlijk kantine of één kleutergymzaal voor alle scholen een optie. Het aanbod moet dan wel zodanig worden uitgebreid dat de school hier ook andere dingen voor terugkrijgt. Maar in principe staat de school open voor samenwerking of eventueel samengaan met andere scholen. Jan van Buuren, interim-directeur Basisschool t Tweespan Zijn eerste gedachte over het gebouw was: sloop en nieuwbouw. Na een gesprek met Mevrouw Meijer bleek dat dit idee wellicht wat beperkt was. t Tweespan hanteert een onderwijssysteem met leerstofjaarklassen. Dit is veel verder gedifferentieerd dan vroeger. Er wordt met projecten gewerkt en kinderen werken zelfstandig aan taken. Ook is er samenwerking tussen jong en oud. Kinderen zijn gebaat bij rust en structuur in deze jachtige tijd. Een huidige vierjarige heeft al net zoveel prikkels gehad als een tachtigjarige (aldus Diederik Stapel). Het is onmogelijk om in de wijk de weg te vinden. Het schoolterrein heeft een armoedige 28

29 uitstraling en het is onmogelijk om de ingang te vinden. De routing is slecht, sommige klaslokalen zijn ver weggestopt, en de lokalen zijn onpraktisch geschakeld. De structuur van het gebouw bevordert eerder eilandvorming dan samenwerking. Vooral het gemis van een centrale ruimte doet zich voelen. Vieringen, kerst en ouderavonden kunnen niet of zeer beperkt in de school, vaak moet uitgeweken worden naar andere locaties. De wens is dus duidelijk: een ruime aula die multifunctioneel te gebruiken is, met pantry en podium. Ook zou er aandacht moeten zijn voor een logischere situering en naschoolse opvang. Spreekkamers in verband met passend onderwijs ontbreken, evenals plekken bij lokalen waar kinderen zelfstandig rustig kunnen werken. Ook de directiekamer zit op een onhandige plek. Wel goed is de personeelsruimte, dus bij een verbouwing moet minstens dezelfde kwaliteit terugkomen. Een renovatie zou zodanig moeten zijn dat de huidige gebruikers het complex in gepaste harmonie kunnen gebruiken. Nelleke Remerie, schooldirectrice t Holthuus Het uitgangspunt van t Holthuus is dat het kind vanaf zijn of haar geboorte competent is om relaties aan te gaan met de wereld. Het is voorbestemd tot interactie. t Holthuus gaat uit van de eigenheid en uniciteit van een ieder. In een uitdagende leeromgeving wordt ieder kind uitgedaagd om op onderzoek uit te gaan en een antwoord te vinden op zijn leervragen. Hierbij wordt een groot beroep gedaan op de verantwoordelijkheid en zelfstandigheid van een kind. Er zijn op dit moment negen groepen. Volgend schooljaar zijn er elf klassen nodig. Al jaren is er veel zijinstroom vanwege het onderwijsconcept en het goede sociaalemotionele klimaat. Bij de school leeft de wens van een Integraal Kind Centrum. Zodoende zou de school het vroeg schoolonderwijs en kinderdagverblijf graag zelf vormgeven. t Holthuus is ontstaan vanuit ontevredenheid over het onderwijs toen. Het maakt gebruik van ideeën van Dalton, Jenaplan, maar ook goed reken- en taalonderwijs. Een deel van het onderwijsconcept is ontleend aan Reggio Emilia: kinderen zijn wereldburgers en hebben recht op vragen, het onderwijs is inclusief, theorie en praktijk worden nooit gescheiden, samen maak je kennis (sociaal constructivisme). Onder meer ambachtslieden, pedagogen en kunstenaars zijn onderdeel van het onderwijs. Met Reggio als inspiratiebron worden wereldoriëntatie, wetenschap en techniek in projectvorm vormgegeven. Gevolgd worden de zeven stappen van onderzoekend en ontdekkend leren door de hele school. Dat betekent: veel uitdagende ateliers, binnen en buiten de klas, veel exposities. Daar horen drie pedagogen bij: de kinderen zelf (ze steken elkaar aan), de leerkracht en de omgeving (de inrichting en het materiaal). Daarom zou t Holthuus graag een heel ander gebouw hebben, met flexibele wanden en werkplekken, 29

30 meer licht en hoogte in de hallen, meer contact tussen binnen en buiten en een buitenruimte die past binnen de visie. Ook een binnen/buiten atelier, een weggewerkte garderobe en een podium met coulissen en geluid staan op het wensenlijstje. Het gebouw heeft op dit moment wel een goede akoestiek en ventilatie. Karin Morina, locatiedirectrice BSO Toverspan. SKAR (waar Toverspan onderdeel van uitmaakt) is de oudste van alle organisaties in het scholencomplex, en heeft zodoende al heel wat ontwikkelingen binnen kinderopvangland meegemaakt. De laatste jaren is in verschillende gemeenten ook meegelopen in dit soort projecten. Op dit moment is het Integraal Kind Centrum in trek, zoals eerst brede scholen dat waren. Ook het passend onderwijs is genoemd. Als voorschoolse voorziening is het belangrijk om de doorstroom naar het onderwijs goed te laten verlopen. Met het Toverspan zitten ze op dit moment bij t Tweespan, in een leegstaand lokaal. Het kinderdagverblijf zit op een steenworp afstand hiervandaan, op een mooie groene plek. Dat zouden ze eigenlijk ook graag in dit scholencomplex zien. Zou er een mogelijkheid zijn het kinderdagverblijf hiernaartoe te verplaatsen? Wanneer je twee of meer kinderdagverblijven in één complex onderbrengt moet je wel goed je best doen. De visie van Toverspan kent ook een aantal elementen van Reggio Emilia. Het kind is de motor van zijn of haar eigen ontwikkeling. Ze kijken naar wat het kind kan en proberen dat zoveel mogelijk te stimuleren. Het liefst hebben ze alles op één plek, dus ook de logopediste, de fysio, de maatschappelijk werkster. Ook zouden ze graag naschoolse activiteiten ontplooien waar ook andere kinderen naartoe kunnen komen. SKAR gaat dus graag mee in de ontwikkeling van het geheel. Joke Rasing, directrice Peuterspeelzaalwerk / Vlindertuin Peuterspeelzaalwerk wordt heel graag meegenomen in de ontwikkeling van het onderwijs, waardoor de onderbreking naar de basisschool wegvalt. Zij bieden educatie aan jonge kinderen, van twee tot vier. Daarnaast bieden ze gesubsidieerde voorschoolse educatie, met name voor kinderen die risico lopen op een taalachterstand, of dat al hebben. Deze kinderen krijgen vier dagdelen per week onderwijs. Voor hen is preventie en vroege signalering belangrijk. Het zou fijn zijn als de schoollogopedie en dergelijk in de school gevestigd zou kunnen zijn. Nu komen de logopedisten ook al naar de groep. Ook is er een inloopspreekuur. Ze willen vooral de drempel weghalen voor ouders om vragen te stellen, om zo ook de ouders ondersteuning te bieden. Als derde vorm is er een samenwerkingsafspraak met de 30

