Reflectie 2.0 THEORIE IN PRAKTIJK. Het gebruik van social media in leerwerktrajecten van docenten in opleiding 1 ABSTRACT.

Transcriptie

1 Reflectie 2.0 Het gebruik van social media in leerwerktrajecten van docenten in opleiding 1 Jaap van der Molen ABSTRACT In teacher training and vocational secondary education, students also learn in the educational practice of a school. It provides lessons and guides students in their learning and collaboration with teachers. During these apprenticesships students develop various professional skills, for instance interpersonal, educational, pedagogical and organizational skills. Does the development of their reflective skills show the same quality as the other skills do? Inleiding In de opleiding tot leraar voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs leren studenten voor een deel in de onderwijspraktijk van een school: zij verzorgen lessen, begeleiden leerlingen bij hun leerproces en werken samen met docenten. Tijdens deze leerwerktrajecten ontwikkelen zij diverse beroepscompetenties, namelijk hun interpersoonlijke, didactische, pedagogische en organisatorische competenties en ook hun competentie op het gebied van samenwerken in en buiten de school. Een belangrijke competentie heeft betrekking op reflectie en ontwikkeling: studenten worden geacht regelmatig na te denken over eigen beroepsopvattingen en professionele ontwikkeling. In het kader hiervan reflecteren zij in verslagen op hun ervaringen. Op de lerarenopleiding waar de onderzoeker werkzaam is, schrijven studenten voor dit doel wekelijks een verslag voor hun begeleiders. 1. Met dank aan dr. Femke Geijsel voor haar kritisch commentaar. Uit evaluaties blijkt dat zowel scholen als opleiding menen dat er meer aandacht nodig is voor de kwaliteit van reflectie. Ondersteuning door begeleiders is niet optimaal, zodat veel studenten bij gebrek aan richtlijnen en voorbeeldmateriaal niet systematisch en diepgaand reflecteren. Tijdens onderhavig onderzoek is nagegaan of en in hoeverre sociale media een rol kunnen spelen bij de kwaliteitsverbetering van reflectie en wat de consequenties zijn voor zowel student als begeleider. Aan de hand van vier dimensies die een rol spelen bij reflectie (betekenis, interactie, systematiek en attitude) zijn blogs van studenten geanalyseerd en zijn aanbevelingen gedaan voor de begeleiding van het reflectieproces. Dit onderzoek vormde de master thesis van een studie Master Learning and Innovation en werd begeleid in een innovatiekring van het lectoraat Pedagogische Kwaliteit van het Onderwijs van Hogeschool Windesheim. Onderwijs met pedagogische kwaliteit draagt bij aan de identiteitsontwikkeling van studenten in brede zin. Vanuit dit perspectief bekeken is reflectie geen doel op zich maar 13

