HERBESTEMMEN EN TRANSFORMEREN

Transcriptie

1 BOUWFYSICA KWARTAALBLAD VAN DE NEDERLANDS VLAAMSE BOUWFYSICA VERENIGING 25 JAAR NVBV! THEMANUMMER HERBESTEMMEN EN TRANSFORMEREN NATLAB RENOVATIE A.S.R. SENIOREN IN GETRANSFORMEERD KANTOOR MILIEUBELASTE LOCATIES IT S ALL IN THE BUILDING PROVINCIEKANTOOR JRG 19 25

2

3 INHOUD BOUWFYSICA Marco van Beek 6 12 Transformeren en renoveren Eén van de grootste uitdagingen van deze tijd is het verduurzamen van de samenleving. Een andere grote uitdaging voor Nederland is het verminderen van het grote aantal leegstaande kantoorpanden NATLAB: VAN LABORATORIUM NAAR CULTUREEL CENTRUM ir. I. Sopjes, Nelissen Ingenieursbureau BV, Eindhoven 06 MEER COMFORT NA RENOVATIE KANTOORGEBOUW A.S.R. ing. A.W.N. van Haaren, DGMR, Arnhem 12 VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN IN EEN GETRANSFORMEERD KANTOOR ir. T.M.C. Steenkamer, Technische Universiteit Delft, e.a. 18 HERBESTEMMEN VAN MILIEUBELASTE LOCATIES ir. Th. Höngens, M+P, Aalsmeer 23 RENOVATIE PROVINCIEKANTOOR HOUTPLEIN; VAN AMBITIE NAAR WERKELIJKHEID ir. D.M. van Brakel, ir. J.W. Ponsteen, DPA Cauberg-Huygen, Zwolle 28 IT S ALL IN THE BUILDING ir. M.E. Valk, Deerns Nederland, e.a. 30 ACTUEEL 32 VERENIGING Het transformeren of renoveren van een bestaand pand levert een positieve bijdrage voor deze beide uitdagingen. Door de kwaliteit van een pand te verhogen, zodat voldaan wordt aan de huidige eisen, kan de levensduur aanzienlijk verlengd worden. Hiermee worden ruimte, energie en materialen bespaard. Bij het transformeren of renoveren van een pand kan de bouwfysicus een grote bijdrage leveren. Vanuit het vakgebied kunnen integrale oplossingen worden aangedragen voor het realiseren van een comfortabel en duurzaam gebouw, rekening houdend met de randvoorwaarden en mogelijkheden die voortkomen uit het bestaande pand. In voorliggend themanummer komen de renovaties van het provinciekantoor Houtplein te Haarlem en van het hoofdkantoor van a.s.r. te Utrecht aan bod. Tevens worden de transformaties van een kantoorpand naar seniorenwoningen en van een laboratorium naar cultureel centrum behandeld. Daarnaast wordt ingegaan op de mogelijkheden om transformaties mogelijk te maken in milieubelaste situaties en op het belang van het hergebruik van materialen bij sloop en/of hergebruik. Een gevarieerde inhoud die de verschillende aspecten van transformeren en renoveren belicht. Namens de redactie wens ik u veel leesplezier met dit themanummer. Marco van Beek WARMTE, LUCHT EN VOCHT BRANDVEILIGHEID BOUWFYSICA VAN MONUMENTEN BINNENMILIEU EN GEZONDHEID ENERGIE EN MILIEU GELUID EN TRILLINGEN WET- EN REGELGEVING STEDENBOUWFYSICA advertenties:

4 BOUWFYSICA NATLAB: VAN LABORATORIUM NAAR CULTUREEL CENTRUM Het voormalige Philipsterrein Strijp-S te Eindhoven staat vol industrieel erfgoed, waaronder het voormalige gebouw van het Philips Natuurkundig Laboratorium, een gedeeltelijk gemeentelijk monument. In dit gebouw is nu een cultureel centrum gehuisvest. De transformatie van een industrieel gebouw tot een cultureel centrum heeft de nodige uitdagingen met zich meegebracht. Een belangrijk aspect tijdens de ontwerpfase was het realiseren van voldoende geluidisolatie, zowel intern als extern, binnen de constructieve en monumentale randvoorwaarden van het gebouw. Een andere grote uitdaging bleek het realiseren van een veilig gebouw, met zo min mogelijk ingrepen in het bestaande gebouw. ir. I. (Irene) Sopjes, Nelissen Ingenieursbureau BV, Eindhoven INLEIDING Nabij het centrum van Eindhoven ligt het voormalige Philipsterrein Strijp-S. Zo n 10 jaar geleden heeft Philips het terrein verlaten en is men begonnen met de transformatie van Strijp-S naar een levendig stadsdeel, waar wonen, werken en recreatie worden gecombineerd. Industrieel erfgoed wordt hierbij behouden en krijgt een nieuwe bestemming, daarnaast wordt er plaats gemaakt voor nieuwbouw. Eén van de kenmerkende industriële gebouwen op Strijp-S die gedeeltelijk behouden is gebleven, is het voormalig Philips Natuurkundig Laboratorium (Nat- Lab). In opdracht van de gemeente Eindhoven is, naar ontwerp van N Architecten, het hoofdgebouw van het NatLab getransformeerd in een cultureel centrum, waarin zes film- en theaterzalen, een filmset, workshopruimten en een café-restaurant zijn gehuisvest. Zowel tijdens de ontwerpfase als tijdens de uitvoeringsfase is gebleken dat de transformatie van een voormalig industriegebouw, dat gedeeltelijk de status van een gemeentelijk monument heeft, de nodige uitdagingen met zich meebrengt. In dit artikel worden, na een korte historische omschrijving en een omschrijving van het bouwkundig ontwerp, de bouwfysisch, akoestisch en brandtechnisch belangrijkste aspecten van de transformatie van het NatLab tot een cultureel centrum toegelicht. 1. Dit is eveneens het deel dat als gemeentelijk monument is aangemerkt. Vanwege een toenemende ruimtebehoefte van Philips is het gebouw in de loop der jaren, tot circa 1955, regelmatig uitgebreid en verbouwd. Doordat er verschillende architecten betrokken zijn geweest bij deze uitbreidingen en er verschillende bouwstijlen zijn gehanteerd, is er sprake van een bouwkundig zeer gevarieerd gebouw [1]. Ondanks dat er van de meeste (voormalige) Philipsgebouwen goed gedocumenteerde tekeningen bestaan, waren niet alle oorspronkelijke tekeningen van het NatLab beschikbaar. HET ONTWERP In de kelder van het centrale deel bevinden zich de filmset en de workshopruimten, waar films worden opgeno- HISTORIE Het eerste deel van het NatLab dateert uit de jaren 20 van de vorige eeuw en is ontworpen door Dirk Roosenburg. Het betreft het rechter gedeelte van het gebouw in figuur 2 Theaterzaal 1 Het nieuwe NatLab 3 Filmzaal