31 integrale vroeghulp om kinderen met een bepaalde achterstand te ondersteunen. Al hun educatie heeft als doel om kinderen met zo min mogelijk achterstand in het basisonderwijs in te laten stromen. Dit alles wordt nu gedaan in één groepsruimte. Meer voorzieningen zouden welkom zijn. Een ruimte voor een logopedist, een plek waar een klein groepje begeleid kan worden, of een gesprek met een ouder gevoerd kan worden. Dit kunnen uiteraard gedeelde ruimtes zijn, op andere locaties gaat dat al heel goed. Peuterspeelzaalwerk krijgt van ouders steeds vaker de vraag of zij het aanbod van twee dagen in de week niet kunnen uitbreiden tot opvang. Sinds 2007 is de landelijke ontwikkeling dat alle voorschoolse voorzieningen geharmoniseerd worden. Dit zou in 2016 voltooid moeten zijn: kinderopvang en peuterspeelzaalwerk vallen dan onder één koepel. Wel is er vanaf 2014 sprake van een forse korting op de subsidie (30%). De vraag is dus hoe de kwaliteit behouden kan blijven. In de Vlindertuin kunnen kinderen tegenwoordig ook lunchen en overblijven, en wordt er gedacht over een uitbreiding naar kinderen tussen nul en twee. In dat geval voldoet de ruimte niet. Mocht de raad ervoor kiezen dit complex te revitaliseren, dan liggen daar de kansen. Peuterspeelzaalwerk werkt met startblokken. Hun uitganspunt is dat kinderen leren door te spelen. Spel heeft een centrale rol en wordt op allerlei verschillende manieren aangeboden. Ook wordt er gewerkt in thema s. Een kookstudio, een speellokaal voor kleuters en een ruimte voor ballet en peutergym zouden een mooie toevoeging aan hun educatie zijn. Zintuiglijke ontwikkeling raakt een beetje in het verdomhoekje, en daar is wel een kans om kinderen meer te bieden. Tjeerd Wessel, Mevrouw Meijer Voor deze startbijeenkomst is het programma van eisen doorgestuurd. Dit is een conceptversie, en dat zal het blijven tot het eind van dit ontwerpend onderzoek, dus alle reacties zijn welkom. Zo kan het steeds verder aangescherpt worden. Basisschool Zilverzwaan zal opgenomen worden in dit scholencomplex. Het is nog niet geheel duidelijk of de school als afzonderlijke school blijft bestaan, of opgenomen wordt in de andere scholen. Er is dus sprake van drie of vier eenheden. Ook kinderdagverblijf de Toverbal komt er nog bij. Alle scholen willen graag een continue leerlijn (dus inclusief buitenschoolse opvang, kinderdagverblijf en peuterspeelzaal), dus als iedereen zijn zin krijgt zijn er straks drie continue leerlijnen. Ongeveer driekwart van het complex stamt uit t Holthuus is later aangebouwd. Ook zijn er twee speellokalen en een peuterspeelzaal bij gekomen. In de plattegrond is één doorlopende gang te onderscheiden. Die is nu echter helemaal 31

32 dichtgeslibd. De structuur die het gebouw ooit had is één van de leidende thema s bij de opgave. Daarbij ligt het niet vast welke school waar in het gebouw moet zitten. Misschien blijven ze op dezelfde plek, maar misschien blijkt ook wel dat bepaalde scholen op een andere plek beter tot hun recht komen. Het is dus zoeken naar de beste herschikking, met een herkenbare entree. Een ander thema is de overgang van lokaal naar algemene ruimte. Wat zijn hier de mogelijkheden? De buitenruimte zou diverser maar overzichtelijker kunnen worden ingericht. Hierbij mag ook buiten de huidige hekken worden gedacht. De Zilverkamp is een opdrogende wijk. Wel zijn er vier scholen. Het argument is dat mensen uit de wijk iets te kiezen moeten hebben, maar je zou ook kunnen zeggen dat er sprake is van versplintering. Wil men koste wat kost deze diversiteit in scholen in stand houden? Of is er wellicht op het niveau van de schoolbesturen iets mogelijk? Er wordt tegengeworpen dat er weliswaar drie uiteenlopende schoolsystemen onder één dank zitten, maar dat in zo n grote wijk als de Zilverkamp ook heel uiteenlopende ouders wonen. Het zou echter wel goed zijn als de ontwerpers er rekening mee houden dat er ook één of twee scholen in het gebouw ondergebracht kunnen zijn, en in het geval van drie of vier scholen te kijken of zaken slimmer en efficiënter kunnen worden georganiseerd. De sociale veiligheid en overzichtelijkheid van het terrein zijn op dit moment onvoldoende. Dit heeft onder meer te maken met de fietsroute aan de achterkant, die s avonds onveilig kan zijn. Inbrekers zijn aan de achterkant nagenoeg onzichtbaar. Wat betreft de buitenruimte zou er veel kunnen verbeteren. De school zelf heeft niet zo veel parkeerproblemen, maar de omliggende wijk wel. Een groot deel van de school is niet met de auto te bereiken, waardoor de parkeerproblemen zich vooral in de wijk voordoen. Het Drieluik heeft wel problemen met parkeren, omdat zij aan de kant van de winkels zitten. Hier is echter al veel geprobeerd, dat tot nu toe niets opgeleverd heeft. Het probleem zit niet in een tekort aan parkeerplaatsen, maar in het gedrag van mensen. Daarom zouden ouders zoveel mogelijk gestimuleerd moeten worden met de fiets te komen. 32

