DE KOSTERSTEEN Nummer 129, augustus 2014

Transcriptie

1 DE KOSTERSTEEN Nummer 129, augustus 2014 Bennekom, geschiedenis van een ideaal vakantieoord Speciale uitgave t.g.v. Open Monumentendag 2014 Zoals gebruikelijk vindt ook dit jaar de Open Monumentendag plaats op de tweede zaterdag in september, dus 13 september. Het landelijke thema is dit jaar Op reis. Als we dit thema voor Bennekom invulling willen geven, gaan de gedachten al gauw uit naar de trein- en tramverbinding die in de negentiende eeuw tot stand kwam. Daar is echter in de afgelopen jaren al regelmatig aandacht aan besteed. De werkgroep Monumenten van de Historische Vereniging Oud-Bennekom zocht daarom naar een andere invulling. Besloten werd om de aandacht te richten op de historische betekenis van Bennekom als vakantiedorp. In de eerste helft van de twintigste eeuw gingen veel vakantiegangers uit het westen van het land op reis naar Bennekom om daar te genieten van de rust van het platteland, de schoonheid van de bosrijke natuur en de gezonde buitenlucht. Zij vonden onderdak in de hotels en de vele pensions die Bennekom toen rijk was. De eerste advertentie die de in 1898 opgerichte Bennekomse Vereeniging tot Bevordering van het Vreemdelingenverkeer in de landelijke dagbladen plaatste, luidde: Bennekom zeer gunstig gelegen in het midden des lands aan de stoomtramweg Wageningen-Ede, zeer gezonde lucht, prachtige wandelingen vooral in Bos en Heide. Goede Hotels en Pensions. Aanvankelijk waren het de meer welgestelden die verblijf hielden in hotel-pensions als Neder- Veluwe, Groenewoud, en het Wageningse Nol in t Bosch. Later kwamen ook de vakantiegangers 1

2 die genoegen namen met enkele kamers in de talrijke particuliere woningen die als pension werden aangeprezen. In navolging van buitenlandse voorbeelden werd soms in de advertenties Bennekom zelfs als kuuroord aanbevolen. Heinrich Witte schreef in het destijds veel gelezen blad Eigen Haard een aantal artikelen over zijn wandelingen in Bennekom. Later, in 1902, zijn deze artikelen gebundeld in een boekje Wandelgids voor Bennekom s omstreken. De Bennekomse Vereeniging tot Bevordering van het Vreemdelingenverkeer kon zich geen betere promotor wensen. Mijn doel was geen ander dan om de attentie van velen in ons land, die hier onbekend zijn, te wijzen op een streek, welke hoe langer zoo meer als luchtkuuroord in aanmerking komt, en die, om de talrijke schoone en veel afwisseling biedende wandelingen, voor een korter of langer verblijf zeker zeer is aan te bevelen. De hotels die Bennekom toen telde Neder-Veluwe, Groenewoud en Keltenwoud zijn inmiddels gesloopt. Het comfort dat zij boden, voldeed niet meer aan de moderne eisen. Maar tot een opwaardering naar een modern conferentieoord is het ook niet gekomen. Er is gekozen voor de bouw van woningen en appartementencomplexen. Particuliere pensions telt Bennekom ook niet meer. De huidige bewoners stellen eisen aan hun privacy die zich doorgaans niet laten verenigen met het 2

3 ontvangen van pensiongasten. Zimmer Frei vindt men wel aan de Noorzeekust, maar niet in Bennekom. Ook de eisen van de moderne vakantieganger zijn exclusiever geworden. Wel zijn er inmiddels enkele Bed & Breakfest onderkomens in Bennekom. Camping De Dikkenberg is een laatste grootschalige herinnering aan Bennekom als vakantiedorp. In deze Kostersteen zijn artikelen opgenomen die de herinnering aan de vroegere hotels en pensions oproepen. Omdat de toonaangevende hotels van het vakantiedorp Bennekom zijn verdwenen, is gezocht naar een andere locatie voor de activiteiten tijdens Open Monumentendag De keuze is gevallen op De Soetendael, een voormalige boerderij aan de Halderbrinkweg 25. Daar zijn meerdere redenen voor. De Soetendael staat op de monumentenlijst van de gemeente Ede. In de jaren dertig van de vorige eeuw werden hier pensiongasten ontvangen. Ook de boerderij aan de Halderbrinkweg 29, gelegen op het terrein van De Soetendael, is een gemeentelijk monument. Tijdens de oorlogsjaren huisvestte De Soetendael een groot aantal Joodse onderduikers waarvan verreweg de meesten de oorlog hebben overleefd dankzij het moedige optreden van hun onderdakverleners Piet en Anna Schoorl. De Soetendael ligt, verscholen in het groen, in een prachtige landschappelijke omgeving en is voor veel Bennekommers onbekend terrein. Op 13 september a.s. wordt het terrein van De Soetendael opengesteld. Zowel in de ochtend als in de middag zijn er muziekuitvoeringen, en videopresentaties zowel over de geschiedenis van De Soetendael als over Bennekom als vakantiedorp. Ook kunnen de bezoekers een kijkje nemen op het erf van de gerestaureerde boerderij op Halderbrinkweg 29. Zie voor het complete programma 3

4 Bennekom, ideaal vakantieoord Kees Heitink Mijn eigen verzameling van Bennekomse afbeeldingen bevat zo n 400 vooroorlogse ansichtkaarten. Een deel van deze kaarten is beschreven door vakantiegangers of badgasten zoals mijn vader vroeger zei als er weer eens vreemde bezoekers boodschappen hadden gekocht in onze kruidenierswinkel. Welkome klanten, die de hele zomer voor extra inkomsten zorgden voor vele dorpelingen. In de eerste decennia van de twintigste eeuw profileert Bennekom zich nadrukkelijk als vakantiedorp. De plaatselijke VVV, opgericht in 1898, is hierbij voortrekker. De tramverbinding vanaf station Ede-Wageningen heeft het dorp meer ontsloten voor buitenstaanders dan ooit vermoed werd. En om de bekendheid van Bennekom nog meer gestalte te geven begint de VVV in de jaren 20 met het uitgeven van eigen gidsen. Reclame voor het dorp Eén van de eerste gidsen, misschien wel de allereerste, bevat wervende advertenties en korte artikelen die als doel hebben om Bennekom aan te prijzen als ideale verblijfplaats voor de rustzoekende vakantieganger en pensiongast. Ook wie langer in het dorp wil verblijven, bijvoorbeeld om van een weldadige rust te genieten, is van harte welkom. Verschillende pensions zijn zomer en winter geopend. Om de paar jaar wordt een aangepaste gids uitgegeven waarin opvalt dat het aanbod steeds toeneemt. Behalve het uitgeven van een eigen gids die op aanvraag beschikbaar is, wordt er ook doelbewust geadverteerd in kranten die in het westen van het land gelezen worden. In 1920 worden advertenties geplaatst in de Haagse Post, de Nieuwe Rotterdamsche Courant en het Nieuws van de Dag. Notulen van een VVV-bestuursvergadering maken in juni melding van 46 per post ingekomen vragen over pensions en gemeubileerde kamers. Er wordt besloten tot de instelling van een commissie voor handwijzers die bezoekers de weg moeten wijzen. Nieuwe banken in het bos moeten een wandeling meer aantrekkelijk maken. Maar hebben al die inspanningen ook succes? 4

5 Ruime en frissche kamers, gunstig gelegen Hiervoor maken we een kleine sprong in de tijd en bekijken de VVV gids van We tellen dan vijf hotels en 36 adressen die worden aangeprezen als pension, 17 gemeubileerde landhuizen en 22 gemeubileerde kamers met gebruik van keuken. De adressen lagen verspreid in en om de dorpskern maar toch, begrijpelijk, vooral aan de randen. Maar daarbij moeten we bedenken dat Bennekom er op dat moment echt heel anders uitzag dan nu. Kleiner, kleinschaliger, en met name het landelijke - de bossen en de akkers - was nog veel meer met het dorp verbonden dan nu, in Behalve het nagenoeg totaal ontbreken van burgerbebouwing aan de overwegend lagere westkant van het dorp, was ook het oostelijk deel nog grotendeels landelijk en maar schaars bebouwd. Het stratenpatroon uit 1939 doet (met wat nostalgie) haast idyllisch aan. De Julianalaan, met een serie nieuwe woningen, is nog maar pas aangelegd. De Heerdlaan bestaat uit twee delen, één vanaf het Algemeer en één vanaf de Heelsumseweg, die nog niet met elkaar verbonden zijn en het Weekruis is nog vrijwel onontgonnen. Wat bij beschouwing van de lijst in de gids van 1939 opvalt is dat de pensions aan de Edeseweg, in de eerste decennia van de twintigste eeuw nadrukkelijk aanwezig, in 1939 bijna allemaal verdwenen zijn. Wellicht is de Edeseweg, waarvan sommige huizen al gesplist zijn door de projectontwikkelaars van toen, te deftig geworden. In ieder geval zorgt het toenemend verkeer - de tram, personenauto s, gemotoriseerd vrachtvervoer en ook de personenbus - voor onrust die een pensiongast, vaak afkomstig uit een drukkere omgeving, in vakantietijd niet zoekt. Eigenaar A. Heekelaar (v/h H.J. van Slooten) van Hotel Rawang, midden in het dorp, onderkent deze ontwikkeling en richt zijn advertentie in de VVV gids 5

6 van 1939 hierop in: Een rustig zitje aan de groote weg en achter het huis een theetuin onder de kastanjeboomen. Een zitje aan de voorkant is er in 2014 nog altijd, voor café De Rechter. In de VVV gidsen worden woorden als rust, degelijk, van ouds en eenvoudig het meest gebruikt in de aanprijzingen die de beschikbare hotels en pensions laten optekenen. En met succes. Een betrouwbare graadmeter hiervoor is de, eerder aangeduide, grote verscheidenheid in vooroorlogse ansichtkaarten met Bennekomse dorpsgezichten. Bovendien neemt het aantal aanvragen voor informatie, vooral in de jaren 30, voortdurend toe. In het seizoen 1930 wordt melding gemaakt van 86 aanvragen. Het jaar daarna wordt bestempeld als een topseizoen zoals we nog maar weinig hebben meegemaakt in al de jaren dat de VVV bestaat. Er komen 154 aanvragen voor accommodatie binnen waaronder 125 voor een gemeubileerde kamer, 8 voor landhuisjes, 11 voor villa s en 1 voor kamperen. In 1932 telt men 132 aanvragen en in totaal zo n 1600 pensiondagen ondanks de crisis en malaise. Een stijgende lijn, die in 1933 wordt voortgezet en in 1935 leidt tot de aantekening: Bijna alle kleine pensions zaten vol. In de oorlogsjaren worden de wervingsmogelijkheden snel minder. Desondanks meldt de VV in maart 1942: Er is hier geen woning leeg doch een lijst van wachtenden. Bennekom is nog altijd een oase van rust. In 1941 verschijnt er nog gewoon een nieuwe VVV gids. Laten we met ons allen ons best doen en maken wat er van te maken is. Desondanks liep het aantal pensiongasten vanzelfsprekend zeer sterk terug. Ad van Slooten Mond-op-mond reclame, doelbewust adverteren in kranten in het westen van Nederland, en het voortdurend aanprijzen van het dorp op allerlei manieren vormden de sleutel tot het vooroorlogse succes van Bennekom als pension en verblijfsdorp. Zonder iemand tekort te doen kan daarbij gezegd worden dat boekhandelaar Ad van Slooten, jarenlang secretaris van 6