5 HERBESTEMMING EN TRANSFORMEREN BOUWFYSICA Situatie Dichtgezette gevelopeningen men en filmgerelateerde workshops worden gegeven. Onder het monumentale rechterdeel is de kelderruimte benut ten behoeve van de opslag van het café/restaurant. In het monumentale rechterdeel bevinden zich op de begane grond en verdieping twee grote filmzalen (over twee verdiepingen) en is het café/restaurant gesitueerd. Daarnaast bevinden zich in dit deel een aantal kantoorruimten. In het centrale deel ligt op de begane grond de entree en aan de linkerzijde twee kleinere filmzalen (verdiepingshoog) en een opdeelbare expositieruimte. Op de 1 e verdieping is in het uitkragend bouwdeel, zoals te zien in figuur 1, het bestaande auditorium gesitueerd en bevindt zich in het linkerdeel de multifunctionele zaal met een netto hoogte van circa 9 meter. Op de 2 e verdieping zijn een aantal kantoorruimten gelegen. GELUIDUITSTRALING Het NatLab is gelegen aan de rand van Strijp-S, waar volop nieuwe woningen worden gebouwd. Daarnaast liggen er aan de overzijde van de straat bestaande woningen. Deze geluidgevoelige gebouwen zijn van invloed geweest op het ontwerp. In figuur 4 is een situatietekening weergegeven, waarin de woningen rood gearceerd zijn aangegeven. De geluidproductie in de film- en theaterzalen is vanzelfsprekend behoorlijk hoog. Op de gevels van geluidgevoelige gebouwen in de omgeving dient voldaan te worden aan de in het Activiteitenbesluit gestelde geluidniveaus. Het NatLab is een massief gebouw, er zijn echter een groot aantal gevelopeningen in de gevel aanwezig. De bestaande constructies bleken daardoor niet voldoende om de geluiduitstraling van de totale inrichting voldoende te beperken. Het dichtmetselen van de bestaande gevelopeningen ter plaatse van de film- en theaterzalen bleek vanuit het behoud van het uiterlijk van het gebouw en vanuit architectonisch oogpunt geen optie. Daarom is onderzocht of het mogelijk was om binnen de bestaande contouren van het gebouw de film- en theaterzalen volledig intern te positioneren, waarbij er bufferruimten tussen de geluidproducerende ruimte en de gevel gesitueerd dienden te worden. De afmetingen van de nieuwe zalen inclusief bufferruimten bleken echter niet in te passen binnen het bestaande gebouw. Om deze reden is er gezocht naar een oplossing waarbij de geluidisolatie van de uitwendige scheidingsconstructies verbeterd kon worden, zonder het monumentale uiterlijk van het gebouw aan te tasten. Hiertoe is aan de binnenzijde van de bestaande gevel een nieuwe massieve gevel aangebracht, die de buitendoos van de film- en theaterzalen vormt. Hierbij is de complete bestaande gevel aan de buitenzijde behouden, inclusief de karakteristieke gevelopeningen. Deze gevelopeningen zijn aan de binnenzijde dichtgezet door het aanbrengen van de nieuwe massieve gevel. Naast een verbetering van de geluidisolatie van de gevel, wordt hiermee eveneens daglichttoetreding in de zalen voorkomen; daglicht is immers niet gewenst in filmen theaterzalen. De massieve wand is aan de buitenzijde (de zichtzijde vanuit buiten, door de instandhouding van de bestaande gevelopeningen) in grijs afgewerkt, een kleur die door de architect is gekozen vanuit esthetisch oogpunt en die de meeste dieptewerking achter de bestaande gevelopeningen suggereert. Vanuit constructief oogpunt waren er echter randvoorwaarden aan de maximaal toe te voegen massa van de nieuwe massieve gevel, een zeer zware massieve gevel bleek niet mogelijk. Om de geluiduitstraling vanuit de zalen voldoende te beperken is daarom voor de massieve wand een lichte voorzetconstructie geplaatst, die akoestisch ontkoppeld is van de massieve gevel. Omdat de nieuw te bouwen woningen uit meerdere bouwlagen bestaan, speelt de geluiduitstraling via het dak een aanzienlijke rol. Het bestaande dak is een betondak met een geringe dikte, waarmee slechts een beperkte geluidisolatie wordt behaald. Om deze reden is besloten om voor de dakconstructie ook een lichte binnendoos te realiseren, die akoestisch ontkoppeld is van het bestaande dak. Het nieuwe dak van de multifunctionele zaal is om constructieve redenen ook als een doos-in-doos constructie uitgevoerd, met een lichte binnendoos en een massieve buitendoos. Het bestaande auditorium is als zaal behouden voor het NatLab. Vanuit de opdrachtgever was hierbij de wens uitgesproken om dit met zo min mogelijk bouwkundige aanpassingen te realiseren. Het was onbekend wat de exacte opbouw van de bestaande constructies was (met name de beglazing). Door de aanwezigheid van de permanente zonwering/verduistering aan de buitenzijde (dit karakteristieke onderdeel van het gebouw moest behouden blijven, zie figuur 6), bleek het niet mogelijk te zijn de exacte glasopbouw bouwkundig te bepalen. Omdat ook de aansluitingen en kozijnen een grote rol speelden, zijn er in de bestaande situatie geluidmetingen uitgevoerd om zo de