2 JAAP VAN DER MOLEN 14 een middel om onderwijs zinvol te maken voor de ontwikkeling van (onder andere) de beroepsidentiteit en de sociale identiteit van de student. Theoretische verkenning Twee belangrijke concepten moeten eerst verhelderd worden, namelijk het begrip reflectie en ook het leren in het digitale tijdperk met behulp van sociale media. Reflectie Over het begrip reflectie heerst begripsverwarring, stelde Rodgers in 2002 vast. Te vaak maakt men geen onderscheid met andere vormen van denken, wat tot gevolg heeft dat opleiders en studenten niet altijd weten wat ermee bedoeld wordt en dat beoordeling van reflectievaardigheid moeilijk is. Rodgers (2002) grijpt terug op de gedachten van John Dewey aan het begin van de vorige eeuw. Dewey (In: Rodgers, 2002) noemt vier dimensies die onlosmakelijk met reflecteren verbonden zijn. Allereerst gaat het om een betekenisvol proces, waarin iemand een concrete ervaring in verband brengt met eerdere ervaringen en kennis van hemzelf en anderen. Ten tweede is het een systematische manier van denken, waarin de ervaring wordt gevolgd door nauwgezette beschrijving, analyse en experiment. De derde dimensie is interactie: Dewey meent dat anderen nodig zijn om de lerende te bevestigen in het belang van de ervaring, te steunen bij het onderzoeken ervan en te helpen dingen in een nieuw daglicht te zien. Ten slotte is een positieve attitude voorwaardelijk voor het slagen van reflectie, in dit geval betrokkenheid bij leerstof en leerlingen, openstaan voor nieuwe denkbeelden en verantwoordelijkheidsbesef. Dit nadenken kan zich volgens Van de Ven (2009) richten op het handelen zelf (instrumenteel niveau), op achterliggende didactiek en vaktheorie (substantieel niveau) of op morele aspecten van het handelen (kritisch niveau). Leren met behulp van sociale media Jongeren van nu zijn opgegroeid met internet. Als digital natives leren zij steeds meer langs informele wegen, dat wil zeggen vrijwillig, zelfsturend en in een sociale omgeving. Zij zijn daarbij niet langer consumenten van kennis, zoals in het traditionele onderwijs, maar creëren zelf kennis met behulp van sociale media. Onderwijs zal daarom veel aandacht moeten schenken aan het ontwikkelen van digitale competenties, strategieën voor metaleren, inductieve en creatieve manieren om problemen op te lossen en bijdragen aan communities of learning (McLoughlin & Lee, 2008). Ook bij de opleiding van leraren kan het de moeite waard zijn sociale media in te zetten. Dit zijn websites die samenwerking en communicatie faciliteren. Bekende media zijn Facebook, Hyves, Twitter en Youtube. Wanneer studenten deze gebruiken, sluit dit allereerst aan bij het informele leren en het kan ook het gevoel van betrokkenheid en eigenaarschap versterken. Verder opent dit mogelijkheden om over leerervaringen niet alleen te communiceren met begeleiders, maar ook met medestudenten. Onderzoeksopzet Van de ongeveer 1000 dagstudenten van de lerarenopleiding heb ik 86 studenten Nederlands een online enquête voorgelegd. Eén vraag had betrekking op de soorten media die zij gebruiken. Bij een andere vraag konden zij aangeven welk belang zij hechten aan verschillende gebruiksmogelijkheden: uitwisselen van nieuwtjes, van video s, delen van informatie, krijgen en geven van advies

3 REFLECTIE 2.0 of het plaatsen van weblogs. Een derde vraag had betrekking op de tijd die zij per dag actief zijn op diverse media. Dit deel van het onderzoek leverde voornamelijk kwantitatieve gegevens op. Op basis van de resultaten van de vragenlijst is vervolgens met zes tweedejaars studenten gedurende vier maanden een pilot uitgevoerd. Deze studenten volgen verschillende opleidingen en waren twee dagen per week actief in dezelfde school in het kader van een leerwerktraject. Aan het begin zijn na een groepsinterview over verwachtingen en mogelijkheden afspraken gemaakt over het te gebruiken medium en over de vorm, frequentie en begeleiding. Besloten is om Hyves te gebruiken voor dit doel. Aan het eind van de periode vond een afsluitend groepsinterview plaats met vier studenten. De twee andere studenten waren in de tussentijd gestopt met de opleiding. De studenten hebben ter voorbereiding van het gesprek fragmenten geselecteerd die zij waardevol achtten. Gespreksthema s waren het schrijven voor medestudenten, verschillen met weekjournaals, relatie met mondelinge intervisiebijeenkomsten en ervaringen met Hyves. Aan de hand van een hiervoor ontwikkeld evaluatiemodel is vervolgens besproken welke refectievaardigheden zij hebben getoond. Resultaten Gedurende de vier daaropvolgende maanden hebben deze studenten in plaats van weekjournaals blogs geschreven voor elkaar waarin zij reflecteren op hun activiteiten in de school en waarin zij elkaar feedback geven. Aan het eind zijn deze blogs geanalyseerd waarbij de eerder genoemde dimensies van Dewey het interpretatiekader vormden. Citaten uit de blogs zijn per dimensie gerubriceerd. Iets meer dan de helft van de ondervraagde studenten heeft de enquêtevragen beantwoord. Van hen heeft het merendeel een account op Hyves en verder scoren Facebook en Youtube ook hoog. Twee van de negenenveertig studenten hebben geen account. Het uitwisselen van nieuwtjes en foto s vinden, zijn populaire gebruiksdoeleinden. Voor het delen van informatie en adviezen worden deze media nauwelijks gebruikt Percentage studenten Hyves Facebook Twitter MySpace Second Life Social media Linkedln Youtube Geen account GRAFIEK 1: Het gebruik van social media onder studenten Nederlands 15