33 Verslag Tussenpresentatie Ontwerpend Onderzoek Een gouden toekomst voor scholen in Zilverkamp Datum: 12 maart 2014 Locatie: Het Tweespan, Ot en Sienpad 5-7, 6852 EG Huissen Aanwezig Basisschool t Holthuus Nelleke Remerie, schooldirecteur Wies Queens, algemeen directeur, schoolbestuur ATOS BSO Toverspan Annelies Janssen, operationeel directeur kinderopvang SKAR Karin Morina, locatiedirecteur Basisschool t Tweespan Joop de Goede, algemeen directeur schoolbestuur Batavorum Jan van Buuren, Interim-schooldirecteur Basisschool Het Drieluik Theo Pruyn, algemeen directeur, schoolbestuur de Linge Henny Pasman, schooldirecteur Joke Rasing, directeur Peuterspeelzaalwerk Yolanda Janssen, kinderopvang de Vlindertuin Gemeente Lingewaard Kees Telder, wethouder onderwijs Fred Koeman, beleidsmedewerker onderwijshuisvesting Simon Overdijk, bouwkundig medewerker Anne Driessen, gebiedscoördinator Huissen Antoinet Kuipers, B06-L2000 Patrick Hegeman, B06-L2000 De Zilverkamp Rogier Jansen, wijkagent Adviseur Rojina Yip, adviseur Winket 33

34 Architecten: Marco Henssen, Marco Henssen Architecten, Rotterdam Hans Kalkhoven, Marco Henssen Architecten, Rotterdam Addy de Boer, Nexit Architecten, Arnhem Wilbert de Haar, Nexit Architecten, Arnhem Mireia Cases, Nexit Architecten, Arnhem Mevrouw Meijer Tjeerd Wessel Wilma Kempinga Sereh Mandias (verslag) De aanwezigen worden welkom geheten door wethouder onderwijs Kees Telder. Daarna volgt een introductie door Tjeerd Wessel. Introductie door Tjeerd Wessel Stichting Mevrouw Meijer is een ideëel onderzoeksbureau dat zich bezighoudt met allerlei projecten op het gebied van het ontwerp van scholen. De methode van Mevrouw Meijer is het ontwerpend onderzoek. Met deze methode probeert zij betrokkenen duidelijk te maken wat ze zouden kúnnen willen. Als het goed is ligt er aan het eind van het onderzoek een staalkaart van mogelijkheden over hoe je met het gebouw verder zou kunnen. Een belangrijk thema is Nieuw leven voor naoorlogse scholen. In de startpresentatie is geprobeerd helder te krijgen wat de problemen zijn die spelen bij de scholen in de Zilverkamp. Daar zijn de twee ontwerpbureaus mee aan de slag gegaan, en vandaag laten ze zien waar ze nu staan. Het gaat hier om een bloemkoolschool. Deze naam is afgeleid van de bloemkoolwijk, een uitvinding uit de jaren 70 die zijn naam te danken heeft aan de structuur en grillige vertakkingen van de wegen in de wijk. In 1970 deden nieuwe onderwijskundige inzichten en regelgeving hun intrede. Kenmerkend voor de jaren 70 waren naar binnen gekeerde scholen, georganiseerd rondom een centrale ruimte. Heel anders dus dan de ouderwetse gangschool. De uitgangspunten voor dit ontwerpend onderzoek zijn de volgende: het is een typisch jaren 70 gebouw, dat een lange staat van dienst heeft voor een grote groep kinderen. De geschiedenis van de school is verweven met die van de wijk Zilverkamp. Daarom wordt ernaar gestreefd de historische elementen te benutten voor de opgave van vandaag en voor de toekomst. De opgave behelst het onderbrengen van de huidige scholen in het gebouw. Hierbij kan op zoek gegaan worden naar de beste herschikking. Alle scholen dienen bovendien een eigen, herkenbare entree te krijgen. Vandaag is de tussenpresentatie. Hierin laten de architecten zien hoe ver ze nu zijn. Ze laten de meest extreme vorm van hun plannen zien, zodat de discussie zo helder 34

35 mogelijk is. Rondom de discussie die ontstaat wordt het programma van eisen aangepast. Verder nemen de ontwerpers het commentaar mee en verwerken ze dat voor de eindpresentatie van 16 april. Presentatie Marco Henssen en Hans Kalkhoven Marco Henssen is gevestigd in Rotterdam, en doet al twintig jaar projecten in heel Nederland. Hij werkt vanuit een fascinatie voor bestaande gebouwen en hun mogelijkheden. Transformatie van gebouwen is een heel ander ambacht dan gewoon architect. Eigenlijk heb je meteen al verschillende adviseurs nodig. Daarom heeft Marco Hans Kalkhoven erbij gevraagd, die al veel ervaring heeft met scholenbouw. Marco laat zien dat zijn bureau vaak in oude, getransformeerde gebouwen heeft gezeten. Conclusie: soms moet je, wanneer je een gebouw weer leefbaar wilt maken, er eerst heel veel uithalen. Vervolgens laat hij enkele projecten zien waarbij vergelijkbare zaken speelden als bij deze opgave. Bij een supermarkt in Arnhem heeft hij niet enkel de supermarkt gerenoveerd, maar ook het hele plein heringericht. Ook heeft hij twee bejaardenhofjes getransformeerd, en daar een mooie mix van verschillende bewoners geïntroduceerd. Hierbij was de uitdaging de verschillende onderdelen iets eigens te geven, maar tegelijk ook iets gemeenschappelijks. Hierbij was het niet de bedoeling collectiviteit op te dringen, het werkt alleen als je er vrijwillig gebruik van maakt. Zo willen ze de school ook benaderen. In een school waar Hans aan heeft gewerkt, was juist oriëntatie, relatie met buiten en het onderbrengen van verschillende leeftijdsgroepen de uitdaging. Hier zitten we in een jaren 70 school. Als startpunt grijpen de ontwerpers terug op enkele uitspraken van architecten uit de toenmalige Forum-groep: Het voorplein als overgangsruimte tussen stad en entree (Aldo van Eyck), Behuizing bevat ook de buren, de straat en de sfeer in de buurt (Piet Blom), Structuralisme gaat over het onderscheid tussen een kader of structuur met een lange levenscyclus en een invulling met een minder lange cyclus (Herman Hertzberger). Dat laatste is in de Zilverkamp ook het geval, waarbij de invulling aan het eind van de cyclus beland is. De wijk en de scholen zijn met elkaar verbonden. Als het goed gaat met de wijk, gaat het goed met de scholen, en andersom. Het winkelcentrum en de school liggen in het hart van de wijk, en zijn bereikbaar met bus en auto. Dat laatste levert echter ook regelmatig parkeerproblemen op. Je zou nog meer parkeerplaatsen kunnen maken, maar daarmee los je niet alle problemen op. Het schoolterrein heeft heel duidelijk 35