7 de VVV, daarbij de grote motor was. Met de uitgifte in eigen beheer van vele ansichtkaarten met Bennekomse kiekjes waarvoor hij het plaatje meestal zelf bedacht, het volschrijven van de VVV gids met aanstekelijke teksten waaruit zijn liefde voor het dorp oprecht naar voren kwam, en als initiator van allerlei andere initiatieven, bouwde hij de bekendheid van het dorp voortdurend uit. Een bekendheid die tevens een verklaring vormt voor de snelle toename van Joodse inwoners in en rondom het dorp na september 1940, toen gevluchte Duitse Joden niet langer meer in het westen van Nederland mochten wonen. Zo huren Ernst Lucas en zijn vrouw Nathalie voor henzelf en hun tweejarige zoontje Stephen in oktober 1940 vanuit Rotterdam kamers in pension De Zonnehoek (Kerkstraat 14) van J. Aalbers en zijn echtgenote. Dr. Ludwig Frankenthal, met echtgenote en twee zoons, huurt aan de Veenderweg een op boerderij gemeubileerde woning met serre, voor 10 personen van G. van Beek. Jaren 50 Na de oorlog pakt men de draad weer op. In 1946 zijn er toch weer veel gasten en worden er 400 schriftelijke vragen over accommodatie genoteerd, een getal dat ongetwijfeld is geflatteerd door de naoorlogse woningnood. Bovendien dienen zich nieuwe ontwikkelingen aan. In de jaren 50 wordt vakantie, onder meer door de toenemende mobiliteit en de instelling van betaalde vakantiedagen, een activiteit voor velen. Het kamperen neemt een vlucht en in de jaren 60 doen parken met zomerhuisjes hun intrede. Een auto wordt voor veel meer mensen bereikbaar. Al in 1934 heeft Jan Kip uit Hoogeveen Kip Caravans opgericht. Al deze ontwikkelingen van buiten én de zorgen rond de naoorlogse wederopbouw, er is in het dorp relatief veel verwoest en geroofd, doen de betekenis van Bennekom als ideaal vakantieoord afnemen. De hotels Neder Veluwe, Groenewoud (nieuwbouw) en Keltenwoud (gebouwd in 1933) weten zich nog goed staande te houden. De pensions, in veel gevallen logeren bij de hoofdbewoner in huis, nemen snel in aantal af. Daarbij komt dat Ad van Slooten, motor van veel, op 25 augustus 1946 overlijdt. In mei 1945 schrijft hij een bewogen gedicht met de titel Dorp na Oorlogstijd. Het laatste couplet daarvan is toepasselijk: Uit asch en drek en vuil zult ge eenmaal wel herrijzen. Niet als verwonnen zitten we bij je puinhopen neer. En t nieuw gewaad mag men dan luide prijzen. Mijn oude dorp, wordt ge toch nimmer meer. 7

8 In het seizoen 1962 maakt de Bennekomse VVV melding van een enorme vraag naar zomerhuisjes. Daarnaast is het kamperen in de mode geraakt. In Bennekom en naaste omgeving zijn dan drie campings: De Dikkenberg, de Regenboog en De Oude Tol. In het Bennekomse bos, onderaan het land van Peelen is een kamphuisje geplaatst waar het Haagse kerkewerk ieder jaar de hele zomer jeugdkampen houdt. Het huisje staat er nog altijd. Mijn vader bracht er de boodschappen; op de solex met grote fietstassen en een flinke doos achterop. Verhuis naar Bennekom! In de naoorlogse jaren gaat ook het dorpsbeeld op de schop. Aan de Edeseweg, in de omgeving van de Vossenweg, verschijnen een serie moderne landhuizen. De oostelijke rand van Bennekom schuift steeds verder naar de bosrand op. Een ontwikkeling die overigens niet geheel nieuw was. In de VVV gids adverteert woningbureau Casa Cara (tegenover het postkantoor) van Geurt van de Brink prominent met het aantrekkelijke woonklimaat van Bennekom: Verhuis naar Bennekom. Doe het voor de kinderen! Vrij, gezond, heerlijk en rustig wonen. Bennekom op de Veluwe!. De pensiongasten van weleer worden opgeroepen om permanent in Bennekom te komen wonen. Aan deze vooroorlogse oproep is vooral vanaf de zestiger jaren flink gehoor gegeven. Verblijfsruimte voor vakantiegangers is er veel minder. Al kunt U tegenwoordig wel op Kasteel Hoekelum slapen; iets waarin koningin Maxima (toen nog prinses) U al voorging en waaraan in het vooroorlogse pensionrijke Bennekom niemand ooit maar gedacht zou hebben! 8

9 Hotel Keltenwoud Henk van Amerongen en Henk Gijsbertsen Hotel-pension Keltenwoud stond op de hoek van de Heinrich Witteweg en de Dikkenbergweg. Het was Piet Suuring die het hotel in 1932 liet bouwen. Evenals de twee andere grote hotels die Bennekom in die tijd rijk was, is ook dit hotel inmiddels verdwenen. Op deze plaats staat nu een appartementencomplex. Petrus (Piet) Suuring werd op 6 november 1900 in Amsterdam geboren. Op 7 november 1922 woonde hij al in Bennekom op de Grintweg BA 33, de tegenwoordige Edeseweg. In 1923 trouwde hij met Hendrika Wilhelmina Zilstra en verhuisde toen naar de Heelsumseweg 4 (dat is nu 22) waar hij een bedrijf begon als loodgieter en zinkwerker. Hij was dus al zeer jong een ondernemend zakenman. De eerste advertentie van zijn bedrijf staat in een Bennekomse VVV-gids van ca In die tijd waren er in Bennekom zes Keltenwoud op een ansichtkaart uit ca loodgietersbedrijven. Waarschijnlijk is dit aantal toch te groot geweest, want na 10 jaar heeft Suuring het als loodgieter wel gezien. In 1932 vroeg hij bij de gemeente Ede een vergunning aan voor de bouw van een hotel/pension, op een perceel grond gelegen aan de Oude Molenweg te Bennekom. (Bij raadsbesluit van 1 mei 1940 werd deze weg officieel veranderd in Dikkenbergweg). Ondanks de economische crisis van de jaren dertig durfde hij het dus wel aan om totaal wat anders te gaan beginnen. Piet Suuring Op 24 oktober 1929, de zo- 9

10 genaamde Zwarte Donderdag, stortte in New York de Beurs in en begon in Amerika de economische crisis. Veel mensen verloren hun baan en bedrijven gingen failliet. Dit had ook ernstige gevolgen voor Nederland. Door het wegvallen van de export naar Amerika (o.a. van bloemen) steeg ook hier de werkloosheid enorm. Van de 8 miljoen inwoners van ons land waren er in 1931 al zonder werk en in 1936 was dit aantal opgelopen tot bijna een half miljoen, n.l werklozen. De vergunning voor de bouw van het hotel werd, met in achtneming van een viertal aparte eisen, toch door de gemeente op 26 augustus 1932 verleend. Het gaf in ieder geval ook weer werkgelegenheid voor een aantal bouwvakarbeiders. De bouwkosten werden geraamd op gulden, zonder de aanleg van sanitair en centrale verwarming. Als loodgieter kon Suuring die aanleg natuurlijk zelf verzorgen. In 1933 kwam het hotel aan de Dikkenbergweg nr 22 gereed en kocht hij ook nog een stuk grond aan de Heinrich Witteweg van de op de Selterskampweg wonende houthandelaar D. Koopman. Hierop werden paardenstallen gebouwd en een tennisbaan aangelegd. De eerste jaren na de opening waren er veel studenten in pension. Andere gasten kwamen na eenmaal te zijn geweest, dikwijls jaarlijks terug. In de loop der jaren zijn er veel ansichtkaarten van het hotel uitgegeven. Deze kaarten geven een goed beeld van het hotel en de inrichting. Een kaart uit ca vermeld, dat het intussen een A.N.W.B.-bondshotel is geworden. Op een kaart uit 1940 staat o.a. dat het hotel beschikt over moderne inrichting, garage, tennisbaan, paardenstalling. Schitterende omgeving. In 1965 is het hotel Geheel centraal verwarmd. Het gehele jaar open. Aparte Keltenwoud in de jaren zeventig 10

11 zitkamers. Tennisbaan, garage, manege. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ( ) zijn in het hotel o.a. Joden opgenomen en is in de tuin achter het hotel een schuilkelder gegraven, waar onderduikers en Joden bij gevaar in konden worden ondergebracht. Deze schuilkelder was zo goed verborgen en afgedekt, dat er zelfs een boom op stond. Deze werd regelmatig vervangen door een nieuwe. Ook de twee zoons Leofried en Evan van de in Bennekom wonende familie Durlacher zaten hier ondergedoken. Ook Bart van Elst, de bekende Bennekomse verzetsman, heeft na zijn ontsnapping aan de S.D. in maart 1944 onderdak gevonden op Keltenwoud. Suuring, die ook in het verzet zat, heeft Bart daarna naar een huis op de Dikkenbergweg gebracht vlak bij de Panorama Hoeve. Omdat in de oorlogsjaren alle levensmiddelen alleen op bonnen verkrijgbaar waren, moesten er door het verzet ook bonnen verzorgd worden voor deze onderduikers. Gelukkig had Suuring een grote voorraad blikgroente in kunnen kopen, waarvan een gedeelte op een geheime plek werd begraven. In de paardenstallen werden nu ook koeien en varkens gehouden. Om deze te slachten werd een beroep gedaan op vishandelaar Keus uit de Schoolstraat, die de beesten thuis kwam slachten. Dit gebeurde clandestien en was dus strafbaar. Na de evacuatie van de Bennekomse bevolking in oktober 1944 zijn ze, zoals veel Bennekommers, nog regelmatig naar huis geweest om van deze voorraad levensmiddelen op te halen. Gevaarlijk en ook strafbaar. Na W.O. II heeft de familie Suuring het hotel nog ruim 25 jaar in haar bezit gehad. In 1973 werd het hotel verkocht. Nieuwe eigenaar werd de heer C.F. Teijgeman. In de folders en advertenties werd het nu Familiehotel genoemd. In het jaar 2000 is het afgebroken en in 2003 vervangen door het huidige Residence Keltenwoud. Residence Keltenwoud Bronnen Documentatiecentrum HVOB Gemeente archief Ede Heitink, Kees, en Ad Nooij, Bennekom Joods Toevluchtsoord Bennekom 2012 Heitink, Kees, Bart van Elst Bennekoms Verzetsman. De Kostersteen 108, april 2009, blz Mondelinge mededeling van Ton Suuring VVV Gids Bennekom