6 BOUWFYSICA 7 Bestaande plafond auditorium structief oogpunt maximaal toegestane massa, met daarvoor een lichte voorzetconstructie, akoestisch ontkoppeld. 6 Buitenzijde auditorium geluidisolatie van de gevelopeningen te bepalen. Deze bleek niet voldoende om de geluiduitstraling te beperken tot de wettelijk toegestane waarden. Het eerste voorstel was om de enkele binnenruit van de bestaande beglazing te vervangen door akoestisch gelaagd glas, waardoor met zo min mogelijk bouwkundige aanpassingen de geluidisolatie van de gevelopeningen zou worden verbeterd. Om met deze constructieopbouw voor het totale auditorium (inclusief vloer en dak) aan de wettelijke eisen te voldoen, bleek het noodzakelijk het gewenste maximale binnengeluidniveau te verlagen naar 90 db gedurende de dag- en avondperiode en 80 db gedurende de nachtperiode. Gezien het (akoestische) ontwerp van het bestaande auditorium als spreekzaal, werden deze niveaus binnen het ontwerpteam acceptabel geacht. Tijdens de besteksfase bleek de gebruiker echter de intentie te hebben om het bestaande auditorium als volwaardige filmzaal te gebruiken. De eerder vermelde niveaus pasten hier echter niet bij. Om een hoger binnengeluidniveau mogelijk te maken, is ernaar gestreefd om de geluidisolatie van de gevel verder te verbeteren, zodat de bestaande vloer- en dakconstructies zoveel mogelijk gehandhaafd konden worden. Het gegolfde lattenplafond van het auditorium heeft namelijk een monumentaal karakter en moest behouden blijven (zie figuur 7). Het toevoegen van massa op het dak bleek constructief niet haalbaar. Ook de bestaande vloerconstructie bleek constructief gezien niet massief verzwaard te kunnen worden. Het aan de onderzijde aanbrengen van een lichte voorzetconstructie was geen optie, omdat dit gezien het vrijhangende karakter van de vloer een te grote impact op de monumentale uitstraling van het gebouw zou hebben. De bestaande vloer bestond uit een betonconstructie/dunne betonvloer met daarop een houten vloer ten behoeve van de tribune. Om deze zoveel mogelijk te handhaven, is ervoor gekozen de bestaande houten vloer te verzwaren met een extra houten plaat, en in de spouw tussen de houten vloer en de betonconstructie minerale wol aan te brengen. Hiermee is een voorzetconstructie gerealiseerd die de geluidisolatie van de vloer van het auditorium aanmerkelijk heeft verbeterd. Het dichtzetten van de gevelopeningen bleek vanuit constructief oogpunt slechts met een beperkte massa mogelijk. Om deze reden is er bij het bestaande auditorium gekozen voor eenzelfde oplossing als voor de overige film- en theaterzalen: het dichtzetten van de gevelopeningen, waarbij rekening is gehouden met de vanuit con- DOOS-IN-DOOSCONSTRUCTIES Om de geluiduitstraling te beperken, is er voor de zalen gekozen voor een doos-in-doos-constructie met een lichte binnendoos en een massieve buitendoos. Omdat tussen de filmzalen onderling eveneens een zware geluidisolatie gewenst was, is dit concept doorgezet ten behoeve van de interne geluidisolatie. Hierbij is als massieve buitendoos gebruik gemaakt van de bestaande massieve constructies (vloeren en wanden). Tijdens de uitvoering is het akoestisch ontkoppeld uitvoeren van de binnen- en buitendoos een belangrijk aandachtspunt geweest. Het bouwkundig ontkoppelen van de staalconstructie van de multifunctionele zaal en de loopbruggen in de zaal, bleek uitvoeringstechnisch de nodige aandacht te vragen. In overleg met de constructeur en de uitvoerende partijen is gekozen voor het trillingsvrij opleggen van een aantal constructieve liggers die door de binnendoos heen staken. Naast de constructieve koppelingen, moesten ook de verschillende installaties akoestisch ontkoppeld uitgevoerd worden. Vanwege de beperkte aanwezige verdiepingshoogte was het al een grote uitdaging alle gewenste installaties in de beschikbare ruimte in te passen, het aanbrengen van de benodigde geluiddempers en akoestisch flexibele slangen bleek de installatietechnische opgave alles behalve makkelijker te maken. Door een integrale aanpak vanuit bouwkundig, akoestisch en installatietechnisch oogpunt is er tot een oplossing gekomen die inpasbaar was binnen het ontwerp, en die akoestisch de gewenste ontkoppeling heeft gerealiseerd. WEL OF NIET THERMISCH ISOLEREN In het bestaande gebouw was niet of nauwelijks sprake van thermische isolatie. Gedurende het ontwerpproces is overwogen of en hoe het gebouw nageïsoleerd kon worden. Vanwege de monumentale status was het geen optie om aan de buitenzijde te isoleren. Isolatie aan de binnenzijde van de gevel bracht de nodige koudebruggen met zich mee, en deze vroegen om ingrijpende maatregelen. Omdat een groot deel van de verblijfsruimten al onbedoeld thermisch geïsoleerd zou worden (in de lichte voorzetwand van de doos-in-doosconstructies is minerale wol opgenomen), is daarom besloten om geen aanvullende voorzieningen te treffen om de uitwendige scheidingsconstructie thermisch te verbeteren. Doordat de minerale wol in de doos-in-doosconstructie ook als thermische schil functioneert, is het damptransport door deze constructie nader beschouwd. Om inwendige condensatie te voorkomen, is er een dampremmende laag aan de binnenzijde van de minerale wol aangebracht. Het aanbrengen van een dergelijke dampremmende laag aan de binnenzijde van de constructie vroeg om een nauwkeurige uitvoering.

7 HERBESTEMMING EN TRANSFORMEREN BOUWFYSICA SANERGY Strijp-S is voorzien van een eigen warmte-koudeopslagsysteem, Sanergy. Het grondwater op het terrein is echter verontreinigd geraakt door de jarenlange bedrijfsactiviteiten die er hebben plaatsgevonden. Door het aanbrengen van een standaard warmte-koudeopslag bestond daardoor het risico op verspreiding van de grondwaterverontreiniging. Met Sanergy is een systeem ontworpen waarmee op duurzame wijze gebruik wordt gemaakt van bodemenergie, terwijl eveneens de grondwaterverontreiniging wordt aangepakt. [2] Gedurende het ontwerptraject is op verschillende momenten beoordeeld of voor Natlab de aansluiting op Sanergy mogelijk zou zijn. Financiële, bouwkundige, installatietechnische en duurzame afwegingen hebben hierbij een rol gespeeld. Vanaf het begin van het ontwerptraject is reeds gekozen voor een installatiesysteem waarbij de aansluiting op Sanergy mogelijk was. Nadat door de opdrachtgever definitief voor Sanergy was gekozen, was het hierdoor relatief eenvoudig om deze aansluiting in de uitvoeringsfase ook daadwerkelijk te realiseren. BRANDCOMPARTIMENTERING Tijdens de voorlopig ontwerpfase is in eerste instantie gekozen voor het bouwkundig compartimenteren van het gebouw, waarbij de nieuwbouweisen conform Bouwbesluit 2003 zijn gehanteerd. Bij de verdere constructieve uitwerking van het ontwerp bleek echter dat de brandwerendheid van de bestaande constructie met betrekking tot bezwijken niet aan de voor nieuwbouw geldende eisen voldeed. Op basis van de beschikbare gegevens is berekend dat de brandwerendheid met betrekking tot bezwijken van het monumentale rechterdeel minimaal 20 minuten bedroeg, en van de overige gebouwdelen minimaal 30 minuten. Wanneer de constructie binnen 60 minuten zou bezwijken, beschikken de brandscheidingen ook niet over een brandwerendheid van minimaal 60 minuten. Hierdoor was het bouwkundig compartimenteren van het gebouw, met brandcompartimenten van maximaal 1000 m², niet realistisch. In overleg met de toetsende instantie is vervolgens tot een brandveiligheidsconcept gekomen, waarbij het gebouw is opgedeeld in brandcompartimenten op basis van de bestaande constructieve scheidingen, die het gebouw reeds in verschillende delen opdelen (deze scheidingen zijn ontstaan ten gevolge van de vele uitbreidingen die in de beginjaren van het NatLab zijn gerealiseerd). Hierdoor zijn er twee brandcompartimenten ontstaan die groter zijn dan de op basis van Bouwbesluit toegestane 1000 m². Op basis van maatregelenpakket I uit de publicatie Beheersbaarheid van Brand 2007 [3] is voor deze vergrote brandcompartimenten een gelijkwaardig brandveiligheidsniveau aangetoond. De vergrote brandcompartimenten zijn opgedeeld in rookcompartimenten om de verspreiding van rook te beperken, en hiermee een veilige ontvluchting mogelijk te maken. De afmetingen van de rookcompartimenten zijn gebaseerd op de maximale vluchtafstand die volgens Bouwbesluit 2003 voor nieuwbouw is toegestaan. Het gelijkwaardige brandveiligheidsconcept is voor deze specifieke situatie geaccordeerd door de toetsende instantie. 8 Bestaande trap ONTVLUCHTING In een cultureel verzamelgebouw zijn over het algemeen veel mensen aanwezig. Bij het NatLab is dit ook het geval. Om de ontvluchting op een veilige en logische manier te realiseren, zijn in eerste instantie de maximale personenaantallen inzichtelijk gemaakt. Voor de zalen is vervolgens per zaal aangegeven waar deze personen zich bevinden en hoeveel personen op welke deur zijn toegewezen, op basis van de maximaal toegestane loopafstanden. Op deze manier zijn de toegangsdeuren tot de verschillende zalen in het ontwerp vastgelegd. Per zaal is de deurbreedte getoetst aan de nieuwbouweisen conform Bouwbesluit Daarnaast is de ontvluchting vanuit het totale gebouw beoordeeld. Omdat een bestaand gebouw wordt hergebruikt, is er sprake van een aantal gegeven randvoorwaarden, zoals de aanwezige trappenhuizen. Vanuit het ontwerp was het wenselijk de bestaande trappenhuizen te handhaven ten behoeve van de ontsluiting van de verschillende verdiepingen. Aan het toevoegen van nieuwe trappenhuizen was vanuit het ontwerp geen directe behoefte. Daarom is ten behoeve van de ontvluchting van het gebouw uitgegaan van deze bestaande trappenhuizen (figuur 8). Op basis van de publicatie Vluchten bij brand uit grote brandcompartimenten [4] is de vluchttijd voor de kritische rookcompartimenten bepaald. Aan de vluchttijd worden op basis van Bouwbesluit 2003 geen wettelijke eisen gesteld. Om een veilige situatie te realiseren is echter met de toetsende instantie afgesproken dat de aanwezige personen binnen een acceptabele tijd het gebouw moeten kunnen verlaten, waarbij de brandwerendheid van de constructie met betrekking tot bezwijken leidend is. De bestaande trappenhuizen bleken grotendeels voldoende om een veilige en tijdige ontvluchting te realiseren. Alleen in het monumentale rechterdeel, waar door de opzet van het ontwerp de ontsluiting van de 1 e verdieping via een bestaande trap niet meer mogelijk bleek, is het noodzakelijk gebleken een extra trap aan te brengen. n BRONNEN [1] S. Fischer i.s.m. Fenikx bvba, kleurhistorisch onderzoek NatLab Strijp S Eindhoven, in opdracht van Gemeente Eindhoven, 2009 [2] [3] SAVE, Beheersbaarheid van Brand 2007, in opdracht van Ministerie van BZK, 2007 [4] PRC, Vluchten bij brand uit grote compartimenten bepalingsmethode voor veilig vluchten, in opdracht van Ministerie VROM, 1997