36 een achterkant, die nogal onveilig kan zijn. Voordat je de school aanpakt, zou je dus eerst wat aan de omgeving moeten doen. Een radicaal alternatief is een doorgang te maken tussen de school en het winkelcentrum, ter plaatse van de peuterspeelzaal Benjamin, zodat de school van beide zijden te benaderen is. Uiteindelijk is het de ambitie van de architecten de hekken weg te halen. Als je dit doet, zou je een steiger kunnen maken aan het water, een speelveld, een sportveld et cetera. In een plattegrond van de school zijn met een dikke lijn de hekken aangegeven. Dit is nogal defensief, je voelt je niet welkom. Ze zullen echter wel nodig blijven, maar misschien kun je ze beperken. Voorstel De ontwerpers stellen voor het gebouw compacter te maken. Zo ontstaan tussen de vertakkingen van de school twee patio s. Daaraan liggen dan weer de schoolpleinen, die je zo kunt inrichten dat ze ook buiten schooltijden te gebruiken zijn. Je zou van één van de pleinen bijvoorbeeld ook een speeltuin kunnen maken. En waar je dan toch hekken nodig hebt, maak je natuurlijke, mooie afscheidingen. Het scholencomplex zelf heeft eigenlijk een heel heldere structuur van gangen en lokalen, maar de toiletten en bergingen zorgen ervoor dat deze structuur geblokkeerd wordt. Ook zorgen deze dichte doosjes ervoor dat er geen overzicht meer is. De middenruimtes worden hierdoor veel minder goed gebruikt dan zou kunnen, ze doen nu meer dienst als grote gang. Het voorstel is dan ook alle dichte functies weg te halen, en ze op een paar 36

37 plekken in het gebouw te concentreren. De gangen komen dan weer helemaal vrij. Je ziet dan dat de school eigenlijk een heel flexibele structuur heeft. Alle ruimtes kunnen met elkaar verbonden worden, en vergroot of verkleind worden. Ook ontstaan er weer heldere loop- en zichtlijnen. Afhankelijk van de onderwijsvisie kan de middenruimte nu weer op verschillende manieren gebruikt worden. Het kan weer een echte werkplek zijn, maar je zou hem ook kunnen koppelen met de lokalen. Dit is van invloed op de wanden die je tussen de lokalen en de middenruimte maakt. Wat betreft de verbinding tussen de afzonderlijke scholen zou je eenvoudig gebruik kunnen maken van de verbinding die er in het oorspronkelijk plan zat. t Holthuus is daar oorspronkelijk niet bij betrokken, maar door hem iets te verlengen kun je dit oplossen. Vervolgens is de vraag hoe je deze gemeenschappelijk gang vorm kan geven. In oude tekeningen zag je dat de gang af en toe breder werd, en op verschillende plekken uitzicht had. Het was meer een straat dan een gang. Dit stellen de ontwerpers ook voor deze gang voor: een dorpsstraat, met daaraan de gemeenschappelijke functies als kookstudio en logopedist. Als je denkt aan het delen van functies, zou de gang een belangrijke rol kunnen spelen, als een soort slagader. De gang is nu wat donker en laag, dus die zou dan wel verhoogd moeten worden. Doorzichten kunnen veel lucht en ruimte brengen. Aan deze gang kun je dan ook de entrees koppelen. Iedereen kan dan een eigen entree krijgen. Eigenlijk is geprobeerd zo min mogelijk aan het gebouw te doen. De gemeenschappelijke straat vergt wat ingrepen, net als de entrees. Met de bestaande structuur van het gebouw is verder al heel veel mogelijk. De nieuwe inrichting van het schoolterrein versterkt de relatie tussen de scholen en de wijk, en kan het imago van de school verbeteren. In het vervolg zal worden gekeken hoe de verschillende scholen en andere functies in te passen zijn en welk uiterlijk het complex moet krijgen. Presentatie Nexit, door Addy de Boer en Wilbert de Haan Nexit werkt veel in binnenstedelijke locaties. Zo hebben ze een hotel en een renovatie in de binnenstad van Arnhem gedaan. Ook hebben ze in oude arbeiderswoningen weer gezinswoningen ontworpen. Daarnaast werken ze regelmatig met groen op en in gebouwen. De scholen in de Zilverkamp zouden een boegbeeld kunnen zijn in de revitalisatie van de wijk. Nexit heeft de school de Zilverkampschool gedoopt: samen leren, samen spelen, samen leven. Huissen is een stad met veel glastuinbouw. Er is veel groen om het complex 37

38 heen. Hoe zou je een revitalisatie op wijkniveau kunnen combineren met de school zelf? Nexit is begonnen met een concept, waarbij ze vooral gelet hebben op het duurzaamheidsvraagstuk. Het is een bijzondere school, maar wel verouderd. Het gebouw daagt op dit moment niet uit tot vernieuwende onderwijsvormen. De vraag was dan ook: hoe kun je het verduurzamingsvraagstuk combineren met een structuur die je toevoegt aan de school, om meer ruimte te creëren voor nieuwe gebruik? Voorstel De bestaande bouwkundige schil is erg groot. Er zijn veel daken en gevels, die permanent worden blootgesteld aan weer in wind. De isolatie is slecht. Daarom heeft Nexit een list bedacht. Aangezien Huissen toch zoveel tuinbouw heeft, willen ze de slimme principes van de kassen loslaten op dit gebouw: over het bestaande gebouw heen wordt een grote kas gezet. Als je bij een opgave als deze traditioneel investeert ben je namelijk het hele budget kwijt aan het isoleren van het gebouw, en dus ook de beperkte mogelijkheden voor vernieuwend onderwijs. Daarom stelt Nexit voor om innovatief te investeren. De nieuwe schil van kassen kost iets, maar de vierkante meterprijs van een kas is heel laag. Op goedkope wijze kun je dus een goed klimaat realiseren, waardoor er geld overblijft voor het interieur. Nexit stelt voor dit te koppelen aan de cradle to cradle gedachte: gebruik maken van materialen die je kunt 38