12 Hotel Groenewoud, een geschiedenis van twee eeuwen Ad Nooij Op de hoek van de Selterskampweg en de Heelsumseweg heeft de gemeente een bankje geplaatst. Op zomerse dagen omstreeks het middaguur wordt daar dankbaar gebruik van gemaakt door veelal toeristische fietsers, die uit de zijtassen van hun fietsen een lunchpakket tevoorschijn halen. Een welverdiende, maar nogal karige rustpauze. Dat was honderd jaar geleden wel anders. Aan de overliggende hoek van de Selterskampweg stond toen het imposante Hotel-Pension Het Groenewoud, dat alle denkbare horecafuncties heeft gehad: café, hotel, pension, restaurant, terras met bediening, en ook nog een eigen tennisbaan. Het was een aanlegplaats voor koetsiers, voor automobilisten, voor fietsers en wandelaars. In het begin van de 19 e eeuw is het eerste Groenewoud gebouwd, toen nog een aanlegplaats voor voerlieden. Omstreeks 1900 is dit vervangen door een tweede Groenewoud, een groot hotel-pension. Tegen het eind van de Tweede Wereldoorlog is dat hotel-pension verwoest. Van 1959 tot 2003 heeft aan de Selterskampweg een derde Groenewoud gestaan van meer bescheiden omvang. Fig.1 Pension Groene Woud, waar het aangenaam verpozen was. Ook in de achtertuin is veel gebouwd. Deze ansichtkaart heeft als poststempel 13 juni Het eerste Groenewoud Tegen het eind van de 19e eeuw beschreef Heinrich Witte een aantal wandelingen in de omgeving van Bennekom. Daarbij kwam hij ook enkele malen voorbij hotel-pension Groenewoud: We gaan den Arnhemschen weg, die juist hier een bocht maakt, langs Midden- en Zuider-Eng af, en zien nu het vriendelijke pension Het Groenewoud op korten afstand recht voor ons uit. Een goede gelegenheid zegt de een en ander, om na zóó n stevige, warme wandeling zich met een frisch glas bier in de lokkende schaduw der Lindeboomen te verkwikken, 12

13 teneinde niet te verhit thuis te komen. Daar kan wel wat van aan zijn. (Heinrich Witte, Wandelgids voor Bennekom s omstreken blz 34) Wanneer precies Het Groenewoud als pension-hotel is gebouwd, is onbekend. Maar bij Heinrich Witte vinden we wel een aanwijzing. Als hij zijn wandeling naar de Hullenberg beschrijft, meldt hij: Vlak bij den ingang staat het grootendeels pas gebouwde pension-hôtel Het Groene woud, gelijk daar een vroegere aanlegplaats voor voerlieden heette. Dergelijke aanlegplaatsen waren ook te vinden langs de andere uitvalwegen van Bennekom, zoals de Bovenweg en de Edeseweg. Terwijl de paarden rustten, kon de voerman wat drinken in de gelagkamer. De naam Het Groene Woud komen we reeds tegen op de kadasterkaart van In de loop der jaren is de naam ingekort tot Het Groenewoud, en nog eenvoudiger Groenewoud. Fig.2. Het Groene Woud op de kadasterkaart van De Selterskampweg heet nog Weg van de Ginkel naar Wageningen. De weg heeft de breedte van een schaapsdrift. Van Rennes Op de kadasterkaart van 1832 (figuur 2) zien we op de hoek van de Selterskampweg en de weg naar Arnhem een huis ingetekend met de naam Het Groene Woud. Dat huis staat echter nog niet op de kaart van De Man die in 1811 is gepubliceerd. Waarschijnlijk is het dus tussen 1811 en 1832 gebouwd, maar het is natuurlijk ook mogelijk dat De Man het te onbelangrijk vond om er aandacht aan te besteden. In 1832 was het huis eigendom van Evert van Rennes Jz. ( ). Zijn beroep wordt omschreven als arbeider. Kennelijk kon hij niet leven van de verdiensten van de aanlegplaats voor voerlieden, en verrichtte hij ook her en der andere werkzaamheden. De belastbare opbrengst van zijn huis was toen bepaald op het bescheiden bedrag van vijftien gulden. Gedurende vele jaren is het huis en het omliggende land in bezit gebleven van de familie Van Rennes. Evert van Rennes werd opgevolgd door zijn dochter Hendrica Antonia, die echter reeds in 1847 overleed, drie jaar na haar vader. In het kadaster wordt zij aangeduid als huisvrouw van Hendrik Rothuis, landbouwer te Bennekom. Haar broers, Dirk en Antonie van Rennes, arbeiders te Bennekom, werden nu de eigenaars van het huis met omringend land. Vanaf 1881 was Antonie van Rennes de enige eigenaar. Hij bleef dat tot Zijn beroep is niet meer arbeider, maar landbouwer. Hij is een zelfstandige ondernemer geworden. Door verbouwingen is in de loop der jaren het huis in waarde gestegen; de 13

14 belastbare opbrengst is inmiddels 40 gulden geworden. Antonie van Rennes heeft ook een bijbouw gerealiseerd, maar volgens een aantekening in het kadaster heeft hij verzuimd dit op te geven bij de burgemeester. De belastbare opbrengst wordt dan opgehoogd naar 60 gulden. Stephanus van Zoest Hoewel Antonie van Rennes negen kinderen had, was blijkbaar niemand van hen in staat of bereid het bedrijf voort te zetten. In 1891 werd het huis verkocht aan Stephanus van Zoest ( ). In het kadaster staat als beroep vermeld gepensioneerd militair te Bennekom. Zijn militaire rang wordt niet aangegeven. Dat is merkwaardig omdat in een strak hiërarchische organisatie als het leger de mensen misschien niet altijd op hun strepen staan, maar deze wel zeer goed tellen. Vermoedelijk had hij dus geen hoge rang. Maar er blijkt nog iets anders aan de hand. Tragische ontwikkelingen in zijn gezinsleven hebben mede tot gevolg dat wij iets meer te weten komen over zijn beroepsleven. Van de tien kinderen die zijn geboren uit zijn huwelijk met Christina Burgers zijn er zeven op jonge, soms zeer jonge, leeftijd overleden. Bij elke droeve gang naar het gemeentehuis voor het aangeven van een overleden kind werd het beroep van de vader vermeld. In 1866, 1869, 1873 en 1874 werd genoteerd dat hij veldwachter was. Bij de aangifte van overlijden van een dochter in 1880 was Stephanus van Zoest zonder beroep. Bij het overlijden van een volgende dochter in 1881 was hij arbeider. Het moeten zeer moeilijke tijden zijn geweest voor het gezin Van Zoest. Maar het leed was nog niet geheel geleden. Een jaar later, in 1882, overleed een zoon. Als beroep wordt dan aangetekend: particulier. Vermoedelijk probeerde hij als zelfstandige nog wat te verdienen. Toen hij in 1891 Het Groene Woud kocht, was hij al lang geen veldwachter meer. Maar hoe kon hij deze aankoop doen? Het blijft gissen. Zijn vader, Teunis van Zoest, was kastelein; hij is in 1877 te Renkum overleden. Gaf hem dit Fig.3. Het Groene Woud op de kadasterkaart van Een deel van de Selterskampweg is bij het terrein van Groene Woud getrokken waardoor het huis verder van de weg staat dan op de kaart van figuur2. 14

15 Fig.4. Het Groene Woud tegen het eind van de 19 de eeuw. Nog een eenvoudig huis. We kijken in de richting van de Hullenberglaan, toen eigendom van mr. Van Daalen, en afgesloten met een hek. enige financiële armslag? Bij zijn aankopen werkte hij samen met Jan Rothuis, van beroep koetsier en woonachtig in Arnhem. De ambtenaar van het kadaster schreef in het register Jan Rothuis of Roodhuis ; blijkbaar was er enige onduidelijkheid over de naam. Als koetsier had hij mogelijk een economisch belang bij Het Groene Woud, dat in die tijd nog een aanlegplaats was voor voerlieden. Een tweede Groenewoud Op een kadasterkaart uit 1887 (figuur 3) is Het Groenewoud nog een van de weinige gebouwen in deze omgeving. Wel zijn inmiddels boerderijtjes aan de Hullenberglaan ingetekend, die op de kaart van 1832 nog niet aanwezig waren. De kaart laat ook zien, dat Het Groene Woud een huis is van beperkte afmetingen. Was dit het grondplan van het grote pensionhotel zoals we dat kennen van ansichtkaarten uit de 20 ste eeuw? Henk van Amerongen, medewerker bij het documentatiecentrum van Oud- Bennekom, leverde een interessante foto die is gemaakt tegen het einde van de 19 e eeuw (figuur 4). Het huis met de lindebomen op de hoek van de Selterskampweg en de Heelsumseweg vertoont geen enkele gelijkenis met het imposante hotel dat prijkt op foto s uit de 20 ste eeuw. Het heeft er alle schijn van dat het vroegere Groene Woud is afgebroken om plaats te maken voor het Hotel-Pension. Maar wanneer is dit gebeurd? Het lijkt niet waarschijnlijk dat Van Zoest dit heeft gedaan. Was het zijn opvolger Hendricus Wentholt? Of was het diens opvolger Grietje Waal? Hendricus Wilhelmus Wentholt In 1898 verkocht Stephanus van Zoest Het Groene Woud aan Hendricus Wilhelmus Wentholt. Het kadaster vermeldt daarbij dat hij likeurstoker te Wageningen was. Eerder was hij zadelmaker geweest, zoals wordt aangetekend bij zijn huwelijk in Maar als in 1903 een van zijn zoons in het huwelijk treedt, wordt het beroep van de vader van de bruidegom omschreven als kastelein. 15