8 BOUWFYSICA MEER COMFORT NA RENOVATIE KANTOORGEBOUW A.S.R. In 2010 besloot a.s.r. om het pand aan de Archimedeslaan te renoveren in plaats van een nieuw kantoor te bouwen. De locatie, kostenbesparingen en de goede aansluiting op de duurzaamheidsambities van a.s.r. gaven de doorslag om voor renovatie te kiezen. In het programma van eisen werd terecht een zwaar accent gelegd op de kwaliteit van de daglichttoetreding. De bestaande gevels werden door de aanwezige overstek en de lichttechnische prestaties van de beglazing als somber en donker ervaren. Het uitgangspunt van vervanging van de gevels bood veel bouwfysische kansen. Binnen het nieuwe gevelontwerp is het verhogen van de thermische prestaties, het voorkomen of verder beperken van koudebruggen, het verhogen van de effectieve daglichttoetreding, de zonwerende prestaties, het voorkomen van koudeval, realiseren van te openen delen en realiseren van lichtwering integraal opgelost, met als doel om comfortabele werkplekken achter de gevels te kunnen realiseren zonder noodzakelijke installatietechnische compensatie direct achter de gevels. ing. A.W.N. (Antwan) van Haaren, senior adviseur duurzame leefomgeving, DGMR, Arnhem INLEIDING Verzekeraar a.s.r. is bezig haar hoofdkantoor in Utrecht grootschalig te renoveren. Doordat grote delen van het kantoor tijdens de renovatie in gebruik blijven, is het één van de meest complexe Nederlandse verbouwingen van de afgelopen jaren. De transformatie van het uit 1974 daterende kantoorpand (van het voormalige AMEV, weergegeven in figuur 1) is ontworpen door Team V Architectuur uit Amsterdam. Het gebouw, dat momenteel een oppervlakte van m 2 heeft, zal worden uitgebreid naar m 2, inclusief de ruimte voor parkeren en een ondergronds vergadercentrum. De kantooroppervlakte zal straks m 2 bedragen en voldoen aan de voorwaarden van Het Nieuwe Werken (HNW). Het hernieuwde kantoor telt dan werkplekken voor FTE. De bouwwerkzaamheden zijn eind 2012 gestart. De complete renovatie wordt gefaseerd uitgevoerd en naar verwachting eind 2015 opgeleverd (zie figuur 2). DGMR is bij de start van de Voorlopige Ontwerpfase geselecteerd als adviseur bouwfysica, akoestiek, duurzaamheid en brandveiligheid. Ook is DGMR medeverantwoordelijk voor de vervanging van de bestaande typische gevel uit de jaren 70 door een markante glazen gevel, die het gebouw niet alleen een frissere en meer moderne uitstraling geeft, maar ook zorgt voor meer daglicht in de kantoorruimtes. Dit artikel gaat over de zaken waar DGMR in de ontwerpfase voor deze gevel tegenaan liep en over de gemaakte ontwerpkeuzes; een kijkje in de keuken van integraal ontwerpen. AANPAK Voor de grootschalige renovatie van het hoofdkantoor is in de ontwerpfase onderzoek verricht naar de functionaliteit van de nieuwe gevel en de uitwerking daarvan. De wens om daglicht via de gevel diep in de kantoren te laten toetreden leidde tot de toepassing van verdiepingshoge puien. Voor deze toepassing is eerst bekeken of er een dubbele gevel noodzakelijk was, of dat met een enke- 1a Bestaand kantoorgebouw a.s.r. voor renovatie 1b

9 HERBESTEMMING EN TRANSFORMEREN BOUWFYSICA le gevel kon worden volstaan (figuur 3). Beide mogelijkheden zijn afgewogen; de gevels werden kwalitatief beoordeeld en vergeleken. Een dubbele gevel is voorgesteld om een kwalitatief hoogwaardig binnenklimaat, een efficiënte energiehuishouding en een modernere uitstraling te realiseren. De bouwfysische aspecten - te openen ramen, zonwering, comfort, geluidisolatie, daglichttoetreding en energiehuishouding - zijn bepalend voor de afweging tussen een enkele gevel of een dubbele gevel. De prestatie van de dubbele gevel blijkt daarbij in belangrijke mate afhankelijk te zijn van de oriëntatie. Daarom is geadviseerd een enkele gevel toe te passen voor de noordgevel en een dubbele gevel voor de overige oriëntaties, zoals aangegeven in figuur 4. De uiteindelijke architectonische uitwerking van de gevel is een fraai transparante 3D-gevel, in een structuur van een zaagtand, voorzien van verschillende vernuftigheden om de gevel ook functioneel te laten bijdragen aan een comfortabel binnenklimaat voor de medewerkers van a.s.r. 2 Transformatie kantoorgebouw a.s.r. 3 Gevelontwerp 4 Enkele gevel op noord en dubbele gevel op overige oriëntaties