39 hergebruiken. Met het bestaande gebouw is niet zo veel mis. Deze blijft dan ook geconserveerd in de kas. Het is alleen wel dichtgeslibd, en dit zou je op willen schonen. Ook is de hoofdgang te krap, zeker als er meer gebruikers bij komen. Door de kas ontstaat er om de school heen een grote flexibele ruimte. Je kunt de verschillende scholen dus ook via deze ruimte bereiken, en maakt het geheel zo veel makkelijker ontsluitbaar. Wat je dus krijgt is de gebouwstructuur, de expansieruimte (indoor buitenruimte) en het groen van de echte buitenruimte. De indoor buitenruimte heeft een klimaat van tussen de 15 en 30 graden. Installatietechnisch kun je de zaken daar heel slim inrichten: alle leidingen kunnen gewoon op het dak, en de school zelf staat in een getemperde zone. Ook is er op de kassen een heel groot oppervlak waar je zonnepanelen op kunt leggen. Hiermee zou je tussen de 50 en 100 huishoudens van energie kunnen voorzien. Dit is een mooie verbinding met de wijk, op de school wordt de energie voor de wijk geoogst. De wijkbewoners zouden in deze panelen kunnen investeren. Door de plaatsing van de kas krijg je een heel helder gebouw, waar je prominent gemarkeerde entrees kunt maken voor de verschillende scholen. Met kleur, typografie en bestrating kun je de scholen een eigen identiteit geven. De ruimte in de kas kan heel informeel ingericht worden. Je kunt er lesgeven, of de lunchtafel voor de leraren neerzetten, of wat je maar kunt bedenken. De scholen die in het complex zitten hebben verschillende onderwijsvisies. Ze maken de indruk tevreden te zijn over de school. Wel zijn er obstakels in het gebruik van de school, met name de ruimtes tussen de lokalen. Dit zou opgeschoond moeten worden. Omdat je in het voorstel de lokalen ook buitenom kunt bereiken, kun je de centrale ruimte beter inzetten voor onderwijs. De lokalen kunnen ook weer beter aan elkaar gekoppeld worden. De ruimtes rondom de school kun je gebruiken als projectruimtes, als tuinen, en voor thematisch onderwijs. Nexit ziet voor zich dat verschillende gedeeltes door de verschillende scholen ingericht worden als thematuinen. t Holthuus is de enige school die wat te weinig ruimte heeft. In de centrale ruimte zou je een nieuw pyramidedak kunnen maken. Dit is dan ook de enige bouwkundige ingreep in het bestaande gebouw. Deze ruimte wordt dan geschikt gemaakt voor grote bijeenkomsten. Verder wordt het hele gebouw teruggebracht naar de basis. Ten slotte is een belangrijk thema de bewegwijzering. Hoe vind je de weg? Hiervoor heeft Nexit een denkrichting ingezet. Je zou een serie logo s kunnen bedenken, die gebruik maken van dezelfde beeldtaal, maar ook afzonderlijk kunnen worden gezien. Hier zou per school een 39

40 kleur aan gekoppeld kunnen worden. Met behulp van deze kleuren kun je de weg vinden in het gebouw. Reacties Tjeerd Wessel merkt op dat het eerste plan helemaal van binnenuit geredeneerd is, en het plan van Nexit van buitenaf. Ook de oplossing voor de ontsluiting is anders: Marco en Hans maken een straat, terwijl Nexit de ontsluiting aan de buitenkant leggen. En heldere structuur versus een zwerfconcept. Hoe denken de betrokkenen over deze benaderingen? Verder maken beide plannen er wel echt één school van, waarbij een aantal dingen gemeenschappelijk gebruikt worden. Spreekt dat de betrokkenen aan? Wethouder Telder. Het was erg leuk en inspirerend om te zien, vooral de manier waarop de wijk bij allebei de plannen betrokken wordt. Henny Pasman, Het Drieluik. De openheid naar buiten is bij Marco Henssen erg mooi. Een goed idee om de wijk gebruik te laten maken van de speelruimtes, wellicht ook financieel. Wat betreft de lokalen is het een goed idee als de wanden vrijgemaakt kunnen worden. De hallen zoals ze nu zijn, zijn inderdaad niet handig. We missen allemaal een ruimte waar je met de hele school samen kan komen. Wat dat betreft is gemeenschappelijk gebruik, met een straat met daaraan gedeelde functies, goed voorstelbaar. De kas is prachtig, mooi bedacht, ook de buitenruimtes die je ermee creëert. Ook de patio s zijn erg mooi. Zodoende is er geen sterke voorkeur voor één van de plannen. De kinderopvang en peuterspeelzaal etc. zijn in de plannen echter nog niet genoemd. Nelleke Remerie, t Holthuus. Het kassenidee past mooi bij deze streek. De twee miljoen die er nu ligt is bij lange na niet genoeg, dus het is goed om zoals Nexit inventief te zijn. Wel zijn er nog veel praktische problemen, maar het geeft mogelijkheden om bijzondere dingen te gaan doen. Het is heel zinvol om slimmer met de middenruimte om te gaan. Een centrale ruimte met meer bovenlicht voor t Holthuus is zeer welkom. t Holthuus maakt wekelijks gebruik van de centrale ruimte voor de viering. Als je deze ruimte met alle scholen deelt moet je wel goed nadenken over de logistiek. Maar als de intentie er is kun je het daarover hebben. Nexit merkt op dat je wat beheer betreft telkens één school verantwoordelijk kunt maken voor een bepaalde voorziening, en dat iedereen dan van alle voorzieningen gebruik kunt maken. In dat geval heb je wel een regisseur nodig. 40

41 Joop de Goede, t Tweespan. Het gevaar van dit soort bijeenkomsten is dat je vooral de beren op de weg gaat benoemen. Uiteindelijk is het allemaal oplosbaar. Wat de ontwerpen betreft zou je eigenlijk de ontwerpers bij elkaar moeten zetten, want wat hier gepresenteerd is overtreft de stoutste verwachtingen. De lange gang, gecombineerd met de kas is grandioos. Karin Morina, kinderopvang Toverspan. In allebei de plannen is het licht erg mooi. Buitenspelen is echt een item. Spelen in de kas spreekt erg aan. Het is vooral een uitdaging om gezamenlijk te komen tot een geweldig pand. Vooral de mensen van de werkvloer moeten in overleg. Joke Rasing, peuterspeelzaalwerk. We focussen nu op het gebouw. Als je op een andere manier naar het gebouw gaat kijken, is het wel nodig dat alle gebruikers elkaar beter leren kennen en het eens worden. Dit is de eerste keer dat er zo lang en intensief met elkaar gesproken wordt. Rogier Jansen, wijkagent. Het hekwerk rondom de scholen is inderdaad niet goed. Het is een mooi idee om de buitenruimte te betrekken bij de scholen en de wijk. Maar hoe doe je dat op een duurzame manier? De patio s herinrichten is een mooi voorbeeld. Bij het kassencomplex is de vraag hoe de overgang tussen kas en omgeving vormgegeven wordt. Het advies is dan ook om heel goed te kijken naar de overgang tussen de wijk en de school. Elders is al geëxperimenteerd met het weghalen van het hekwerk, en daar is de overlast verdwenen. Je moet dan wel zorgen dat er voldoende zicht op is. In het ene plan wordt de school losgesneden van de andere bebouwing. De vraag is voor wie deze doorgang wordt. Marco Henssen stelt dat het aansluit op de brug over het water, dus het zou een route kunnen worden. Het risico is wel dat het een hangplek wordt. Belangrijk is zicht en licht, dat helpt veel voorkomen. Anne Driessen, gemeente Lingewaard. Er zijn veel problemen met mensen en verkeer. Ook de achterkant van de Brink. Er is veel voor te zeggen om het open te breken. Je moet wel goed nadenken op welke manier je het open en veilig houdt. Nexit. We hadden veel vragen verwacht over licht, akoestiek, klimaat etcetera. Een stukje van de school valt niet in de kas. Kasbouwtechniek is namelijk heel goedkoop, zolang je geen uitzonderingen maakt. Er is met een adviseur gesproken die veel ervaring heeft met glasconstructies. Zo n glasgevel is inderdaad een harde grens. Er moet een soort overvloeiruimte komen tussen complex en wijk. Het schoolplein moet inderdaad nog beter uitgewerkt worden. Voor nu is het vooral financieel en wat energie betreft goed uitgedacht. Nu wordt het praktisch verder uitgewerkt. Nexit wil heel graag de 41