16 Fig.5. Hotel-pension Het Groene Woud in het begin van de 20 ste eeuw. De foto die ongeveer op hetzelfde standpunt is genomen als figuur 4, geeft een indruk van de aanzienlijke afmetingen van het hotel. Het hek bij de ingang van de Hullenberglaan is verdwenen. Het was ongeveer in deze periode dat Heinrich Witte in Bennekom zijn wandelingen maakte, waarbij hij opmerkte dat men zich bij Het Groene Woud, het grootendeels pas gebouwde pensionhôtel, kon verkwikken met een fris glas bier in de lokkende schaduw van de lindebomen. Maar stonden deze lindebomen toen voor het vroegere Groenewoud, de aanlegplaats voor voerlieden (zie figuur 4) of had Wentholt dat huis inmiddels laten afbreken om plaats te maken voor het nieuwe Hotel-Pension? (figuur 5). In de archieven zijn geen bouwvergunningen aanwezig, hetgeen doet vermoeden dat de bouw heeft plaats gevonden voordat de Woningwet van 1901 tot stand kwam. Maar de vergunning kan natuurlijk ook verloren zijn gegaan. Uit kadastergegevens blijkt wel dat er rond de eeuwwisseling flink is gebouwd. In 1900 onderging het huis een verbouwing, in 1901 kwam een bijbouw tot stand. Door al deze activiteiten ging de belastbare opbrengst omhoog naar 120 gulden. Maar betrof het een opwaardering van de oude aanlegplaats, of was door deze verbouwingen de basis gelegd voor het nieuwe hotel-pension? Het bewind van Wentholt is maar van korte duur geweest. Reeds in 1902 verkocht hij de gehele handel. Wat ging zijn opvolger doen met Het Groene Woud? Grietje Waal De nieuwe eigenaresse was Grietje Waal ( ). Zij is geboren in Spanbroek (Noord-Holland) als dochter van de koopman Jan Waal en is in 1892 gehuwd met Cornelis Karel Otto, van beroep machinist. In Bennekom was Grietje Waal bekend als mevrouw Otto. Onder haar bewind vonden opnieuw veel bouwactiviteiten plaats. Reeds in 1902 is sprake van een herbouw. Kunnen we hieruit afleiden dat in 1902 het oude huis werd afgebroken en dat in hetzelfde jaar het Hotel-pension werd gebouwd? Er volgen daarna nog een reeks van verbouwingen: in 1903 en in 1905 een verbouw, in 1906 een bijbouw, zoals ook in de jaren 1910 en 1911, in 1913 een opbouw. Helaas zijn er ook van deze verbouwingen geen vergunningen en teke- 16

17 Fig.6. Het Groene Woud gezien vanuit oostelijke richting. Rechts de ingang van de Selterskampweg, waar ook nog een wegwijzer staat. ningen bewaard gebleven. Maar in deze periode moet Het Groenewoud zijn grandeur hebben bereikt. Stapsgewijs is in deze jaren de belastbare opbrengst van het onroerend goed verhoogd naar 487 gulden. Het is de periode dat het toerisme, en vooral het pensionwezen, in Bennekom een sterke opleving kende. Grietje Waal heeft voortvarend ingehaakt op deze ontwikkeling. (figuur 6) Cornelia Carolina Otto In de jaren dertig vonden enkele eigendomswisselingen plaats. In 1932 verkocht Grietje Waal Het Groenewoud, alsmede het terrein dat een oppervlakte had van 8577 m 2, aan H.M. de Boer. Voor de promotie van zijn hotel heeft hij ansichtkaarten van Groenewoud laten drukken waarop ook zijn naam als eigenaar staat vermeld. In 1936 verkocht hij het huis en vrijwel het gehele terrein aan de dochter van Grietje Waal, Cornelia Carolina Otto. Cornelia Carolina is in 1918 gehuwd met Duco Adelbert Iman Wilkens. Dat huwelijk werd gesloten in Batavia (thans Djakarta). Duco Wilkens had een Indische achtergrond; hij was in 1880 geboren in Padang. Het echtpaar is nog tot 1932 blijven wonen in het toenmalige Nederlands-Indië. Daar zijn ook hun kinderen geboren. Na terugkomst hebben zij op verschillende adressen aan de Selterskampweg gewoond. Na het overlijden van Grietje Waal op 13 februari 1937, ging het gezin van haar dochter Cornelia Otto in maart 1937 wonen op Heelsumseweg 11. Dat is het toenmalige adres van Het Groenewoud. Het is dus zeer wel mogelijk dat pas na het afsluiten van de Indische carrière van Wilkens besloten is tot overname van Het Groenewoud. Dat zou een verklaring kunnen zijn voor de tussenpaus Hermannus de Boer op Groenewoud. Fout Cornelia Carolina Otto en haar echtgenoot Duco Adelbert Iman Wilkens zijn beiden lid geworden van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB), een organisatie die vóór de oorlog sympathiseerde met het Hitler-bewind in Duitsland, en tijdens de oorlog collaboreerde. Het lijkt waarschijnlijk dat zij in Benne- 17

18 kom contact hebben gehad met Jaco Jeswiet, ook NSB-lid en in Bennekom woonachtig. Ook hij had een carrière in het voormalige Nederlands-Indië achter de rug. Ook twee zoons van het echtpaar Wilkens-Otto traden toe tot de NSB. Hun sympathie voor Duitsland ging zover, dat zij dienst namen in het Duitse leger. Daar hebben zij een hoge prijs voor betaald. Duco Wilkens, geboren 17 september 1922, is op 18 dec.1942 bij de stad Alagir in de Kaukasus om het leven gekomen. Deze stad was op 5 november 1942 door het Duitse leger veroverd, maar werd begin januari 1943 weer heroverd door het Russische leger. Het heeft lange tijd geduurd voordat zijn overlijden in Bennekom officieel bekend werd. Pas op 27 januari 1944, meer dan een jaar later, kwam vanuit Berlijn het bericht in Ede. Hij was overleden in een Hauptverbandplatz. Kennelijk is hij aan het front zwaar gewond geraakt en vervolgens vervoerd naar dit noodhospitaal, waar hij is overleden. Dat Duco Wilkens aan het oostfront was gesneuveld, is reeds door Lagerwey en Plekkringa vermeld. Zij maken echter geen melding van Otto Wilkens. Toen ik deze naam op het internet tegenkwam, dacht ik aanvankelijk aan een vergissing. Otto was immers de meisjesnaam van de moeder van Duco Wilkens. Raadpleging van het bevolkingsregister leerde dat er wel degelijk een zoon met de naam Otto was. Een definitieve aanwijzing was de Acte van Overlijden in het Register van Overlijden. Ook Otto nam dienst in het Duitse leger en ook hij heeft dat met de dood moeten bekopen. Otto Wilkens, geboren op 6 juli 1921, sneuvelde op 19 augustus 1943 bij de stad Gurinovka in het oosten van Oekraïne. Ook bij hem lag er een lange periode tussen de datum van overlijden en de officiële registratie in Ede. Het bericht uit Berlijn kwam op 9 mei Tijdens de oorlog woonden verschillende Joodse onderduikers in de buurt van Hotel Groenewoud. Er is geen enkele indicatie dat het echtpaar Wilkens enige actie tegen hen heeft ondernomen. Opvallend detail: een van de zoons van het echtpaar had een Joodse voornaam. Grebbeberg In 1942 volgde opnieuw een verkoop van Het Groenewoud, nu aan Gijsbert Antonie van Noort. Waarschijnlijk had hij al een jaar eerder de leiding van het bedrijf overgenomen. Dat blijkt uit een advertentie die Van Noort in De Telegraaf van 21 juni 1941 had geplaatst. Hotel-Pension Groenewoud te Bennekom wordt in deze advertentie warm aanbevolen (figuur 7). Hij vermeldde de zeer mooie en rustige ligging, de aanwezigheid van warm en koud stromend water op alle kamers, en de tennisbaan die zich op het eigen terrein bevond. Opmerkelijk was de mededeling: Nieuw geëxploiteerd door Hotel Pension de Grebbeberg, Rhenen. Ook Fig.7. Advertentie in De Telegraaf van 21 juni

19 Fig. 8 Hotel-pension De Grebbeberg te Rhenen vóór de verwoesting in 1940; eigenaar G.A. van Noort. dat hotel was eigendom van G.A. van Noort, zoals blijkt uit ansichtkaarten uit 1925 van Hotel Pension de Grebbeberg waarop de naam van G.A. van Noort staat vermeld (figuur 8). In de meidagen van 1940 is dit hotel-pension verwoest, maar in 1942 weer opgebouwd. Einde van het tweede Groenewoud In juni 1944, kort na de invasie van de geallieerden in Normandië, zocht de inspecteur voor de Volkshuisvesting in de provincie Gelderland naar gebouwen die wellicht dienstbaar kunnen worden gemaakt voor het onderbrengen van de bewoners van rusthuizen, kleine ziekenhuizen e.d.. Deze gebouwen zouden dan bij dreigend oorlogsgeweld worden gevorderd om aldus ruimte vrij te maken in de bestaande ziekenhuizen. Op 6 juli 1944 kwam er antwoord van de burgemeester van Ede. Als mogelijk te vorderen gebouwen noemde hij Hotel Groenewoud en Hotel Neder-Veluwe. In het antwoord van de burgemeester is ook de omvang van deze twee Bennekomse hotels vermeld. Het blijkt dan dat Hotel Groenewoud groter was dan Neder-Veluwe. Groenewoud had een capaciteit van 40 bedden, en beschikte over waterleiding, drie w.c. s en had bovendien centrale verwarming. Neder-Veluwe had een iets kleinere capaciteit, namelijk 36 bedden, maar wel vier w.c. s en bovendien nog twee urinoirs. Van een vordering door de Duitse overheid om bewoners van rusthuizen hier onder te brengen is het overigens nooit gekomen. Eind 1944 of begin 1945 kwam er een roemloos einde aan Het Groenewoud. De exacte datum is niet bekend. Tijdens de evacuatieperiode van de Bennekomse bevolking werd het hotel getroffen door granaatvuur van de geallieerden vanuit de Betuwe. Het verhaal gaat dat er strobalen voor het hotel waren opgestapeld als beschermingswal. Dat werkte averechts en heeft mede veroorzaakt dat het hotel is afgebrand. Waarschijnlijk was het hotel in die tijd bezet door het Duitse leger; een aanwijzing hiervoor vinden we in een brief die dhr. C.G.S. Braat op 29 april 1945 schreef aan de burgemeester van Ede. Hij vermeldt dat hij in 1943 zijn woonplaats Den Haag moest verlaten en toen naar Bennekom is gekomen. 19