10 BOUWFYSICA s zomers de in de spouw opgewarmde lucht door middel van natuurlijke ventilatie voldoende kan worden afgevoerd. Hiertoe zijn berekeningen uitgevoerd met WIS 2004 [1] van TNO, zijn de posities en de afmetingen van de ventilatieopeningen geoptimaliseerd en is aangetoond dat de gemiddelde temperatuur in de spouw circa 7 C tot 9 C zal opwarmen, afhankelijk van een geopende of gesloten zonwering. Slimme zonwering In de spouw wordt een zonwering opgenomen. In de spouw is de zonwering beschermd tegen wind en regen en kan deze gemakkelijk worden onderhouden. De levensduur wordt daardoor aanzienlijk verlengd. De zonwering wordt per geveloriëntatie door de gebouwinstallatie aangestuurd. Per 3,6 m kan deze individueel worden overruled. Aan de noordzijde van het gebouw wordt geen zonwering toegepast. De voorziene zonwering is een intelligente lamellenzonwering. Deze zonwering is in standen verzetbaar, zodat warmte effectief wordt geweerd, maar het uitzicht naar buiten toe zoveel mogelijk behouden blijft. Een zonwering wordt ook in de spouw opgenomen, zodat de zonnewarmte er meteen uitgeventileerd kan worden, nog voordat deze in het binnenklimaat kan komen. De ventilatie in de spouw is met en zonder zonwering onderzocht. Deze zonwering bevindt zich in de spouw nabij de binnenbeglazing. Het is belangrijk dat de zonwering zoveel mogelijk straling direct reflecteert, om te voorkomen dat de spouw te warm wordt. Er is daarom geadviseerd om witte, in aluminium uitgevoerde, horizontale lamellen als buitenzonwering te gebruiken. 5 Opbouw dubbele gevel DUBBELE GEVEL (OOST, ZUID, WEST) De dubbele huid van het gebouw bestaat uit een binnenen een buitengevel, zie figuur 5. De binnenste gevel vormt de thermische schil en wordt in kozijnen uitgevoerd met dubbele isolerende beglazing. Deze gevel wordt in een rechte lijn uitgevoerd en evenwijdig aan de vloerrand geplaatst. De buitengevel bestaat uit prefab-elementen in een zaagtandvorm. De korte zijde van de zaagtand is een geïsoleerd dicht paneel. Op deze manier wordt het brede deel van de zaagtand zo groot mogelijk uitgevoerd met minimale profielen ten gunste van een maximale hoogte en daglichttoetreding. Daarnaast is het plafond naar de gevel verjongd (de zichthoek vergroot) en is het vloerranddetail zo smal mogelijk gehouden om het daglicht vanaf de hoogte zo ver mogelijk in de ruimte te laten toetreden. In de volgende paragrafen worden de verschillende bouwfysische aspecten die in de ontwerpfase zijn onderzocht nader toegelicht. Ventilatie Wordt de temperatuur in de spouw van een dubbele gevel dan niet te hoog? Het was inderdaad van belang om voorzieningen te treffen waarmee wordt voorkomen dat de spouwtemperatuur niet te hoog oploopt en waarmee Temperatuur in de spouw Om de temperaturen en de zonbelasting per gevel te kunnen inschatten is gebruik gemaakt van de norm NEN 5060 [2]. Hierin zijn verschillende samengestelde echte klimaatjaren beschreven, gebaseerd op meteogegevens van de afgelopen dertig jaar. Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van het klimaatjaar met een onderschrijding en overschrijding van maximaal 5% per jaar. Deze over- en onderschrijding is gebaseerd op een vijfdaags temperatuurgemiddelde. Dit is een maat om de koel- en warmtelast van een gebouw inzichtelijk te maken. In onderstaande figuur zijn de uren weergegeven dat het warmer is dan 20 C en de zonbelasting hoger is dan 600 W/m 2. Uit figuur 6 volgt dat op een noordelijk georiënteerde gevel de combinatie van een hoge temperatuur en zonbelasting niet voorkomt. Op de andere oriëntaties is dit wel het geval. In tabel 1 zijn de gegevens voor deze gevels weergegeven. Hieruit volgt dat: de kans op een temperatuur van 25 C en een zonbelasting van 800 W/m 2 niet groot is. Bij een temperatuur hoger dan 20 C wordt circa vier uur per jaar de zonbelasting van 800 W/m 2 overschreden. de westgevel maatgevend is. Een zonbelasting van meer dan 600 W/m 2 bij een temperatuur hoger dan 20 C komt ongeveer 100 uur per jaar voor. 600 W/m 2 en een temperatuur hoger dan 25 C komt ongeveer 40 uur per jaar voor.

11 HERBESTEMMING EN TRANSFORMEREN BOUWFYSICA Op basis van tabel 1 zijn berekeningen met WIS 2004 [1] uitgevoerd, waarbij is uitgegaan van een dag in juni met een zonbelasting van 805 W/m 2 op de gevel. Voor de buitentemperatuur is uitgegaan van een waarde van 25 C en van een binnentemperatuur van 20 C. De resultaten zijn gepresenteerd als een temperatuurstijging ten opzichte van de buitentemperatuur. Deze stijging is nagenoeg onafhankelijk van de buitentemperatuur en kan dan ook gebruikt worden bij andere buitentemperaturen. In tabel 2 zijn de resultaten van de verschillende berekeningen opgenomen. Uit de berekeningen volgt dat de temperatuur in alle gevallen gemiddeld meer dan drie graden opwarmt ten opzichte van de buitentemperatuur van 25 C. In de meest gunstige situatie is er ventilatie over één verdieping met toe- en afvoerroosters op elk stramien van 1,8 m. Uit de resultaten blijkt ook dat de zonwering de temperatuur in de spouw verhoogt met twee tot drie graden Celsius. 6 Straling als functie van de temperatuur Opties van spouwventilatie over meer dan twee verdiepingen zijn niet onderzocht. Op basis van de berekeningen is voor de verdere uitwerking en realisatie uitgegaan van spouwventilatie per verdieping en roosters maximaal per 3,6 m met een netto opening van circa 0,15 m 2 voor de luchttoevoer aan de onderzijde van de elementen en een netto opening van circa 0,15 m 2 voor de luchtafvoer in het zijpaneel van het element zo hoog als mogelijk. Er kan uitgegaan worden van een gemiddelde toename van 5 á 7 C per verdieping afhankelijk van een open of een gesloten zonwering. In figuur 7 zijn in het gevelbeeld de ventilatieopeningen te zien. Uit het oogpunt van energetische efficiëntie en behoud van warmte in de spouw van de tweede huidgevel in de winter kunnen de roosters voor luchtafvoer in het zijpaneel van het element elektronisch worden gesloten op basis van een temperatuursensor. Ramen Kan er dan ook nog een raampje open? In de binnenste gevel van de dubbele huid worden te openen ramen opgenomen. Per 3,6 m aan kantoorvloer wordt één te openen raam gerealiseerd, dat van binnenuit te openen is. De ramen worden als draai-kiepraam uitgevoerd en uitgerust met een begrenzer om te voorkomen dat mensen de 7 Luchttoevoer aan de onderzijde en luchtafvoer in het zijpaneel van het element spouw betreden. Incidenteel wordt er een deur in de tweede gevel opgenomen, zodat de spouw bereikt kan worden voor onderhoud. Beglazing De zaagtandgevel is opgebouwd uit panelen vlakglas. Deze panelen hebben vanuit de kantoorvloer gezien allemaal dezelfde oriëntatie en dezelfde opbouw van het glaspakket. Doordat de opbouw, dikte en soort glas in het algemeen hetzelfde is, wordt vertekening van het uitzicht voorkomen. De beglazing van de gevel heeft een zo transparant mogelijke uitstraling, zo min mogelijk spiegeling Tabel 1: Frequentie aantal warme dagen met veel zon temperatuur aantal uren per jaar van voorkomen [ C] onafhankelijk afhankelijk van de zon per gevel van de zon westgevel zuidgevel > 600 W/m 2 > 700 W/m 2 > 800 W/m 2 > 600 W/m 2 > 700 W/m 2 > 800 W/m 2 > > > > > > > > > > >