42 onvoorspelbare toekomst faciliteren. Zodoende proberen ze vanuit een open ruimtelijk concept te komen tot een gebouw dat heel veel mogelijkheden biedt. Marco Henssen en Hans Kalkhoven. Het zou wel handig zijn om te weten van de verschillende scholen hoe ze werken en wat de ideale situatie zou zijn. Voor de gangzone moet je goede afspraken maken over het gebruik. Iedereen zit nu op een bepaalde plek in het gebouw, dat hoeft niet per se omgegooid te worden. Tenzij er partijen zijn die liever ergens anders zitten. Je zou ook in leeftijdsgroepen kunnen denken, met eigen ingangen. Aangezien er op dit moment geen heel concreet programma ligt, ben je vooral voorbeelden aan het geven van wat mogelijk is. Henny Pasman. In het concept van het Drieluik is het nodig dat leerlingen zelfstandig kunnen werken. Er is dus wel behoefte aan lokalen die dat faciliteren. Kinderen zijn doorlopend presentaties aan het geven. Er is dus behoefte aan ruimtes om dat met twee of drie groepen te doen. Theo Pruyn. De plannen zijn een mooie aanzet. Er zijn veel mogelijkheden voor verschillende invullingen. Hij stelt de vraag aan de scholen is of het mogelijk is om twee groepen te formeren, die bouwkundig en organisatorisch nadenken over mogelijkheden tot samenwerking binnen deze verschillende voorstellen. Een tweede punt is dat er op dit moment een krimpsituatie is, waardoor de inkomsten teruglopen. Mooie functies moeten wel betaalbaar blijven. De vraag is dus hoe je ruimtes zo multifunctioneel mogelijk kunt maken, zowel voor gebruikers als externen. Patrick Hegeman, b06-l2000. De basis om twee miljoen te reserveren is een onderzoek naar de onderhoudstoestand van het complex. In beide presentaties gaat het echter niet om achterstallig onderhoud. Tjeerd antwoordt dat welk concept je ook kiest, je zult altijd dat achterstallig onderhoud moeten wegwerken. Maar als je toch bezig bent, kun je meteen een aantal andere veranderingen doorvoeren, zodat de school weer toekomst heeft. Nexit stelt dat het kassencomplex het simpeler maakt om installaties toe te voegen en te onderhouden. Dat scheelt dus al in kosten. Hans van Kalkhoven stelt dat je ook op een andere manier naar installaties kunt kijken. Met dit soort gebouwen komt er vaak een enorme overmaat aan installaties, die helemaal niet nodig zijn. Vaak is het plaatselijk op te lossen. De truc met dit soort gebouwen is met slimme installaties te werken waardoor je veel geld overhoudt. Rojina Jip, Winket. Winket is een bouwkostenbureau. Bij de volgende presentatie houdt Rojina Jip een presentatie over de kostenaspecten van beide plannen. Dan wordt inzichtelijk wat de financiële verschillen zijn tussen een beetje opknappen, volledige nieuwbouw, en de twee voorstellen. Aan de hand van zo n overzicht krijg je wat meer 42

43 inzicht in hoe de plannen zich tot elkaar verhouden. Er wordt samengewerkt met een bouwfysicus, die kijkt naar het energiegebruik en de energielasten. Aan de hand daarvan wordt ook een exploitatieberekening gemaakt. Fred Koeman, gemeente Lingewaard. Dit ontwerpend onderzoek is een andere manier van werken dan we gewend zijn. Er is minder invloed op het proces dan normaal gesproken bij de gemeente. Hij is aangenaam verrast door beide presentaties. Er liggen zeker kansen om van beide plannen een geheel te maken. Ook is het goed om te horen dan de gebruikers met elkaar in overleg gaan. Ten slotte. 16 april is de eindpresentatie. De architecten zijn dan verder gegaan met hun ontwerpen. Dan zal er ook een presentatie van het bouwkostenbureau zijn. 43

44 Verslag Eindpresentatie Ontwerpend Onderzoek Een gouden toekomst voor scholen in Zilverkamp Datum: 16 april 2014 Plaats: Het Drieluik, Ot en Sienpad 3, 6852 EG Huissen Aanwezig Basisschool t Holthuus Nelleke Remerie, schooldirecteur Wies Queens, algemeen directeur, schoolbestuur ATOS BSO Toverspan Annelies Janssen, operationeel directeur kinderopvang SKAR Karin Morina, locatiedirecteur Basisschool t Tweespan Joop de Goede, algemeen directeur schoolbestuur Batavorum Jan van Buuren, Interim-schooldirecteur Basisschool Het Drieluik Theo Pruyn, algemeen directeur, schoolbestuur de Linge Henny Pasman, schooldirecteur Joke Rasing, directeur Peuterspeelzaalwerk de Linge Yolanda Janssen, peuterspeelzaal Vlindertuin Peuterspeelzaal Benjamin Ria Bootsma Loes van der Meijde Gemeente Lingewaard Kees Telder, wethouder onderwijs Fred Koeman, beleidsmedewerker onderwijshuisvesting Simon Overdijk, bouwkundig medewerker Peter van den Nieuwenhuizen, teamleider projectrealisatie Carla Claassen, fractie SP Brian Claassen, raadslid SP Lisette Hoes, steunfractie Groenlinks Patrick Hegeman, fractie B06-L2000 René Derksen, fractie Lokaal Belang De Zilverkamp Henk Zoutenbier, voorzitter wijkplatform Zilverkamp Zuid Rogier Jansen, wijkagent Adviseur Rojina Yip, adviseur Winket Architecten: Marco Henssen, Marco Henssen Architecten, Rotterdam Hans Kalkhoven, Marco Henssen Architecten, Rotterdam Addy de Boer, Nexit Architecten, Arnhem Wilbert de Haan, Nexit Architecten, Arnhem, 44