20 Aanvankelijk woonde ik in het hotel Groene Woud ( ), maar moest dat hotel, toen het in September 44 door de duitsche weermacht bezet werd, verlaten. Omdat hij in het hotel veel spullen had achtergelaten, vroeg hij toestemming om voor één dag naar Bennekom te mogen gaan. De burgemeester antwoordde hem dat het op heden verboden is U naar Bennekom te begeven. In 1948 werden de restanten van het in 1944/45 verwoeste pand gesloopt (figuur 9). Er bleef wel een noodcafé staan, gelegen op het terrein van het huidige adres Selterskampweg 7. Restanten van de vroegere tennisbaan lagen op het terrein Fig.9 Groene Woud op een kaart van Op de plattegrond van het toen reeds verwoeste hotel is duidelijk zichtbaar de uitbouw aan de achterzijde die ook de foto van figuur 1 laat zien. van het huidige adres Selterskampweg 9. De grond waar eerder het hotel had gestaan, lag lager dan de weg. Een buurtbewoner die sinds 1953 woont aan de Hullenberglaan, dhr. Frits Smit, vertelt dat in de vroege jaren vijftig de kinderen het terrein gebruikten als speelterrein. Hij herinnert zich ook dat op het terrein machtige bomen stonden. Veel daarvan is door kap verdwenen, terwijl later ook door gaslekkage (overgang van stadsgas op aardgas) een aantal lindebomen langs de Selterskampweg is afgestorven. De twee grote lindebomen voor het huis Heelsumseweg 35 zijn de thans nog aanwezige restanten van het vroegere bomenbestand. De enige bebouwing op het terrein in de naoorlogse periode tot ongeveer eind jaren vijftig was een noodcafé. De belastbare opbrengst bebouwd die vóór de verwoesting van Groenewoud noch 487 gulden bedroeg, is dan gedaald naar 29 gulden. Bevrijdingseuforie op Paviljoen Groenewoud In de zomer van 1945 heerste ook in Bennekom de euforie van de bevrijding. De brutaalste jongens, zo gaat althans het verhaal, zochten contact met Canadezen en fluisterden hen toe sister at home. Na het incasseren van hun beloning brachten zij de Canadees op een dwaalspoor. Tijdens het Koninginnefeest op 31 augustus werd een spel opgevoerd in de Dorpsstraat; hierbij kwam door een geweerschot iemand om het leven. In augustus 1945 maakten de inwoners van Bennekom kennis met het ongekende mechanische geweld waarmee de bomen uit het te vormen Bart van Elst-plantsoen 20

21 door het Canadese leger uit de grond werden getrokken. In deze sfeer van enigszins ontremde euforie wilde ook de exploitant van het noodcafé op het terrein van het voormalige Groenewoud een bijdrage leveren aan het vertier in Bennekom. Piet de Lange jr, die het noodcafé exploiteerde, schreef op 29 oktober 1945 een brief aan de burgemeester van Ede met het volgende verzoek: Graag zou ik van u vernemen of er bezwaren zijn voor het laten optreden van solisten in het door mij geëxploiteerde Paviljoen Groenewoud te Bennekom, ook op Zaterdagavond en Zondags. Ik hoop niet dat u mij naar de een of andere gemeenteverordening verwijst die zulks verbied daar een bekend spreekwoord zegt: als het getij verloopt verzet men de bakens. Want zoo is het toch in dit geval. Ik zoek compensatie voor het verlies van het Hotel ( ). Vooruitlopend op de door hem gewenste activiteiten had Piet de Lange het noodcafé alvast verbaal opgewaardeerd tot paviljoen. Kort daarna, op 5 november 1945 schreef P.N. de Lange opnieuw een brief aan de burgemeester. Bij deze verzoek ik u uw toestemming te willen geven voor een openlucht dancing die ik a.s. zomer aan mijn Paviljoen wil verbinden. Dit tweede verzoek werd onmiddellijk afgewezen, maar over het eerste verzoek moest wat langer worden nagedacht. In een brief van 7 januari 1946 antwoordde de burgemeester dat er zijnerzijds in principe geen bezwaar was tegen het verlenen van de vergunning, mits zulks niet plaats vindt gedurende den Zondag. Maar er moest nog wel toestemming komen van de politie. En daar ging het voor De Lange mis. Gauke Bosma, Brigadier van Politie der gemeente Ede, ter standplaats Bennekom rapporteert op 17 januari 1946 in onvervalst ambtelijk jargon zijn bevindingen aan de Commissaris van Politie te Ede. Hij spreekt over een De Lange die een bedrijfje voortzet in een houten noodgebouwtje, staande in de tuin van het voormalige hotel. ( ) Hij verkoopt aldaar alcoholhoudende dranken, doch ook sterken drank. Deze sterken drank ontvangt hij op zijn hotelvergunning. ( ) De sterken drank verkoopt hij aldaar gewoon aan de bezoekers en zelfs aan personen welke onder den invloed verkeren van alcoholhoudende drank (aldus zijn eigen woorden). ( ) Omdat steeds in bedoeld lokaal personen van minderwaardig allooi bij elkander komen en drinkgelagen houden, is het mijns inziens een toestand die niet bestendigd kan blijven. Ik moge U dan verzoeken wel te willen adviseeren de hotelvergunning bovenbedoeld, in te doen trekken. Hoe de drinkgewoonten van de bezoekers zich nadien hebben aangepast, is onbekend. Maar toen in de jaren vijftig Egbertina Brons een belangrijk deel van het terrein van het oorspronkelijke hotel kocht, inclusief het noodcafé, liet zij haar beroep in het kadaster op poëtische wijze omschrijven als theetuinhoudster te Bennekom. Nieuwe initiatieven Omstreeks 1950 werd het zeer omvangrijke terrein dat zich langs de Selterskampweg uitstrekte tot voorbij de huidige Marijkelaan, verkaveld en verkocht door 21

22 de erfgenamen van G.A. van Noort, die in 1947 was overleden. De N.V. Bouwkas Nederlandse Gemeenten, toen nog een fatsoenlijk bedrijf, was met een aankoop in 1959 van bijna 5000 m 2 de belangrijkste koper. Op een kaart uit 1956 (figuur 10) staan op het terrein van het voormalige Groenewoud zeven te bouwen woningen ingetekend, twee langs de Heelsumseweg met de huisnummers 35 en 37, en vijf woningen langs de Selterskampweg, met de huisnummers 1, 3, 5, 7 en 9. De NV Bouwkas heeft echter slechts vier huizen gebouwd, twee aan de Heelsumseweg (nr. 35 en 37) en eveneens twee aan de Selterskampweg (nr. 1 en 3). Huisnummer 5 is altijd een loos nummer gebleven. De nummers 7 en 9 zouden een andere bestemming krijgen. Van de vier gerealiseerde bouwkaswoningen is alleen het huis op Heelsumseweg 35 opgetrokken in lichtgekleurde baksteen. Dat was de uitdrukkelijke wens van eerste bewoonster, Noor Bos. Zij heeft er ook voor gezorgd dat de twee grote lindebomen voor het huis werden gespaard. Mogelijk heeft zij dit gedaan in overleg met Prof. J.T.P Bijhouwer, land- Fig.10 Kaart uit In opdracht van de NV Bouwkas heeft het architectenbureau zes woningen op het nieuw verkavelde terrein getekend. Fig.11 Kaart van voormalige terrein van Groenewoud in Het nieuwe Groenewoud, gebouwd in 1959, is op deze kaart ingetekend. 22

23 bouwarchitect aan de toenmalige Landbouwhogeschool te Wageningen, wiens secretaresse zij was. Deze oude lindebomen staan nog steeds in de voortuin aan de Heelsumseweg en zijn een levende herinnering aan het oude Groene Woud. Een derde Groenewoud Op de eerder genoemde kaart uit 1956 vinden we ook de aantekening dat de huizen die gepland waren voor Selterskampweg 7 en 9 voorlopig niet gebouwd zouden worden. Voor dat terrein, waar zich ook het noodcafé bevond, had zich namelijk een andere gegadigde gemeld, Egberta Jantina Brons. Het terrein dat zij kocht wordt in het kadaster omschreven als Ged. Hotel, restaurant, garage, tuin, tennisbaan, garageboxen, een omschrijving die gezien de verwoesting aan het eind van de oorlog lichtelijk eufemistisch genoemd mag worden. Van het oorspronkelijke terrein van Groenewoud had de NV Bouwkas 4755 m 2 gekocht. Mevr. Brons kocht 2788 m 2. Later kocht mevr. Brons ook nog een deel van het terrein dat eerder door de Bouwkas was verworven. Zij was zeer ondernemend, maar als bewust ongehuwde moeder van drie kinderen was in het toenmalige Bennekom de reputatie van Bets Brons toch niet geheel onomstreden. Mevr. Brons liet een nieuw Hotel Groenewoud ontwerpen door de bekende Bennekomse architect A.H. van der Waal. Het hotel (473 m 3 ) plus restaurant (470 m 3 ) plus woonhuis werd in 1959 gebouwd. (figuur 11). Het hotel werd ontworpen in een sobere stijl zonder de architectonische hoogstandjes die we kennen van andere ontwerpen van Van der Waal. Het nieuwe Groenewoud (figuur 12) was ook aanzienlijk kleiner dan het imposante hotel uit de eerste helft van de 20 ste eeuw. Er waren slechts negen slaapkamers, met op de gang drie w.c. s en één badkamer. De hoogtijdagen van Bennekom als vakantiedorp waren toen in feite al voorbij. Wel zijn er in de loop der jaren enkele verbouwingen en uitbreidingen geweest. In 1962 werd een eetzaal (404 m 3 ) aangebouwd, in 1963 een garage en berging. In die tijd was het terrein aan de overzijde, de Zassenkamp, nog in gebruik als landbouwgrond. De eerder genoemde buurtbewoner herinnert zich dat op een zomerse ochtend de stadse hotelgasten, Fig.12 Hotel t Groenewoud in de jaren zeventig. 23