12 BOUWFYSICA Tabel 2: Resultaten opwarming spouw omschrijving roosters per 3,6 m strekkende gevel over één verdieping roosters per 1,8 m strekkende gevel over één verdieping roosters per 1,8 m strekkende gevel over twee verdiepingen roosters per 3,6 m strekkende gevel over één verdieping roosters per 1,8 m strekkende gevel over één verdieping roosters per 1,8 m strekkende gevel over twee verdiepingen hoogte [m] 3,7 3,7 7,4 3,7 3,7 7,4 netto grootte openingen per lengte van 1,8 m toevoer 0,075 m 2 zonwering luchtsnelheid in spouw [m/s] gemiddelde temperatuurstijging in spouw [ C] maximale temperatuur stijging bij afvoer [ C] afvoer 0,075 m 2 nee 0, toevoer 0,15 m 2 afvoer 0,15 m 2 nee 0, toevoer 0,15 m 2 afvoer 0,15 m 2 nee 0, toevoer 0,075 m 2 afvoer 0,075 m 2 ja 0, toevoer 0,15 m 2 afvoer 0,15 m 2 ja 0, toevoer 0,15 m 2 afvoer 0,15 m 2 ja 0, en een uniforme kleur. Bij de glaskeuze is de balans gezocht tussen zoveel mogelijk lichtinval en zo min mogelijk zoninstraling. In tabel 3 zijn de gehanteerde LTA- en ZTA-waarden weergegeven. Koudeval Is er bij verdiepingshoge puien niet een kans op koudeval? Bij hoge glasvlakken bestaat inderdaad het risico op koudeval. Met behulp van Computational Fluid Dynamics (CFD) is een comfortstudie verricht naar de noodzaak van koudevalcompensatie voor beide gevels. 8 Draught rate in ruimte aan de gevel (horizontale doorsnede) als resultaat uit CFD-studie Op basis van de uitkomsten (figuur 8 en figuur 9) van deze studie besloot a.s.r. om voor de dubbele gevels geen koudevalcompensatie toe te passen. Voor de enkele gevels werd een slimme voorziening getroffen om het hellende plafondvlak te activeren en de gevel aan te stralen door het klimaatplafond ook door te zetten in het hellend vlak en te activeren zoals aangegeven in figuur 9. Door aanstraling van de kritische enkele gevel aan de binnenzijde wordt koudeval voorkomen. Voor zowel de enkele gevel als de dubbele gevel kon worden geconcludeerd dat kan worden voldaan aan de gevraagde comfortklasse B en afhankelijk van de buitentemperatuur ook aan comfortklasse A, welke initieel gevraagd werd in het Technisch Programma van Eisen. Door a.s.r. is op basis van een risicoanalyse (tabel 4) uiteindelijk het besluit genomen om af te wijken van de eisen uit het Technisch Programma van Eisen en voor de enkele gevel wel en voor de dubbele gevel niet te kiezen voor koudevalcompensatie. 9 Aanstraling enkele gevel ter voorkoming van koudeval Lichtwering Moet er dan ook nog lichtwering worden toegepast? Ja, lichtwering is bedoeld om te voorkomen dat de daglichttoetreding en de zoninstraling voor de gebruikers hinder veroorzaken; bijvoorbeeld door te grote helderheidverschillen, verblinding, reflectie of directe zoninstraling. Lichtwering is noodzakelijk op alle gevels (ook op de noordgevel) door de optredende helderheidsverschillen. De lichtwering zal op de noordgevel echter minder vaak nodig zijn, en dus minder vaak gebruikt worden dan op de zonbelaste gevels. De lichtwering kan door de gebruiker individueel worden bediend per module van 3,6 m.

13 HERBESTEMMING EN TRANSFORMEREN BOUWFYSICA Tabel 3: Bouwfysische uitgangspunten LTA en ZTA beglazing uitgangspunt LTA uitgangspunt ZTA enkele gevel noordgevel en atrium noordgevel LTA > 0,7 ZTA < 0,5 tweede huidgevel en atrium zuidgevel LTA > 0,6 (zonwering op) LTA > 0,2 (zonwering neer) ZTA < 0,5 (zonwering op) ZTA < 0,12 (zonwering neer) daken van vides en atria LTA > 0,6 ZTA < 0,2 (vaste buitenzonwering) daken en gevels wintertuinen LTA > 0,6 ZTA < 0,4 10 Maximale geluidabsorptie in de spouw Lichtwering zit aan de binnenzijde van de binnengevel en is een separate voorziening, die los staat van de buitenzonwering, vanwege het gebruiksgemak en de gebruiksfrequentie. Als een buitenzonwering als lichtwering wordt gebruikt, dan zal die gevel gedurende een groot deel van de dag dicht worden gezet, waardoor uitzicht niet meer mogelijk is. Dit is niet wenselijk. Via een lichtwering kun je nog steeds naar buiten kijken. Tabel 4: Overzicht te bereiken comfortklassen afhankelijk van buitentemperatuur uren enkelvoudige gevel dubbele huidgevel zonder koudevalcompensaticompensatie met koudevalcompensatie zonder koudeval- met koudevalcompensatie -10 C tot C B B-C B -5 C tot B-C A B A Geluidabsorptie Is er via de spouw van de dubbele gevel geen kans op overspraak van geluid? De spouw van de tweede huidgevel is zoveel mogelijk voorzien van een geluidabsorberende afwerking om omloopgeluid via de spouw van de tweede huidgevel tussen twee naast elkaar gelegen gesloten werkplekken aan de gevel te voorkomen en om mogelijke hinderlijke geluiden van buitenaf te absorberen. Een en ander is weergegeven in figuur 10. Brandoverslag Hoe werkt dat met ventileren in de spouw en verticale brandoverslag? Met het ventilatieconcept van de tweede huidgevel is rekening gehouden met de brandcompartimentering van het gebouw. Zo ligt er zoveel als mogelijk een horizontale brandcompartimentscheiding in de gevels ter plaatse van een scheiding van ventilatie tussen de bouwlagen, waarbij de doorstekende vloerrand tussen de binnen- en de buitengevel van de dubbele gevel voor 30 minuten brandwerendheid zorgt. ENKELE GEVEL (NOORD) De enkele gevel heeft dezelfde structuur van een zaagtand, maar is uitgevoerd in drievoudige beglazing. Het korte deel van de zaagtand is een geïsoleerd dicht paneel, met daarin een te openen deel. Dit is bedoeld voor spuiventilatie en het is van binnenuit te bedienen. Deze delen worden begrensd zodat doorvalbeveiliging niet nodig is. De begrenzer voorkomt tevens overmatige tocht en dichtwaaiende panelen. Per 3,6 m aan kantoorvloer wordt één te openen deel gerealiseerd. RESUMÉ Ter optimalisering van het klimaat en het comfort is de vernuftige gevel van a.s.r. voorzien van veel slimme, integrale ontwerpoplossingen. Om een kwalitatief hoogwaardig binnenklimaat, een efficiënte energiehuishouding en 11 Slimme, integrale ontwerpoplossingen een mooie uitstraling van het gebouw te realiseren is gekozen voor een dubbele gevel. Bouwfysische aspecten, zoals te openen ramen, zonwering, comfort, daglichttoetreding, koudeval, akoestiek en energiehuishouding, waren bepalend in de afwegingen die tot de genoemde keuzes hebben geleid. Ook is geadviseerd over de optimale uitwerking van de gevel voor de verschillende bouwfysische aspecten, zoals: geluidwering, brandoverslag, koudebruggen, transmissie, infiltratie en windhinder. De gevel is technisch verder uitgewerkt door Oskomera en wordt momenteel in fasen gemonteerd. De eerste fase is onlangs in maart 2014 opgeleverd. n BRONNEN [1] WIS 2004, Window Information System (WIS version SP 2), TNO - Building and Construction Research Delft, The Netherlands [2] NEN 5060:2008, Hygrothermische eigenschappen van gebouwen - Referentieklimaatgegevens