4 JAAP VAN DER MOLEN Tijdens het groepsinterview bleek dat studenten in het algemeen positief dachten over het gebruik van social media in hun leerwerktraject. Wel hechtten ze belang aan waarborging van privacy. Besloten is om voor het bloggen Hyves te gebruiken waarbij studenten zelf hun begeleiders zouden uitnodigen om mee te lezen. Een aantal andere concrete afspraken die de studenten met elkaar maakten: feedback geven aan elkaar, bij het schrijven ook een relatie leggen met theorie en aandacht geven aan positieve ervaringen. Analyse van de blogs De analyse van de twintig blogs leverde veel informatie op over de mate waarin de vier dimensies van Dewey tot hun recht kwamen. In volgorde van aanwijsbaarheid: Betekenisvol proces. Een enkele keer verwijst een student naar eerdere ervaringen tijdens een stage. Iets vaker legt de student een relatie met vakdidactische theorie. Systematiek. Beschrijven en analyseren van ervaringen zijn duidelijk aanwijsbaar. Het experimenteren met alternatieve aanpakken blijft in de blogs echter onderbelicht. Soms is er wel sprake van een experiment, maar daar gaat geen grondige analyse van een eerdere ervaring aan vooraf. Interactie. Studenten geven elkaar, naarmate het traject vordert, steeds vaker feedback. Deze is veelal geformuleerd in de vorm van aanmoediging en soms in de vorm van voorzichtige kritiek. Positieve attitude. Regelmatig schrijven studenten dat ze het lezen van elkaars schrijfproducten en feedback op prijs stellen en stimuleren zij elkaar. WAT Instrumenteel niveau HOE Substantieel niveau WAAROM Kritisch niveau Evaluatiemodel schriftelijke reflectie Ervaring Analyse Interactie met anderen De student beschrijft wat hij of zij gedaan heeft tijdens een (onderwijskundige) activiteit. Het gaat hierbij vooral om onderwijskundig handelen en klassenmanagement. De student beschrijft vakinhoudelijke en pedagogische principes of ideeën die een rol spelen bij zijn of haar keuzes. De student noemt persoonlijke morele of esthetische overwegingen die een rol spelen bij zijn of haar handelen. Analyseert de situatie en heeft aandacht voor aspecten die daarmee verbonden zijn, inclusief het verband met eerdere ervaringen. Heeft aandacht voor de didactische aanpak, legt hierbij een relatie met eerdere ervaringen en verwijst naar vakliteratuur of vakdidactische concepten. Vermeldt persoonlijke visie op het vak (en eventueel breder op onderwijs en maatschappij). Legt in de beschrijving een verbinding met ervaringen, oordelen en uitspraken van anderen (leerlingen, begeleiders, medestudenten en/of docenten). Vermeldt feedback van anderen op didactische keuzes en geeft zelf actief feedback aan anderen. Vormt oordeel na kritische confrontatie met standpunten van anderen en verantwoordt eigen professionele opvattingen. 16 TABEL 1. Evaluatiemodel schriftelijke reflectie