24 nog gekleed in pyama, met fototoestellen naar de overkant renden om een rustiek Bennekoms verschijnsel als het maaien van graan, vast te leggen. Bets Brons heeft in 1984 Groenewoud overgedragen aan Robert Sigmond uit Renkum, die eerder eigenaar was van het restaurant Het Wolvenbosch in Wolfheze. De hotelfunctie van Groenewoud is toen opgeheven. De accommodatie voldeed niet meer aan de hogere eisen van comfort die gangbaar werden. Het resterende restaurant werd omgedoopt tot De Wiltgraef, een herinnering aan de houtwal die heeft gestaan aan de overzijde van de Selterskampweg. De exploitatie van het restaurant is later overgedragen aan het echtpaar Wim en Gerda Raatz. Tot 2002, toen werd het restaurant gesloten. De sloop van het pand in 2003 betekende het definitieve einde van Groenewoud. Het was ook het slotakkoord van twee eeuwen horeca op de hoek van de Selterskampweg. Slot De geschiedenis van Groenewoud strekt zich uit over bijna twee eeuwen. In die geschiedenis wordt het contrast zichtbaar tussen de armoede van de 19 e eeuw met grote kindersterfte en de stijgende en welhaast vanzelfsprekende welvaart van de 20 ste eeuw. In die geschiedenis komen we ook de oorlog tegen met de tragische consequenties van een verkeerde keuze en de uiteindelijke verwoesting van het pand. Ook laat de geschiedenis van Groenewoud ontwikkelingen zien in het recreatiepatroon. Aanvankelijk was Groenewoud een plaats waar voerlieden een glaasje dronken, later dronken zomergasten er een glas bier in de schaduw van de lindebomen. Het tweede Groenewoud, gesticht omstreeks 1900, bood hotel- en pension-accommodatie voor de meer welgestelde vakantieganger. Na de oorlog verschafte een noodcafé simpel vermaak. Het derde Groenewoud, gebouwd in 1959, was eenvoudig van opzet. Maar de toenemende welvaart betekende ook dat na een aantal jaren de eisen van de vakantiegangers uitstegen boven het comfort dat een eenvoudig hotel in Bennekom kon bieden. Na de sloop van Groenewoud werden op het terrein alsnog twee woningen gebouwd zoals Fig.13. Het gemeentebankje op de hoek van de Heelsumseweg, Hullenberglaan en Selterskampweg 24

25 op de kaart uit 1956 was voorzien. Maar dat werden niet het soort vriendelijke bouwkaswoningen zoals die eind jaren vijftig zijn neergezet op de hoek van de Heelsumseweg en de Selterskampweg. Er verrezen twee grote landhuizen met een uitstraling van afstandelijke deftigheid. Nog heel even was er in de zomer van 2013 een kleine herleving van de horeca op de kop van de Selterskampweg. Toen nodigde de toenmalige bewoonster van Selterskampweg 1 passerende wandelaars en fietsers uit voor een rustpauze en een drankje in de voortuin. Als Heinrich Witte dit had mogen meemaken, zou hij daar ongetwijfeld melding van hebben gemaakt in zijn wandelgids van Bennekom. Maar in 2014 moeten de toeristische fietsers, al dan niet elektrisch aangedreven, zich weer tevreden stellen met het gemeentebankje aan de overkant van de weg (figuur 13). Bronnen Documentatiecentrum Historische Vereniging Oud-Bennekom Documentatiecentrum Historische Vereniging Oud-Rhenen Gelders archief Arnhem, Kadastrale kaarten 1881/7 Gemeentearchief Ede: Leggers van de kadastrale gemeente Bennekom Gereconstrueerd bevolkingsregister Register van Overlijden Archief VVV Oud Archief 1167 juni 1944-juli 1944; Oud Archief 1171 mei 1945-juni 1945; Oud Archief 1175 januari 1946-maart 1946; Hartgers, J.G., Reconstructie huisnummers Bennekom Lagerwey, Vincent en Gert Plekkringa, Ede Ede 1990 Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland: Kadastrale Atlas Bennekom Arnhem Witte, Heinrich, Wandelgids voor Bennekom s omstreken Mededelingen van buurtbewoner Frits Smit Mededelingen van H.P. Deijs te Rhenen. Roel van Amerongen, Wekerom, ben ik zeer erkentelijk voor zijn verwijzing naar vindplaatsen in het Oud Archief Gemeente Ede. 25

26 Elke zondag werd er biefstuk geserveerd Pension van familie Van dentop Lisette Ruzius Gasten werden flink verwend in het pension van familie van den Top. Henny en Jenny halen aan de keukentafel van hun huis aan de Julianalaan 13 herinneringen op aan de tijd dat Henny s ouders een pension hadden. Ze wonen er nu tegenover.,,veel mensen in de straat hadden in de jaren vijftig een pension. Ik denk dat zo n veertig procent van de families gasten uit het westen des lands ontving, vertelt Henny. Volgens hem zorgde de ELBO (Ede, Lunteren, Bennekom, Otterlo) ervoor dat door promotie de mensen uit het westen van het land in de zomer naar de Veluwe werden gelokt. De meeste vakantiegangers kwamen in die tijd met de trein en bus naar Bennekom.,,Alleen meneer Heymenberg bezat een auto. Hij was directeur van een kaasfabriek in Gouda en reed in een grote auto, ik dacht een Chevrolet. Op een dag moest hij even terug naar de fabriek en toen mocht ik mee. Ik heb nooit meer zoveel kaas bij elkaar gezien én stinken dat het deed, vertelt Henny. Zakcentje Het waren de jaren vijftig toen de ouders van Henny besloten om een pension te starten. Mijn vader werkte bij de ENKA en dit was een manier om een zakcentje bij te verdienen. Het pension ontving de gasten vanaf ongeveer eind juli tot eind augustus, want op 1 september begonnen de scholen weer.,,in die vijf weken sliepen mijn ouders, ik en mijn broer op de zolder met zo n bruin gordijn met kwasten ervoor, gaat Henny verder.,,slapen op zolder was niet altijd een pretje. Ik had liever gezien dat ze een hok in de tuin hadden gebouwd voor de gasten. Daar was echter geen geld voor en bovendien waren het in die tijd huurhuizen. Henny was toen een jaar of vijftien en ook toen al een druk baasje. Hij had allerlei bijbaantjes.,,ik vind 3 gulden voor een zaterdagmiddag werken bij de kolenboer. Ik zat ook niet stil na school- Jenny en Henny van den Top voor het ouderlijk huis van Henny dat vroeger in de zomer pension was. 26

27 Ansichtkaart Julianalaan. Uitgave C.H.Bartels-Arnhem. Poststempel (Documentatiecentrum Historische Vereniging Oud-Bennekom) tijd. Zo hielp ik tot begin van de nacht bij de bromfietsverhuur. Hij had dik dertig brommers staan. In de zomer moest hij ook de kinderen van de gasten vermaken.,,we wilden natuurlijk dat ze het jaar erna weer terugkwamen, want dan hadden mijn ouders weer extra poen. Volgens de oud-politieman werden de gasten flink verwend, want ze kregen veel groenten uit eigen moestuin en op zondag werd er biefstuk geserveerd.,,in de tuin kweekten we groenten als sla, uien, sjalotten en heggebonen.. In die tijd was de familie aangewezen op de fiets en het openbaar vervoer.,,ik ging een keer kamperen met vier kameraden in den Haag. De campingspullen moesten we eerst met de fiets ophalen in Zutphen en daar ging het richting het westen. Henny heeft het idee dat zijn ouders het wel leuk vonden om gasten te ontvangen.,,ik heb ze nooit chagrijnig gezien. Hij vertelt dat s avonds de schuifdeuren van de woonkamer open gingen en dan werd er een kaartje gelegd, met daarbij een drankje, sigaartje en doppinda s. Soms ging Henny na zijn bijbaan nog even langs Café Bothof, waar ze de lekkerste kroketten in de automaat hadden. Dan kocht hij er eentje voor een kwartje.,,ik kocht soms drie en ging dan naar mijn pa en ma die om half elf al op bed lagen en zei dat ze moesten opzitten. Dan kregen ze een warme kroket. In die tijd zaten we allemaal in hetzelfde schuitje: niet lullen maar poetsen, gaat Henny verder. Een gezin van zes In het pension logeerden gasten van diverse pluimage.,,maar natuurlijk niet de minste mensen. In 1954 kwam een gezin van zes op de Julianalaan 26 logeren.,,het was de eerste vakantie met mijn ouders, vertelt Jenny die op dat moment zeventien jaar is. Zij kon Bennekom zeker waarderen in die tijd.,,het was veel stiller dan in Gouda waar we woonden. 27

28 Jenny s huis lag langs een drukke weg met klinkers en ze ging naar school in Rotterdam. De vakantie in Bennekom duurde slechts een week, maar toch sloeg de vonk tussen Henny en Jenny over.,,hij riep al gauw kom eens naar de overloop, gaat Jenny verder. Na die zomer schreven de twee elkaar over en weer brieven. Om Henny te kunnen opzoeken, paste Jenny als bijbaan op.,,ik verdienden 75 cent per uur voor middernacht en daarna anderhalve gulden. Tegen het einde van het jaar had ze genoeg geld gespaard voor een treinrit met kerst naar Bennekom.,,Ze moet wel heel erg gek op me zijn geweest, grapt Henny die nu 51 jaar met Jenny is getrouwd. De pensiongasten legden niet alleen een kaartje, er werd er ook veel gewandeld in het Bennekomse Bos.,,Het paadje naar het bos begon hier om de hoek. Je liep dan door bouwland met rogge, maïs en aardappelen richting de Selterskampweg.,,Een keer ging ik met een grietje naar het zwembad in Wageningen. Toen kwam ik de tandartsassistente tegen die een oogje op me had. Ze vroeg me waar we heen gingen en is toen meegegaan. Lag ik daar met twee vrouwen op het grasveld, vertelt Henny. Later kwam hij deze pensiongast nog een keer tegen, als fotomodel in magazine De Lach, de voorloper van tijdschrift Playboy.,,Dat blad las je bij de kapper, maar het lag wel onderin de stapel, aldus Henny. Henny had echter geen oog voor de twee meiden in die tijd, want hij dacht vooral aan zijn Jenny. Door zijn bijbaantjes had hij genoeg geld om met de bus van de VAD, later de NBM, maar het station te gaan en daar de trein naar Gouda te pakken. De tocht duurde in die tijd een uur en vijf minuten. Gelukkig ging Jenny niet veel later stage lopen voor haar studie in Lunteren. Ze fietste in die tijd heel wat heen en weer tussen Lunteren en Bennekom. Eind jaren vijftig stopten de ouders met het pension.,,er was minder geld nodig, omdat ik en mijn broer het huis uit gingen. Bovendien kozen de westerse toeristen steeds vaker voor één van de grote hotels of pensions in Bennekom of namen het vliegtuig naar hun vakantiebestemming. Daarna hadden Henny s ouders nog wel studenten in de kost. Zij woonden in de voorkamer op de benedenverdieping.,,ik kan me nog een zoon van een rijke boer herinneren, een grote vent en heel apart. Wij gingen op één fiets, ik zat op de stang, omdat hij goudrenetten wilde hebben. Eenmaal terug legde hij de appels op kranten in zijn kamer, totdat ze gingen rotten. Dan vond hij ze lekker. Jenny kijkt me veel plezier terug op haar eerste vakantie in Bennekom. Je rook de heerlijke boslucht, niet zoals bij ons in Gouda de geur van de kaarsenfabriek bij westenwind. Ik ben nog weleens terug geweest, maar ik zou er voor geen goud meer willen wonen. 28