14 BOUWFYSICA VISUEEL EN THERMISCH COMFORT VOOR SENIOREN IN EEN GETRANSFORMEERD KANTOOR TIJD VOOR BETERE SENIORENWONINGEN! Senioren blijven langer fit en wonen langer zelfstandig. Maar met de ouderdom komen er toch wat gebreken en de standaardeisen voor woningbouw in het Bouwbesluit houden daar onvoldoende rekening mee. Wordt het geen tijd voor een nieuw Programma van Eisen, zodat we woningen kunnen bouwen die beter zijn afgestemd op de wensen van senioren? De vraag naar seniorenwoningen neemt toe, maar tegelijkertijd neemt ook de leegstand van kantoren steeds verder toe. En de vraag naar kantoorruimte zal mede door Het Nieuwe Werken in de komende jaren vermoedelijk wel blijven afnemen. Dan komt herbestemming of transformatie in beeld. Eén plus één is drie? DGMR liet Cédrique Steenkamer, afstuderend student aan de TU Delft, deze twee trends eens goed onderzoeken. Onderstaand artikel is een verslag van veldonderzoek in seniorenwoningen en een casestudie van een transformatie van een kantoorgebouw tot seniorenappartementen. ir. T.M.C. (Cédrique) Steenkamer, Technische Universiteit Delft dr. G.J. (Truus) Hordijk, Technische Universiteit Delft ing. G.J. (Gertjan) Verbaan, DGMR, Den Haag ir. Y. (Ype) Cuperus, Technische Universiteit Delft LITERATUURONDERZOEK Het Bouwbesluit kent geen specifieke eisen voor senioren, terwijl de wensen en behoeften anders zijn ten opzichte van jongeren. In de loop van het leven vinden biologische veranderprocessen plaats in het lichaam, waarbij onder andere zintuigen veranderen. Rond de 45 jaar heeft men een leesbril nodig. Uit de statistiek van Nederland blijkt dat 11,4% van de senioren ouder dan 75 jaar een visuele beperking heeft [1]. Het percentage wordt groter met de leeftijd. Als gevolg van veroudering van het oog kan de lens verstijven. Hierdoor daalt het accommodatievermogen [2]. Daarnaast vergroot de absorptie van korte golflengten ernstig met de leeftijd. Dit verklaart de afname van het kleuronderscheidend vermogen en het waarnemen van contrast. Het blauwe en groene licht bereiken het netvlies minder. En het heeft gevolgen voor de nonvisuele aspecten van het licht, zoals de sturing van het slaap-waak ritme en de biologische klok [3]. Weersomstandigheden hebben invloed op de mortualiteit van ouderen. Tijdens hitteperioden is er een toename van 15-30% stervenden, dat beschrijven wetenschappelijke publicaties. Er is onderzoek gedaan naar de samenhang tussen de buitentemperatuur en de sterfte in Nederlandse verpleeghuizen. Daaruit bleek, dat bij 25 C er een toename van 50% stervenden was ten opzichte van perioden met optimale temperaturen (15-19,9 C) en tijdens koude perioden (0-4,9 C) was het een toename van 22% stervenden [4]. Met de te verwachten klimaatsverandering zullen er in de toekomst vaker hete zomers voorkomen. Ouderen hebben bovendien een veranderd thermoregulatie ten opzichte van jongeren. Er is een afname in reactiviteit van het zenuwstelsel. De hypothalamus is minder gevoelig voor signalen. Daarnaast daalt ook de mobiliteit gedurende het ouder worden. Als gevolg daarvan daalt het activiteitenniveau en de thermische weerstand [5]. METHODE VELDONDERZOEK Het veldonderzoek is gedaan in het appartementencomplex Savelberghof te Gouda, zie figuur 1, en bestond uit een enquête en uit metingen. Het onderzoek richtte zich op de visuele en thermische behoeften van senioren in relatie tot de huidige situatie in de huiskamers. De enquêtes zijn verstrekt aan de bewoners in woningen met allemaal dezelfde plattegrond. De vragen gingen uitsluitend over de huiskamer van de senioren. De enquête is afgenomen in een warme zomerperiode 20 juli tot en met 4 augustus Lichtmetingen en binnenklimaatmetingen waren noodzakelijk om de situatie kwantitatief in kaart te brengen. Geënquêteerden Zestig van de 109 senioren, in leeftijd variërend van 53 tot 96 jaar, hebben de enquête ingevuld. De gemiddelde leeftijd was 80 jaar. Van de geënquêteerden was 46,6% man en 53,4% vrouw. Slechts 40% van de senioren boven de 80 jaar heeft geen mobiliteitsbeperkingen, ten opzichte van 70,8% van de jongere senioren, zie figuur 1. Omschrijving van de huiskamer De metingen en de afname van de enquête zijn uitgevoerd in hetzelfde wooncomplex. Deze woningen hebben allemaal dezelfde plattegrond, maar verschillen van oriëntatie (noord, oost, west of zuid). De hoekwoningen hebben een extra zijraam. Om enkele antwoorden te categoriseren is er een onderscheid gemaakt in zones in de huiskamer, zie figuur 2. Zone A en B zijn het zitgedeelte met een eetkamertafel, dichtbij het grote raam aangrenzend aan een balkon of tuin. Zone C en D zijn smaller en