45 Mevrouw Meijer Tjeerd Wessel Wilma Kempinga Sereh Mandias (verslag) Welkom door Kees Telder, wethouder onderwijs Na een kort welkomstwoord door Henny Pasman, directrice van het Drieluik, neemt wethouder Telder van onderwijs het woord. Hij is erg blij met de opkomst, en ook dat een groot aantal van de aanwezigen er alle drie de bijeenkomsten bij geweest is. Het eindproduct van vanmiddag is eigenlijk pas het begin. Er is de afgelopen twee maanden gedroomd wat de Zilverkamp zou kunnen worden. Het zou goed zijn als iedereen er vanmiddag met een open geest naar kijkt, zonder meteen over getallen na te denken, want natuurlijk is er een verschil tussen een basale opknapbeurt en de gedroomde school. Welkom door Mevrouw Meijer, Wilma Kempinga en Tjeerd Wessel Mevrouw Meijer is een ideële stichting die onderzoek doet naar schoolarchitectuur. Onderdeel van hun werkzaamheden is een onderzoek naar nieuw leven voor bloemkoolscholen. De Zilverkampschool is ook een bijzondere school, die vermeld wordt in de architectuurboeken. De uitgangspunten van het ontwerpend onderzoek zijn de volgende: het is een typisch jaren 70 gebouw, dat een lange staat van dienst heeft voor een grote groep kinderen. De geschiedenis van de school is verweven met die van de wijk Zilverkamp. Daarom wordt ernaar gestreefd de historische elementen te benutten voor de opgave van vandaag en voor de toekomst. Vandaag worden twee ontwerpen gepresenteerd. Deze laten zien wat de betrokkenen zouden kunnen willen. Vervolgens krijgen de aanwezigen de gelegenheid te reageren. Hoewel onduidelijk is hoe de leerlingenaantallen zich precies gaan ontwikkelen, is de ontwerpers gevraagd uit te gaan van een tienklassige school en twee achtklassige scholen. Zodoende kunnen de ontwerpen onderling beter vergeleken worden. Presentatie NEXIT architecten De vorige bijeenkomst hebben Addy de Boer en Wilbert de Haan de kas gepresenteerd. Kort samengevat laten ze de bestaande school staan en zetten er een stolp overheen in de vorm van een kas. Hiermee creëer je een indoor buitenruimte, die tegelijkertijd de circulatie is van de school. De binnenruimte van de school krijgt een beperkte opknapbeurt, verder wordt de school goeddeels behouden. In de kasruimte rondom de school kan gespeeld maar ook lesgegeven worden. Buiten de kas ligt de outdoor buitenruimte. Hier is het de bedoeling de rafelranden van het gebied bij de school te betrekken, waardoor de school beter betrokken wordt bij de wijk. 45

46 Nexit heeft voor de eindpresentatie een aantal zaken verder uitgewerkt. Voor de buitenruimte, zowel binnen als buiten de kas, stelt Nexit een zonering voor. Deze zones kunnen door de verschillende scholen ingericht worden. Iedere school heeft in ieder geval een eigen schoolplein. Hiermee is het mogelijk de identiteit van het gebouw en de scholen afzonderlijk te verbeteren; het wordt duidelijker welke school waar zit. Aanvullend op de schoolpleinen zijn er ook zones denkbaar als een sporttuin, of verschillende thematuinen. Nexit heeft zelf een voorstel gemaakt voor de onderverdeling van de ruimte in schoolpleinen, thematuinen, sporttuinen en een entreeplein. Die laatste niet bedoeld als ingang voor iedereen, maar voor bijeenkomsten van alle scholen samen. Wellicht kunnen de scholen dit zelf wel beter verdelen. Het belangrijkste is dat je het gebied in verschillende, herkenbare gebieden verdeelt. Voor de thematuinen stelt Nexit voor dat iedere school één thematuin inricht, maar dat verschillende scholen voor hun onderwijs van alle tuinen gebruik kunnen maken. Ook in het gebouw denkt Nexit aan een zonering. Door iedere school een eigen kleur(familie) en logo te geven, kunnen de verschillende scholen zowel binnen als buiten het gebouw herkenbaar zijn. Deze identiteit zou je ook door kunnen zetten naar eventuele toekomstige gebruikers. Als de school als geheel kleiner wordt, zou het kunnen dat er andere (maatschappelijke) functies bijkomen, zoals bijvoorbeeld een seniorenhuiskamer, die ook weer van toegevoegde waarde zou kunnen zijn voor het onderwijs en met weinig aanpassingen in het gebouw passen. Nexit gaat uit van de hoofdstructuur van het gebouw, met telkens vier lokalen rondom een pleintje. t Holthuus vormt daarop een uitzondering, met acht lokalen rondom één centrale ruimte. t Tweespan en het Drieluik zijn rondom twee pleinen gegroepeerd. De BSO, peuterspeelzaal en externe functies zijn rondom weer een ander plein gegroepeerd. Dan blijven er een aantal ruimtes over, die gemeenschappelijk gebruikt zouden kunnen worden. Denk aan een keuken, handenarbeid of biologie. Nexit stelt voor dat iedere school één gemeenschappelijk lokaal onder z n hoede neemt. Alle scholen kunnen daar vervolgens gebruik van maken. Deze lokalen zijn dan ook via de kas te bereiken, zodat je niet door elkaar ruimtes hoeft. Om de circulatie te optimaliseren zijn er twee doorgangspunten. Hierdoor kunnen gebruikers snel van de ene kant van de kas naar de andere kant. De kas zelf krijgt een aantal hoofdentrees, voor iedere school één. 46