29 Vakantie in Bennekom, toeren in een Landauer Wout Hol In de jaren twintig van de vorige eeuw heeft Bennekom zich ontwikkeld tot bekend vakantiedorp. Jaarlijks geeft de Bennekomse VVV een vakantiegids uit. Het dorp is per spoor bereikbaar en de omgeving is prachtig. Hotels en pensions bieden goede service. Gasten zijn van harte welkom. De Bennekomse stalhouderij Van der Schaft en Couzijnsen doet volop mee in het aanbieden van vakantieplezier. Het bedrijf kan vervoer naar diverse bestemmingen verzorgen en ook prachtige toertochten door de omgeving. Het staat te lezen in de bewaard gebleven administratie van deze stalhouderij die op de plaats stond waar nu de Lidl is gevestigd. In 2013 werd deze administratie geschonken aan de bibliotheek van de Historische Vereniging Oud-Bennekom. Twee dikke boeken die de activiteiten van het bedrijf weergeven over de jaren 1923 tot Eigenaren waren de zwagers Van der Schaft en Couzijnsen; zij hadden twee vaste medewerkers in dienst. Afb. 1. De stalhouderij Van der Schaft en Couzijnsen Het bedrijf Bladerend door de boeken maken we kennis met een veelzijdig bedrijf met een belangrijke transportfunctie. Veel gebeurde met paard en wagen. Jaarlijks werden vanuit de uiterwaarden tienduizenden bakstenen aangevoerd op de bouwplaatsen van de Bennekomse aannemers. En vanuit de Wageningse haven werd het graan afgeleverd bij de molen Onze Rika van Karel de Bruin aan de Molenstraat. De Bennekomse kolenboeren werden bevoorraad vanuit de spoorwagons die aankwamen bij de Boerenbond aan de Acacialaan en in het voorjaar werden diverse akkers bemest en geploegd. Voor de verzorging van begrafenissen waren een lijkwagen en een aantal volgkoetsen beschikbaar en bij trouwerijen was er een trouwcoupé voor het bruidspaar. Maar er was ook gemotoriseerd vervoer. Het bedrijf had een personenauto van het merk Ford. Daarmee werd vervoer verzorgd naar diverse bestemmingen. En op 30 april 1924 kocht de firma een tweede auto, nu van het merk Berliet. Hij kostte Fl. 2500,-. Prijs per kilometer met de 29

30 Afb.2. Model T-Ford. Geproduceerd tussen 1909 en 1927 Afb.3. Model Berliet. Geproduceerd tussen 1911 en 1925 Ford 20 cent, met de auto 25 cent, wachten fl. 1,- per uur. De Ford werd vooral ingezet als taxi voor vervoer naar en van het station. De afnemers van dit vervoer moeten we niet zoeken bij de middenstanders, de boeren en de daggelders; nee, het betreft een andere categorie bewoners van Bennekom. In de administratie staan hun namen dan ook vermeld samen met de naam van hun huis. We lezen: Baron Mackay Huize Biesterbosch, Van Doorn Huize Fransche Kamp, Mevr. Luitjes Huize Eigen Haard, Callevelds Villa Welkom, Van Holthe Villa Stadwijk, Barones Creutz Huize Berkeneng, Wed. Prof. S. Koenen Villa Merletten, Koopman Selterskamp, Freule van Wassenaar Huize Noordereng. Voor laatstgenoemde werden twee ritten per zondag gemaakt ten behoeve van haar kerkgang naar de Lutherse kerk in Ede. Mevr. Boudewijnse werd elke werkdag twee keer vervoerd naar en van school ; fl. 1,25 per rit, fl. 2,50 per dag. Dr. Wieringa, arts, had blijkbaar al een auto, hij haalde elke maand 70 liter benzine. Vakantieseizoen De zomermaanden brachten voor de stalhouderij extra drukte vanwege de vakantiegangers. Autoritten naar het station bijvoorbeeld. Voor het halen en brengen van hotelgasten die logeerden in hotel Neder Veluwe en in hotel Groenewoud en in het bijzonder voor de gasten van Nol in t Bosch omdat de bestaande tramverbinding tussen het station en het dorp voor dit hotel ontoereikend was. En het zou ook extra gesleep geven met de bagage. De recreërende gasten maakten in hun vakantieperiode ook graag gebruik van de door de stalhouderij geboden mogelijkheid om toertochtjes met een auto of met een rijtuig te maken door de Bennekomse omgeving. De hoteleigenaren organiseerden die tochtjes voor hun gasten en de kosten werden via de hotelrekening verrekend. 30

31 Afb.4. Een foto uit de jaren vijftig. Koetsier-medewerkers tijdens het wachten. Rechts Hendrik Huisman, opvolger van Van der Schaft en Couzijnsen. Naast hem zijn neef Willem Radstaat. Met het aanbieden van toertochten stond de firma Van der Schaft en Couzijnsen in een Bennekomse traditie van reeds tientallen jaren. Al in het jaar 1902 stelde de Voorzitter der Vereeniging voor Vreemdelingenverkeer een lijst op met veertig mogelijke rijtoeren door de Bennekomse omgeving. Deze lijst werd opgenomen in de door Heinrich Witte in 1902 uitgegeven Wandelgids voor Bennekom en Omstreken. Hiermee kreeg Bennekom landelijke aandacht als toeristisch aantrekkelijk dorp. Witte licht e.e.a. toe: De gelegenheden voor grootere en kleinere rijtoeren zijn ook hier talrijk genoeg; waarbij echter in aanmerking moet genomen worden, dat de zandwegen slechts bij uitzondering voor vierwielige rijtuigen bruikbaar zijn. Ware dit anders, dan zou een opsomming ervan schier onmogelijk zijn. Maar, al moet men zich hierbij tot de harde en de straatwegen bepalen, is de keuze toch ruim genoeg, en is er dus ook voor hun, die geen groote wandelingen kunnen of willen maken, overvloedig gelegenheid om op weinig kostbare wijze, met goede rijtuigen, deze omstreken te leren kennen. Er is maar één stalhouder, die echter verscheidene gemakkelijke rijtuigen en goede paarden heeft; daarbij zeer billijk in zijn eischen is. Men zij er echter op verdacht in t midden van den zomer s avonds vooraf of vroeg in den morgen te bestellen, zoo men door het alles besproken niet teleurgesteld wil worden. De stalhouderij had diverse mogelijkheden om aan deze bijzondere vraag te voldoen. Toeren kon natuurlijk met de auto maar er was ook de mogelijkheid om met paarden en rijtuig uit rijden te gaan. We lezen in de administratie dat het bedrijf over twee speciale rijtuigen beschikte die daarvoor bijzonder geschikt waren, een Victoria en een Landauer. De landauer is een rijtuig waarvan het dak in twee helften, één naar voren en één naar achteren, neergeklapt kan worden. Vier passagiers kunnen vervoerd worden en deze zitten op twee naar elkaar toe gekeerde banken. Een landauer kan getrokken worden door een twee- of een vierspan, dat door één koetsier wordt gemend. 31

32 Afb.5. Aanspanning met de Victoria. Van der Schaft als koetsier. De Victoria dankt zijn naam aan Queen Victoria die een duidelijke voorkeur voor dit rijtuig had. Het is een vierwielig rijtuig met een lage instap en een bank die plaats biedt aan twee volwassen passagiers. De kap kan bij wind of regen omhoog, maar alleen boven de zitplaatsen van de passagiers. De grootste vraag naar vervoer kwam van hotel Neder Veluwe. Het seizoen begon daar al vroeg. In het jaar 1928 werd al op 8 april voor de gasten van dit hotel een autotoertocht gemaakt, omschreven als: auto toeren 52 km. Volgens het archief van De Bilt heeft het die dag niet geregend en was de temperatuur boven normaal. In dat jaar organiseerde de heer Van Went, eigenaar van Neder Veluwe, meer dan dertig toertochten. Ook met de rijtuigen. Op 14 juli bijvoorbeeld staat een toertocht genoteerd : Landauer met 2 paarden 3¼ uur. De rit kostte fl. 13,50. Het toeren met zo n mooi open rijtuig zal die dag wel aangenaam geweest zijn. Het werd maar liefst 30 graden met 14 uur zonneschijn. Een week later, 21 juli, werd de Victoria bij het hotel voorgereden. Twee uur toeren. Kosten fl. 4,50. Ook die dag bleef het droog maar de temperatuur was nu 21 graden. Modernisering Het bedrijf heeft langer dan een eeuw bestaan. Rond 1860 was Aart van Elst op deze plaats al stalhouder. In de jaren dertig, na Van der Schaft en Cozijnsen, kwam de bedrijfsvoering in handen van Afb.6. Aanspanning voor hotel Neder-Veluwe. Paarden met kostbaar gareeltuig. 32

33 Hendrik Huisman. Vooral na de Tweede Wereldoorlog veranderden de economische omstandigheden. Het bedrijf hield op te bestaan bij de reconstructie van het gebied dat we nu kennen als het Van Slootenplein. Dat was in de zestig en zeventiger jaren van de vorige eeuw. De aanwezige bedrijfsinventaris werd in 1960 verkocht. Op onderstaande foto zien we vóór de stalhouderij de rijtuigen tentoongesteld ten behoeve van de verkoop. De stalhouderij, het gebouw, is daarna afgebroken. Bronnen - Kasboek en debiteuren-crediteurenadministratie Stalhouderij Van der Schaft en Couzijnsen (met dank aan mevrouw J. van Elderen Van der Schaft) - Documentatiecentrum Historische Vereniging Oud-Bennekom - Model Ford: - Model Berliet: 13p37.html - Heinrich Witte: Wandelgids voor Bennekom en Omstreken, 1902 Afb.7. Verkoop stalhouderij. 33