5 REFLECTIE 2.0 Het afsluitende groepsinterview leverde meer kwalitatieve gegevens op. Studenten waren zich tijdens het schrijven sterk bewust van hun publiek, zodat zij trefzeker en nauwkeurig probeerden te formuleren. Reacties van medestudenten hebben zij ervaren als een stimulans om tot nieuwe inzichten te komen en nieuwe aanpakken uit te proberen. Bij dit gesprek hanteerden studenten een evaluatiemodel met behulp waarvan zij zelf konden bepalen op welk niveau zij reflecteerden en welke dimensies herkenbaar waren in hun blogs. De studenten gaven aan dat zij dit een bruikbaar instrument vinden om hun eigen reflectievaardigheid te beoordelen en verder te ontwikkelen. Conclusies en discussie Het mag geen verrassing heten dat studenten van de lerarenopleiding veelvuldig gebruik maken van social media. Slechts in zeer beperkte mate gebruiken zij die in het kader van hun studie. In de pilot hebben studenten social media wél gebruikt voor hun opleiding. Twee dimensies die Dewey noemt, kwamen in zowel blogs als interview duidelijk naar voren: de studenten waren sterk gemotiveerd voor deze manier van reflecteren en er was intensieve interactie met medestudenten. Studenten lezen de blogs van medestudenten graag om er hun eigen opvattingen aan te toetsen. Opvallend is dat studenten juist de passages waarin sprake was van peer feedback, aanmerkten als waardevol. Uit gesprekken met studenten blijkt dat het merendeel het traditionele weekjournaal niet ervaart als zinvol en stimulerend. Reflecteren met behulp van blogs is dat wel in hun ogen. Voor de begeleiding heeft dit consequenties. Begeleiders van opleiding en school zullen minder direct en minder frequent op deze blogs reageren dan op weekjournaals. Studenten communiceren immers voornamelijk met elkaar. De twee andere dimensies kwamen minder goed uit de verf in de blogs van de studenten. Van betekenisverlening aan ervaringen was niet altijd sprake en de reflectie verliep slechts voor een deel systematisch. Om de kwaliteit van reflectie te handhaven hebben zij hierbij dus wel ondersteuning nodig. Juist waar het gaat om de twee zwakkere dimensies, betekenisvol proces en systematiek, kunnen begeleiders een belangrijke rol spelen. Evaluatiemodel Het evaluatiemodel dat in het kader van dit onderzoek is ontwikkeld, kan hierbij behulpzaam zijn. Begeleiders zouden bij de start van een traject dit model kunnen introduceren, zodat studenten zich bewust zijn van verschillende aspecten die bij reflectie een rol spelen. In functionerings- en beoordelingsgesprekken kunnen zij in een later stadium met studenten vaststellen hoe studenten reflecteren, waarna zij met de student een vervolgtraject kunnen formuleren om zich hierin verder te ontwikkelen. Met name op het terrein van betekenisverlening en systematiek zou een begeleider zo een effectieve rol kunnen spelen en wellicht ook waar het gaat om het reflecteren op kritisch niveau. De indruk is dat studenten uit zichzelf hieraan minder aandacht besteden. Een begeleider geeft in deze opzet dus niet langer feedback op concrete verslagen van studenten, maar biedt steun op het niveau van metacommunicatie en metareflectie. Voor de opleiding als geheel is het wel noodzakelijk dat in vergelijkbare trajecten dezelfde taal gesproken wordt: ook hierbij kan het model een hulpmiddel zijn. Samenvatting Samenvattend kunnen we vaststellen dat inzet van sociale media in leerwerktrajecten de motivatie om te reflecteren versterkt en de interactie tussen studenten krachtiger maakt. 17

6 JAAP VAN DER MOLEN Zoals eerder genoemd is reflectie vanuit het perspectief van pedagogische kwaliteit geen doel op zich, maar een middel om de eigen identiteit als docent en de sociale identiteit verder te ontwikkelen. Wanneer opleiders de organisatie hiervan meer overlaten aan de studenten zelf en dit proces op metaniveau begeleiden, kan dit bijdragen aan meer authentieke reflectie. Literatuurlijst McLoughlin, C. & Lee, M.J.W. (2008), Mapping the digital terrain: New media and social software as catalysts for pedagogical change. Geraadpleegd op 15 november 2010, van Rodgers, C. (2002). Defining reflection: another look at John Dewey and reflective thinking. Teachers College Record, 4 (4), Ven, P-H. van de (2009). Reflecteren: het belang van kennis. Geraadpleegd op 15 november 2010, van Over de auteur Jaap van der Molen (1958) is als lerarenopleider en docent Nederlands verbonden aan Hogeschool Windesheim in Zwolle. In 2011 behaalde hij het diploma Master Learning & Education. In het kader van zijn studie deed hij onderzoek naar het gebruik van sociale media in leerwerktrajecten. (Advertentie) Vari-focus op autisme Tweedaagse conferentie (In Service Autisme) voor leerkrachten, begeleiders, ervaringsdeskundigen 4 en 5 juni 2012 te Malle (B) Hoofdspreker: Olga Bogdashina. Tevens presentatie van de vertaling van haar laatste boek. Kijk voor het programma op: Meer informatie j.vanbalkom@fontys.nl Een samenwerking van Plantijnhogeschool Antwerpen en Fontys OSO 18