47 Vervolgens zoomt Nexit in op de verschillende eenheden. Het is duidelijk dat de bestaande school opgeschoond moet worden. Het is nu te veel dichtgetimmerd. Als je alle bergingen verwijdert heb je echter ook een probleem. Nexit stelt dan ook voor om meer kastruimte te creëren langs de bestaande lokalen. Op de binnenpleinen kun je kasten gebruiken om plekken te definiëren. Ook in de kas zou je bergingen kunnen zetten. Voor spullen die veel ruimte in beslag nemen, maar die je niet dagelijks gebruikt. Dat zouden simpelweg containers kunnen zijn. Wat betreft ventilatie is de kas een uitkomst. Je kunt altijd een raam openzetten, en als het nodig is ook een deur. In lokalen waar dit niet voldoende is kun je via het dak simpele ventilatie toevoegen, die frisse lucht van buiten de kas haalt. Je kunt hiervoor eenvoudige systemen op het dak leggen. Natuurlijk ventileren blijft nog steeds mogelijk. In de zomer kun je de kas voor 50 % openzetten, en in de winter is de kas een tussenklimaat tussen buiten en buiten. Ook het dak van de kas kan deels opengezet worden. Hierdoor stijgt de warme lucht vanzelf op naar buiten. Warmte wordt verder geweerd door middel van zonwering. De bestaande zonwering aan de gevel kan weg. Daarnaast worden zonnepanelen op het dak zo gepositioneerd dat het bestaande dak zoveel mogelijk in de schaduw komt. Dit slimme dak komt aan een elektriciteitsproductie voor ongeveer 85 huishoudens. Dit zou een leuke binding met de wijk kunnen creëren. Op het dak van de bestaande school wordt wel isolatie toegevoegd. Licht is vooral in het Holthuus een probleem. De centrale ruimte hier zou een verhoogd dak kunnen krijgen, waardoor extra licht binnen kan komen. Wat brandveiligheid betreft stelt Nexit voor in het grondvlak van de kas vluchtroutes te markeren. Ten slotte wordt het hele complex herkenbaar geschilderd. Scholen zijn dus herkenbaar door de eigen kleuren op de buitenkant van de school die binnenin doorgezet worden, hun eigen entreepartij en hun schoolplein. Presentatie Marco Henssen en Hans Kalkhoven De scholen zitten in een gebouw uit de jaren 70, met een bepaalde architectonische kwaliteit. Het onderzoek is bedoeld om uit te vinden wat je er meer mee zou kunnen dan het nu is. Sommige scholen zullen groeien, andere gaan krimpen. Je moet dus goed zoeken naar de structuur van het gebouw. Gaandeweg werden Marco Henssen en Hans Kalkhoven hier steeds enthousiaster over. Hun aanpak was van binnen naar buiten. Hun voorstel is een gefaseerd plan, met als voordeel dat je op ieder gewenst moment kunt stoppen. Het proces zoals dat tot nu toe ging wijkt wel af van een echte opgave, want dan zouden de gebruikers veel meer input geven over het gewenste gebruik. Daarom zijn er af en toe aannames gedaan door de ontwerpers. Het gebouw kenmerkt zich door een grote brij van ruimtes, die onderling nauwelijks verschillen. Marco en Hans hebben geprobeerd daar hiërarchie in aan te brengen, door met een kleine chirurgische ingreep grote problemen op te lossen. De vorige keer hebben Marco en Hans het concept van een gemeenschappelijke straat waaraan allerlei voorzieningen zitten gepresenteerd. Daarnaast werd een deel de pleinen tot private patio s gemaakt, waardoor de schoolpleinen zelf een meer openbaar karakter konden krijgen. Voor de eindpresentatie is meer in detail gekeken naar de scholen en hun plek in het gebouw, en welk uiterlijk het totale gebouw zou kunnen krijgen. De vraag die hierbij leidend was, is: hoe kun je deze school weer geschikt maken voor de toekomst? Als je dingen gemeenschappelijk doet en toevoegt, kun je meer zijn dan een enkele school. Maar wat misschien nog wel belangrijker is dat dit scholencomplex meerdere onderwijsvisies onder één dak heeft. Hierdoor kun je beter concurreren met andere scholen, en kan het een katalysator zijn voor de wijk. Bij het ontwerp is gedacht vanuit een proces. Hierbij is niet alleen gekeken naar de vorm van de school, maar meteen ook naar economische, sociale en milieufactoren. Niet alleen het ontwerp, maar ook het proces moet flexibel zijn. 47

48 In de huidige situatie is er nog niets gemeenschappelijk. Er zitten dichte deuren tussen de verschillende scholen. Daarnaast zitten er overal verstoringen in de basisstructuur. Hans en Marco stellen voor deze verstoringen weg te halen en op een beperkt aantal plekken te concentreren. Hierdoor komen de binnenruimtes weer vrij. Dit is stap één, en hiermee verbeter je de bestaande scholen. Als een tweede stap kun je gaan kijken naar de verbinding tussen de scholen. Daarna worden de scholen door middel van een eigen entree geïndividualiseerd. In de eerste fase wordt de school met minimale ingrepen opgeruimd. Het Drieluik en t Holthuus blijven waar ze zijn. t Tweespan wordt iets meer geconcentreerd. Vervolgens worden de scholen met elkaar verbonden door middel van een passage. Hieraan komen onder meer de peuterspeelzaal en het kinderdagverblijf. Ook komt er een gezamenlijke speelzaal. Hiermee kunnen de scholen testen of het samen delen van een ruimte goed werkt. Wat zijn de wensen van de afzonderlijke scholen? De gemene deler is een gewenste verbetering van de lokalen zelf. Als eerste hebben Hans en Marco gekeken naar t Holthuus. De school is nu heel erg in zichzelf gekeerd. Wanneer je de speelzaal verhuist zou de centrale ruimte groter en overzichtelijker worden, waardoor er meteen een betere relatie met buiten ontstaat. Ook wordt t Holthuus verbonden met de passage. De centrale ruimte is nu laag en donker. Daarom stellen Marco en Hans voor het dak te verhogen en een tussenverdieping te creëren. Vervolgens kun je zelf kiezen hoe je de ruimte zou willen gebruiken. Er zouden ook gemeenschappelijke vieringen plaats kunnen vinden. Bij het Drieluik en t Tweespan worden de middenruimtes nu vooral als verkeersruimtes gebruikt. Dat is jammer, want op het moment dat je eromheen kunt lopen kunnen ze weer als volwaardige werkplek gebruikt worden. De wanden van de bergingblokken die er nu zijn zouden kunnen blijven staan, zolang je maar langs de rand van de ruimte kunt lopen. Wanneer het speellokaal van het Drieluik verhuist, zou je van één van de lokalen een entreehal kunnen maken. Hiermee krijgt de school een volwaardige entree. Door middel van flexibele wanden zouden ook het Drieluik en het Tweespan een grote centrale ruimte kunnen creëren. Twee tegenoverliggende lokalen worden dan bij de middenruimte gevoegd. Maar als je een groot gemeenschappelijk speellokaal hebt is dat misschien niet eens nodig. Voor het Drieluik geldt hetzelfde: als de Vlindertuin naar het centrum aan de passage verhuist, kan hun oude ruimte de nieuwe entree van de school worden. Als de scholen zelf op orde zijn, kun je gaan kijken naar gemeenschappelijke functies. Er zitten een aantal functies aan de passage, en daar kunnen een aantal gemeenschappelijke 48