15 HERBESTEMMING EN TRANSFORMEREN BOUWFYSICA Resultaten van de enquête waarin de leeftijd van de ondervraagden aangeduid is in relatie tot hun Zoneverdeling in de woonkamer ter categorisatie van de resultaten mobiliteit hebben een kleiner raam aan de galerijkant. De keuken bevindt zich in zone C. De geënquêteerden zijn bevraagd naar hun ervaring en voorkeur op het gebied van visueel en thermisch comfort in hun huidige woonkamer. De bewoners zijn onder andere ook bevraagd over de kwaliteit van het licht en van de binnentemperatuur op dat moment. Uit onderzoek is gebleken dat er een relatie is tussen de gemiddelde duur dat senioren buiten zijn en het gemiddelde aantal dutjes overdag [6]. Om dit verband opnieuw aan te kunnen tonen, zijn er vragen gesteld aan de bewoners over de gemiddelde duur buiten en het aantal dutjes dat men gemiddeld per dag doet. Bij de enquête is toestemming gevraagd aan de bewoners om op een later tijdstip te mogen terugkomen voor het doen van metingen, zodat resultaten van de enquête gekoppeld kunnen worden aan de resultaten van de metingen. Metingen De metingen zijn overdag (26 tot 29 september 2013) uitgevoerd in elf woningen. Er zijn verlichtingssterkten gemeten op vloerhoogte en tafelhoogte en er zijn foto s in diverse richtingen gemaakt met de luminantiecamera. Daarnaast is een leestest uitgevoerd. Om de minimale horizontale verlichtingssterkte voor een leestaak te bepalen, zijn de bewoners getest op de minimaal noodzakelijke verlichting voor het lezen van een krantenartikel gedurende 1 minuut. Indien er meer licht nodig is, werd er een dimbare lamp, Waldmann Lamp TANEO, ingezet. De verlichtingssterkte werd stapsgewijs verhoogd totdat de bewoner het artikel prettig kon lezen. RESULTATEN VELDONDERZOEK Een deel van de resultaten wordt besproken in dit artikel. Een uitgebreide omschrijving van het onderzoek en de resultaten is te vinden in de database van de TU Delft (Steenkamer 2014) [6]. Leestest De leestest is uitgevoerd bij 15 senioren ouder dan 70 jaar in het midden van de woonkamer. Uit de resultaten van de leestest blijkt dat de behoefte aan de verlichtingssterkte varieert tussen 30 en 3000 lux. De resultaten voor senioren zónder oogaandoeningen lopen op tot 800 lux. De resultaten laten zien dat de meeste senioren een verlichtingssterkte van 400 lux prefereren, maar dat de benodigde verlichtingssterkte niet in verband gebracht kan worden met de leeftijd, gezien de beperkte groep van 15 proefpersonen. Kwaliteit van het zichtvermogen Het aantal senioren dat een extra leeslampje gebruikt, stijgt met de leeftijd. Ook het aantal senioren, dat een dimbare lamp gebruikt, stijgt. Senioren vanaf 75 jaar hebben s avonds meer moeite met het herkennen van kleuren en doen s nachts het licht aan als ze het bed verlaten. Slechts twee van de zestig van de geënquêteerden is gevallen vanwege onvoldoende verlichting. Lievelingsplek in de huiskamer Zone C en D worden voornamelijk als donker beoordeeld, zie figuur 3. De senioren zitten het liefst in zone A en B, zie figuur 4. De meeste senioren hebben de enquête ingevuld op een eetkamerstoel of in een fauteuil. Deze bevinden zich voornamelijk in zone A en B. De bewoners zitten dus het liefst in het licht en voeren daar ook hun lees- en schrijftaken het liefst uit. Hinder van licht Bij een derde van de senioren schijnt de zon wel eens hinderlijk naar binnen. Ze gebruiken dan voornamelijk de zonwering en de gordijnen om dit licht tegen te houden. Men ondervindt bijna geen last van vervelende reflecties van binnen, wel van buiten. Hinder wordt dan vernomen in zone A en dit is afkomstig van objecten van buiten, zoals auto s, schittering van water, andere gebouwen. Men ondervindt geen hinder van te lichte plekken in de woonkamer. De resultaten van de luminantiemetingen, weergegeven in de figuren 5 en 6, laten zien dat de verhoudingen tussen donkere en lichte zones in de kamer erg groot zijn. Het groene vlak in de figuren 5 en 6 geeft de gewenste verhouding in de praktijk weer. De meetresultaten in deze figuren laten tevens zien dat de gemeten luminantieverhoudingen (L mean /L max ) in het gezichtsveld (ergorama) en de omgeving (panorama) niet voldoen aan deze gewenste verhoudingen. Hierbij zijn verschillende

16 BOUWFYSICA 3 Resultaten van de enquête: de donkere zone in de huiskamer voor alle oriëntaties 4 Resultaten van de enquête: de lievelingsplek in de huiskamer voor alle oriëntaties 5 Resultaten van de luminantieverhouding, ergorama (groene vlak is de gewenste verhouding in de praktijk: L mean /L max 10) 6 Resultaten van de luminantieverhouding, panorama (groene vlak is de gewenste verhouding in de praktijk: L mean /L max 30) 7 Plattegrond met aanduiding van camerapositie 2 voor luminantiemeting DISCUSSIE EN CONCLUSIE VELDONDERZOEK Wat zijn de visuele behoeften van senioren? Senioren zitten graag in lichte ruimten. Zij voeren daar het liefst de lees- en schrijftaken uit. De minimale horizontale verlichtingssterkte voor een leestaak zonder oogaandoeningen lopen op tot 800 lux. Als de minimale horihuiskamers beoordeeld met een kijkrichting vanuit halverwege de kamer richting het grote raam (figuur 7). Non-visueel licht De groep senioren die gemiddeld langer dan een uur buiten is, slaapt overdag minder dan de groep senioren die korter buiten is, zie figuur 8. Maar er zijn ook senioren die langer dan een uur buiten zijn en gemiddelde meer dan twee keer een dutje doen overdag. Hierbij speelt conditie waarschijnlijk een rol. Als men gemiddeld meer dan een uur buiten is, dan voeren zij waarschijnlijk een activiteit uit, bijvoorbeeld wandelen of fietsen. Dat is vermoeiend en dus wordt er overdag geslapen. Figuur 9 laat zien dat indien men langdurig dichtbij het grote raam zit, minder slaapt dan de bewoners die het liefst niet in zone A zitten. Doordat men zit, speelt conditie geen rol. Uit de resultaten blijkt dat de verticale verlichtingssterkte bij het grote raam voldoende is voor de stimulering van het slaap/waak-ritme. Binnentemperatuur De senioren zijn gevraagd de stand van de thermostaat aan te geven en vervolgens hun ervaring over de huidige temperatuur in de huiskamer. Aan de hand van een line- aire regressie analyse is er een voorspelling gemaakt van het aantal senioren, dat dezelfde ervaring deelt over een bepaalde temperatuur. Uit het onderzoek blijkt dat meer dan de helft van de senioren 21,5 tot 24,5 C als comfortabel ervaart. Verder blijkt dat meer dan de helft van de senioren de voorkeur geeft aan iets kouder vanaf een temperatuur van 23,8 C. Luchtkwaliteit Er is voornamelijk een temperatuur gemeten van 24,0-27,0 C in de huiskamers. De senioren ervaren deze temperatuurrange voornamelijk als warm. Als men de temperatuur wil aanpassen in de huiskamer geven zij de voorkeur aan natuurlijke ventilatie. Er wordt bijna geen gebruik gemaakt van mechanische ventilatie. De resultaten van de CO 2 -gehaltes lagen tussen ppm en van de relatieve vochtigheid tussen 50-65%. Door de geopende ramen en deuren lagen de gemeten waarden binnen de normen. Een vijfde van de ondervraagden heeft weleens last van tocht in de huiskamer, voornamelijk bij het grote raam in zone A. Daarentegen is de maximaal gemeten luchtsnelheid 0,03 m/s (op een hoogte van 0,3 m in zone A). Daarbij is alleen in de zomer gemeten, metingen in de winter waren binnen de afstudeerperiode niet mogelijk.