34 Groeten uit Bennekom, vakantieberichten op ansichtkaarten Willem Baljet Wie ergens met vakantie is, verstuurt ansichten, en dat werd ook vanuit Bennekom massaal gedaan. Een klein deel van deze kaarten is weer naar Bennekom teruggekeerd, en bevindt zich met name in het archief van onze vereniging en in de verzameling van Dick Poot. Wat schreven vakantiegangers van vroeger zoal over hun verblijf in Bennekom? Op die kaarten eigenlijk vrij weinig, in de meeste gevallen alleen ( de hartelijke ) groeten. Voor deze beperking is een verklaring: met alleen groeten + naam kon de kaart als drukwerk verzonden worden. Met meer tekst gold deze als brief, en dan moest er een duurdere postzegel op. Bovendien was de schrijfruimte beperkt (zie afb.1 en 2), dus wie iets te melden had schreef meestal liever een brief. De schaarse teksten vermelden vaak hoe de reis hiernaartoe verlopen was: al dan niet in goede welstand, goed aangekomen. Altijd de moeite van het vermel- Afb.1 Een ansichtkaart van Neder-Veluwe, verzonden in

35 Afb.3 Adressering: hoofd der school Afb.2 Het was woekeren met de beschikbare ruimte. Bij de onderste helft moest er zelfs een fijner schrijvende pen aan te pas komen den waard, toen en nu nog steeds. Zoals te verwachten, vaak opmerkingen over het weer : t is hier alweer regenachtig. B. treft het slecht met de wasch, (camping Dikkenberg) alleen nog maar regen gehad. Wil U Maarten voor ons drieën schoon wolgoed meegeven, verder een trui en voor mij als het kan wollen sokken. Men kwam ook naar Bennekom voor de gezondheid : de dokter stond er op, en Bets was ook oververmoeid en ze was doodop en ik ben hier reusachtig opgeknapt, maar nog niet helemaal beter. Het is hier prachtig. Tot in de jaren zestig werd de post twee maal per dag verzonden èn bezorgd (zie afb.3) Niet meer te geloven: s morgens op de bus, s middags elders in Nederland bezorgd! De Post als nationale levensader. Volledige adressering was niet altijd nodig: het hoofd der school was zonder adres ook wel te vinden, en het handschrift leverde evenmin een probleem op (afb.3). Op een ansicht uit 1909: t bevalt ons hier goed. Hebt ge lust ons eens te bezoeken, dat zal ons zeer aangenaam zijn, doch wij willen dan gaarne intijds weten, wanneer ge komt, daar we soms eens niet thuis konden zijn. Groetend aan U beiden, Uw toegenegen 35

36 Aanhef en groeten zijn vaak afstandelijk en er werd weinig gezoend. Behalve dan de moeder haar dochter, met een dikke zoen. Ook : een stevige handdruk. Woorden als jelui, luitjes, ofschoon, nochtans: zou onze P.C. ze rood onderstrepen? Ook een tekst uit 1909, zie kader, maakt die afstand in jaren voelbaar. Maar de tekst op de briefkaart uit 1908 (afb.4) is heel wat minder formeel: L. Vrouw menschen lief eten prima dorp prachtig omstreken eenig slapen heerlijk enz enz maar geen vrouwtje!!! dag dag H Afb.4 De post werd twee maal per dag bezorgd. Er waren ook twee stempels: één bij verzending en één bij aankomst. Al met al lijkt er in het menselijk verkeer weinig veranderd. Conclusie voor groeten uit Bennekom : het is een soort getwitter, en dat is toch wel bijzonder. Met dank aan het Documentatiecentrum van Oud-Bennekom, aan Kees Heitink, en vooral aan Dick Poot. 36

37 Nieuws uit het Kijk en Luistermuseum Theo Michels In 2015 gaan we vieren dat het museum 40 jaar in de Kerkstraat gevestigd is. Het wordt een jubileumjaar vol activiteiten en publiciteit voor het museum. Elke maand zal er iets te doen zijn. De jubileumcommissie werkt al geruime tijd aan het programma. Nu het museum volgend jaar zo veel aandacht vraagt willen we ook de gevel van het gebouw verder verfraaien. Naast het moderne bruine front van de laagbouw gaan we ook de gemetselde hoogbouw een frisser en representatiever aanzien geven. Tegelijk wordt het gebouw herkenbaarder als museum, met logo en naam op de gevel en doorzichtige museumvitrines in de vensters van de koffiekamer. De uitvoering is dit najaar gepland. Er wordt al enige tijd hard gewerkt aan een museumboek dat begin 2015 zal verschijnen. Het wordt een fraai vorm gegeven kijkboek over topstukken uit het museum, achtergronden van de collecties en het ontstaan van het museum. Voor het samenstellen van teksten en foto s wordt uiteraard samengewerkt met het Documentatiecentrum en andere leden van de HVOB. Het boek beoogt, naast de mechanische muziek meer aandacht te vestigen op alle historische collecties. Afgestemd met het boek zal ook een nieuwe cd verschijnen met speeldoosklanken uit de muziekcollectie. Kortom: het zijn en worden weer drukke tijden voor veel vrijwilligers van het museum. In het volgende nummer leest u meer. Bestuursmededelingen Bos bloemen voor mevrouw Stunnenberg, oudste lid vereniging Bestuurslid Martin van den Brink bracht onlangs een bezoek aan mevrouw Stunnenberg, het oudste lid van Historische Vereniging Oud-Bennekom. Mevrouw Stunnenberg werd zondag 22 juni 106 jaar en is daarmee ook de oudste inwoner van de gemeente Ede. In ons ledenblad De Kostersteen van februari vorig jaar staat een artikel van Marijke de Vos over mevrouw Stunnenberg. 37

38 Najaarsexcursie Op donderdag 18 september vindt de najaarsexcursie plaats. Er zal een bezoek gebracht worden aan papierfabriek Schut. Hier wordt o.a. het papier voor het Koninklijk Huis gemaakt. Er kunnen 20 personen aan deze excursie deelnemen die in twee groepen worden rondgeleid. De excursie begint om uur bij de papierfabriek, Kabeljauw 2 te Heelsum en duurt tot ongeveer uur. Opgave geschiedt door middel van het opgaveformulier, los bijgevoegd in de Kostersteen. De kosten zijn 6,- en worden bij aankomst - liefst met gepast geld - betaald. Het formulier kan tot uiterlijk dinsdag 9 september worden ingeleverd bij Ineke Knoppers (de Vries), Prinsenlaan 15, 6721EB Bennekom (tel ). Deelname geschiedt op volgorde van binnenkomst. Mocht u na opgave toch verhinderd zijn, dan kunt u afzeggen tot uiterlijk vrijdag 12 september. Na deze datum zullen u de kosten van de excursie in rekening gebracht worden. Geeft u snel op, het belooft een erg interessante avond te worden! Agenda van de Historische vereniging Oud-Bennekom Zaterdag 13 september Open Monumentendag Dinsdag 18 september ca uur Najaarsexcursie Papierfabriek Schut Heelsum. Nieuwe leden Het bestuur van de Historische Vereniging Oud-Bennekom heet de volgende nieuwe leden van harte welkom: Hr E. van Amerongen Mw F.H.M. Ammerlaan Hr H.Eikenaar Hr M. Hemmer Hr D. Huissoon Familie H.G.M. Ketner-Oostra Hr. en Mw. F. Postma Hr. en Mw. D. van Reemst Mw H. Roks de Gooijer Familie E. van Steenbergen Mw J.S. Stikkelorum Hr B.H.M. de Vries Mw A.S. Wielenga 38

39 Colofon De KOSTERSTEEN is het orgaan van de Historische Vereniging Oud-Bennekom. De Kostersteen verschijnt vier maal per jaar en wordt gratis toegezonden aan de leden van de vereniging. De minimum contributie in 2013 bedraagt 15,90 per jaar voor een individueel lidmaatschap en 16,90 voor een gecombineerd lidmaatschap (bijv. echtpaar). Aanmelding bij de ledenadministratie. Betalingen op rekening NL50 INGB van Vereniging Oud-Bennekom. Het geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen uit de Kostersteen is alleen toegestaan na toestemming van de redactie of het bestuur. ISSN Redactie Kostersteen: A.T.J. Nooij, hoofdredacteur, H. van Amerongen, C.A. Heitink, Mevr. L. Ruzius, J.A. van der Valk Bestuur Historische Vereniging Oud-Bennekom: A. van Kampen, voorzitter R. Hartman, secretaries M. v.d. Brink, penningmeester G.J. Adams, Mevr. C.J. Knoppers, Mevr. G.J.M. van Raan, Mevr. L. Ruzius, publiciteit; E: Ledenadministratie: mevr. G.J.M. van Raan Grietjeshof 18, 6721 VJ Bennekom; T Website: Beheer foto- en diacollectie: H.Gijsbertsen, H. van Amerongen, C.Vos Bibliotheek: mevr. G.M. Hoogkamer Documentatiecentrum Bennekom Het documentatiecentrum van de historische vereniging Oud-Bennekom is gevestigd op de bovenverdieping van het Kijk en Luister museum, en is elke dinsdag voor bezoekers geopend van uur en uur. Geïnteresseerden in de historie van Bennekom zijn welkom na een afspraak via onderstaande personen: Henk Gijsbertsen, telefoon (0318) ; gijsbertsenhenk@hotmail.com Riet Hoogkamer, telefoon (0318) ; riethoogkamer@hotmail.nl 39

40 De Kostersteen 129 Augustus 2014 Redactie Open Monumentendag Kees Heitink Bennekom, ideaal vakantieoord 4 Henk van Amerongen Hotel Keltenwoud 9 Henk Gijsbertsen Ad Nooij Lisette Ruzius Wout Hol Willem Baljet Hotel Groenwoud, een geschiedenis van twee eeuwen 12 Elke zondag werd er biefstuk geserveerd; pension van familie Van dentop 26 Vakantie in Bennekom, toeren in een Landauer 29 Groeten uit Bennekom, vakantieberichten op ansichtkaarten 34 Theo Michels Nieuws uit het Kijk en Luistermuseum 37 Bestuursmededelingen 37 Foto op omslag: Pension Brinkzicht van Willem van Silfhout (thans Brinkstraat 21) is een van de oudste Bennekomse pensions. Rond het pension was het een en al bedrijvigheid. Willem van Silfhout had een kolenhandel en een bodedienst. In het pension verbleven vaste gasten en zomergasten. Hier werd in 1892 Geurt van Silfhout Willemszoon geboren, grondlegger van de latere transportonderneming G. v. Silfhout Wzn. Wie goed kijkt ziet veertien personen die allemaal met overtuiging poseren voor de fotograaf. De briefkaart is op de achterkant beschreven op 19 juli